પ્રવીણસાગર સત્યપંથી

ક્રાઉન ઈથર : (XCH2CH2) એકમોનું પુનરાવર્તન થતું હોય તેવાં દીર્ઘચક્રીય (macrocyclic) કાર્બનિક સંયોજનો [X = O, N, S, P વગેરેમાંથી કોઈ પણ વિષમ પરમાણુ (heteroatom) હોય. કેટલાક ક્રાઉન ઈથરમાં (XCH2)n અથવા (XCH2CH2CH2)n એકમો પણ હોઈ શકે. તેમની નામ પાડવાની પદ્ધતિ હજુ સુધી સારી રીતે વિકાસ પામેલી નથી પણ પ્રચલિત પદ્ધતિ…

ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…

ક્રોમોફોર (Colour bearer) : રંગધારકો, જેને લીધે કાર્બનિક પદાર્થ રંગીન દેખાય અથવા જે વર્ણપટના ર્દશ્ય અને પારજાંબલી વિભાગમાં પ્રકાશનું અવશોષણ દર્શાવે, તે રંગઘટકોનો સમૂહ. દા.ત., – C = C-, – C-NO2, – N = N- સમૂહ વગેરે. પદાર્થ રંગીન હોવાનું કારણ શોધવાનો પ્રયત્ન આશરે 1870માં થયેલો. ક્વિનોન, ઍરોમૅટિક નાઇટ્રો અને…

ક્લુગ, આરોન (જ. 11 ઑગસ્ટ 1926, લિથુઆનિયા; અ. 20 નવેમ્બર 2018 કૅમ્બ્રિજ, યુ. કે.) : રસાયણશાસ્ત્રના 1982ના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા બ્રિટિશ વૈજ્ઞાનિક. તેમના પિતા દક્ષિણ આફ્રિકામાં રહેવા ગયા ત્યારે તેમની ઉંમર ત્રણ વર્ષની હતી. તેઓ જોહાનિસબર્ગમાં વિટવૉટર્સરૅન્ડ યુનિવર્સિટીમાં આયુર્વિજ્ઞાનના અભ્યાસ માટે દાખલ થયા. પણ વિજ્ઞાનમાં સ્નાતક પદવી મેળવી. કેપટાઉન યુનિવર્સિટીમાં…

ક્લોરલ(ક્લોરલ હાઇડ્રેટ) : પાણીનું એક અણુ ધરાવતું ક્લોરિનયુક્ત ઍલિફૅટિક આલ્ડિહાઇડ પૈકીનું ટ્રાયક્લૉરોએસિટાલ્ડિહાઇડ સંયોજન. નિર્જળ ઇથેનૉલના ક્લોરિનેશનથી, મૉનોક્લોરો અને ડાયક્લોરો એસિટાલ્ડિહાઇડના SbCl3 ઉદ્દીપકની હાજરીમાં 70° સે. તાપમાને ક્લોરિનેશનથી તેમજ એસિટાલ્ડિહાઇડનું HClની હાજરીમાં 80°થી 90° સે. તાપમાને ક્લોરિનેશન કરતાં તે મળે છે. તે રંગવિહીન, તૈલી, ચોક્કસ પ્રકારની વાસવાળું પ્રવાહી છે. પાણી સાથે…

ક્લૉરોફૉર્મ (CHCl3) : શસ્ત્રક્રિયા માટે દર્દીને બેભાન કરવા વપરાતું ભૂતકાળનું મહત્વનું ઔષધ. ત્રણ ભિન્ન વ્યક્તિઓ દ્વારા સૌપ્રથમ વાર આ પ્રવાહી બનાવવામાં આવ્યું. 1831માં જર્મનીમાં જસ્ટસ વૉન લિબિગ, અમેરિકામાં સૅમ્યુઅલ ગુથરી અને ફ્રાન્સમાં યુજીન સૂબેરાંએ લગભગ એક જ સમયે તે બનાવ્યું; પણ 1934માં ઍલેક્ઝાન્ડર ડુમાએ તેને ‘ક્લૉરોફૉર્મ’ નામ આપ્યું અને તેના…

ક્વિનીન (રસાયણ) : દક્ષિણ અમેરિકા અને ઇન્ડોનેશિયામાં થતા સિંકોના વૃક્ષની છાલમાંથી છૂટું પાડવામાં આવેલું અગત્યનું આલ્કેલૉઇડ. તે મલેરિયા અને અન્ય પ્રકારના તાવ અને દુખાવો દૂર કરવા તેમજ હૃદયનો તાલભંગ (arrhythmia) દૂર કરવા માટે ઔષધ તરીકે વપરાતું. તેનું સાચું સંરચના-સૂત્ર રજૂ કરવાનું માન પી. રેબેને ફાળે જાય છે. સૂત્ર નીચે મુજબ…