જ. પો. ત્રિવેદી
પ્રક્રિયા-ઉષ્મા (heat of reaction)
પ્રક્રિયા-ઉષ્મા (heat of reaction) : કોઈ એક રાસાયણિક પ્રક્રિયા થાય ત્યારે પ્રણાલીનું પ્રારંભનું જે તાપમાન હોય તે જ તાપમાન અંતિમ અવસ્થાનું રાખવા માટે પ્રણાલી દ્વારા શોષાતી અથવા ઉત્સર્જિત થતી ઉષ્મા. પ્રક્રિયા જેમાં થાય તે પાત્રમાંનું દબાણ જો અચળ રાખવામાં આવે તો પ્રક્રિયા-ઉષ્માનું માપેલું મૂલ્ય પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલ એન્થાલ્પી (enthalpy) અથવા…
વધુ વાંચો >પ્રક્ષાલકો (અપમાર્જકો : detergents)
પ્રક્ષાલકો (અપમાર્જકો : detergents) કાપડ, રેસાઓ, માનવત્વચા તથા અન્ય ઘન પદાર્થોની સપાટી ઉપર રહેલા મેલના કણોને પાણીની મદદથી દૂર કરનાર પદાર્થો. ‘પ્રક્ષાલક’ શબ્દનો અર્થ ‘એવું કાંઈક કે જે સાફ કરે’ તેવો થાય છે. આવા પદાર્થો પૃષ્ઠસક્રિય (surface active) હોઈ પાણીનું પૃષ્ઠતાણ (surface tension) ઘટાડે છે અને તેલ-પાણી અંતરાપૃષ્ઠ (interface) આગળ…
વધુ વાંચો >પ્રતિજીવકો (antibiotics)
પ્રતિજીવકો (antibiotics) સૂક્ષ્મજીવાણુઓ દ્વારા ઉત્પન્ન કરાતો એવો રાસાયણિક પદાર્થ કે જે મંદ દ્રાવણમાં અન્ય સૂક્ષ્મજીવાણુઓનો વિકાસ અટકાવવાની તથા તેમનો નાશ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. વધુમાં આવાં સંયોજનો આંશિક અથવા પૂર્ણ રીતે રાસાયણિક સંશ્લેષણ દ્વારા પ્રયોગશાળામાં પણ બનાવી શકાય છે. બૅક્ટેરિયા, ફૂગ કે બીજા પરજીવી સંક્રમણકારકો પ્રતિજીવકો કહેવાતા નથી, કારણ તેઓ…
વધુ વાંચો >પ્રતિપ્રવાહ વિતરણ (counter-current distribution)
પ્રતિપ્રવાહ વિતરણ (counter-current distribution) : પ્રવાહી અને બાષ્પની અથવા બે અમિશ્રણીય (immiscible) પ્રવાહી(દ્રાવકો)ની ધારાને એકબીજાની પાસપાસેથી, અથવા એકબીજામાંથી, ઘનિષ્ઠ સંપર્કમાં આવે તેવી રીતે સામસામી દિશામાં વહેવડાવતાં પદાર્થને એક પ્રાવસ્થા(phase)માંથી જેમાં તે વધુ દ્રાવ્ય હોય તેવી બીજી ધારામાં આંશિક અથવા સંપૂર્ણ વિતરિત કરવાની પ્રવિધિ. સામાન્ય રીતે આ પ્રવિધિ બહુપદી (multistep) હોય…
વધુ વાંચો >પ્રદૂષણ (pollution)
પ્રદૂષણ (pollution) માનવીની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓની આડપેદાશ રૂપે નીપજતાં હાનિકારક દ્રવ્યોના પ્રવેશ દ્વારા તથા કેટલીક કુદરતી ઘટનાઓની અસર રૂપે પર્યાવરણના સમતોલનને જોખમાવતી પ્રક્રિયા. પ્રદૂષણનું વર્ગીકરણ આ પ્રમાણે થઈ શકે : (i) વાયુ-પ્રદૂષણ, (ii) જળ-પ્રદૂષણ, (iii) રાસાયણિક પ્રદૂષણ, (iv) ભૂ-ઓઝોન-પ્રદૂષણ, (v) ભૂમિ-પ્રદૂષણ, (vi) ધ્વનિ-પ્રદૂષણ, (vii) કિરણોત્સર્ગી પ્રદૂષણ અને (viii) ઉષ્મીય પ્રદૂષણ. (i)…
વધુ વાંચો >પ્રાઉટનો સિદ્ધાંત
પ્રાઉટનો સિદ્ધાંત : વિવિધ તત્વોના પરમાણુઓ સંઘનિત (condensed) બનેલા છે તેવી વિલિયમ પ્રાઉટ દ્વારા 1815માં રજૂ કરાયેલી પરિકલ્પના. તે મુજબ (1) બધાં તત્વોના સાપેક્ષ પરમાણુભાર હાઇડ્રોજનના પરમાણુભારના પૂર્ણાંક ગુણાંક (integral multiple) છે, અને (2) મૂળ-દ્રવ્ય(primary matter)માં હાઇડ્રોજન પ્રાથમિક પદાર્થ છે. આ અનુસાર તત્વોના પરમાણુભાર પૂર્ણાંક સંખ્યા ધરાવે છે. આ પરિકલ્પના…
વધુ વાંચો >પ્રાકૃતિક પેદાશો (natural products)
પ્રાકૃતિક પેદાશો (natural products) : કુદરતમાં મળી આવતાં કાર્બનિક સંયોજનો. પુરાણા કાળમાં પણ રંગકામ માટેના રંગકો, અત્તરો તથા ઔષધો (folk medicines) તરીકે પ્રાકૃતિક પદાર્થો વપરાતા હતા. ઔષધો તરીકે વપરાતા બધા જ પદાર્થો કાર્બનિક સંયોજનો હોય છે, જે તેમનાં કુદરતી પ્રાપ્તિસ્થાનો–વનસ્પતિમાંથી નિષ્કર્ષણ દ્વારા મેળવાતાં. પુનરુત્થાન (renaissance) ગાળા દરમિયાન 60થી વધુ અત્તરો…
વધુ વાંચો >પ્રિગૉગીને ઇલ્યા
પ્રિગૉગીને ઇલ્યા (જ. 25 જાન્યુઆરી 1917, મૉસ્કો) : અપ્રતિવર્તી ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર વિકસાવનાર રશિયન બેલ્જિયન ભૌતિક રસાયણવિદ્. રશિયામાં જન્મેલા પ્રિગૉગીને 1921માં કુટુંબ સાથે પશ્ચિમ યુરોપમાં વસાહતી તરીકે આવ્યા તથા 12 વર્ષની વયે બેલ્જિયમમાં બ્રસેલ્સ ખાતે અભ્યાસ શરૂ કર્યો. 1942માં બ્રસેલ્સની ફ્રી યુનિવર્સિટીમાંથી તેઓ પીએચ.ડી. થયા અને ત્યાં જ 1951થી પ્રોફેસર બન્યા. તેઓ…
વધુ વાંચો >પ્રીસ્ટલી, જૉસેફ બૉયન્ટન
પ્રીસ્ટલી જૉસેફ બૉયન્ટન (જ. 13 માર્ચ 1733, બર્સ્ટોલ ફિલ્ડહેડ (લીડ્ઝ નજીક), યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 6 ફેબ્રુઆરી 1804, નૉર્ધમ્બરલૅન્ડ, પેન્સિલ્વેનિયા, યુ.એસ.) : સ્વિડનના કાર્લ વિલ્હેમ શીલે સાથે સ્વતંત્ર રીતે ઑક્સિજન શોધવાનો યશ પ્રાપ્ત કરનાર અંગ્રેજ પાદરી અને રસાયણવિદ્. બાલ્યાવસ્થામાં અનાથ બનવા છતાં સોળ વર્ષના થયા ત્યાં સુધીમાં તેમણે ભાષામાં સારી પ્રગતિ…
વધુ વાંચો >પ્રુશન બ્લૂ (ફેરિક ફેરોસાયનાઇડ/ચાઇનીઝ બ્લૂ)
પ્રુશન બ્લૂ (ફેરિક ફેરોસાયનાઇડ/ચાઇનીઝ બ્લૂ) : તાંબા જેવી ચમક ધરાવતો ઘેરા વાદળી રંગનો ઘન પદાર્થ. સૂત્ર : Fe4[Fe(CN)6]3 (ફેરિક ફૅરોસાઇનાઇડ). તે અનેક રીતે બનાવી શકાય છે પણ મોટા પાયા ઉપર તેને બનાવવા માટે ફેરસ સલ્ફેટ તથા પોટૅશિયમ ફેરોસાયનાઇડને મિશ્ર કરીને ઑક્સિજન સાથે તેની પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે. પ્રુશન બ્લૂ પાણીમાં…
વધુ વાંચો >