એરચ મા. બલસારા
કંપન
કંપન (vibrations) : સ્થિતિસ્થાપક પદાર્થ કે માધ્યમના કણને તેના સમતોલન-સ્થાનમાંથી સ્થાનાંતરિત કરવાથી, તેમાં ઉદભવતાં પુન:સ્થાપક બળ(restoring force)ના પ્રભાવથી થતાં દોલન. તેના બે પ્રકાર છે : (i) પ્રાકૃતિક (natural) મુક્ત (free) કંપન અને (ii) પ્રણોદિત (forced) કંપન. સંહતિ(system)ને વિક્ષોભિત (disturb) કરી, કોઈ પણ પ્રકારના નિયંત્રણ સિવાયની નૈસર્ગિક ગતિ કરવા દેવામાં આવે…
વધુ વાંચો >કાચ-સ્થિતિ
કાચ-સ્થિતિ (glassy state) : પીગળેલા પદાર્થની અતિશીતિત સ્થિતિ (supercooled state). કાચ-સ્થિતિ કે કાચ-સર્દશ સ્વરૂપ એ ઊંચો શ્યાનતા-ગુણાંક (coefficient of viscosity) ધરાવતા પદાર્થનું એક અસ્ફટિક (non-crystalline), ચીકટ (viscous) સ્વરૂપ છે, જેને નિશ્ચિત (sharp) ગલનબિંદુ હોતું નથી. પૉલિથીલીન, ફિનૉલ-ફૉર્માલ્ડિહાઇડ વગેરે બહુલકો (polymers), ક્રાંતિક (critical) તાપમાને આવું કાચ-સર્દશ સ્વરૂપ ધરાવતા હોય છે. પીગળેલા…
વધુ વાંચો >કાપિત્સા પ્યોત્ર લિયોનિદોવિચ
કાપિત્સા પ્યોત્ર લિયોનિદોવિચ (જ. 8 જુલાઈ 1894, ક્રોન્સ્ટાડ, રશિયા; અ. 8 એપ્રિલ 1984, મૉસ્કો) : ભૌતિકશાસ્ત્રની નિમ્નતાપિકી (cryogenics) શાખામાં, 1978માં બીજા વૈજ્ઞાનિકો પેન્ઝિયાસ તથા વિલ્સન રૉબર્ટ વૂડ્રો સાથે ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર રશિયન ભૌતિકશાસ્ત્રી. 1918 સુધી રશિયામાં પૅન્ટોગ્રેડમાં આવેલી પૉલિટેકનિક ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં શિક્ષણ મેળવ્યા બાદ ત્યાં જ વ્યાખ્યાતા તરીકે કામ કર્યુ.…
વધુ વાંચો >કાર્નો, નિકોલસ લિયોનાર્દ સાદી
કાર્નો, નિકોલસ લિયોનાર્દ સાદી (જ. 1 જૂન 1796, પૅરિસ; અ. 24 ઑગસ્ટ 1832, પૅરિસ) : ઉષ્માયંત્રોના સિદ્ધાંત સાથે સંબંધ ધરાવનાર, ઉત્ક્રમણીય (reversible) આદર્શ કાર્નો ચક્ર(Carnot cycle)નું વર્ણન કરનાર ફ્રેન્ચ ઇજનેર તથા ભૌતિકશાસ્ત્રી. વિખ્યાત ફ્રેન્ચ ક્રાંતિવીર લાઝારે કાર્નોના જ્યેષ્ઠ પુત્ર થાય. તેમના જન્મ સમયે પૅરિસમાં, ઈરાનના શીરાઝ શહેરના મધ્યકાલીન કવિ અને…
વધુ વાંચો >કાસ્ટલેર, આલ્ફ્રેડ
કાસ્ટલેર, આલ્ફ્રેડ (જ. 3 મે 1902, ગ્લુબવિલે; અ. 7 જાન્યુઆરી 1984, બાંડોલ, ફ્રાંસ) : પરમાણુમાં હર્ટ્ઝ પ્રકારના અનુનાદ(Hertzian resonance)ની શોધ તથા તેના અભ્યાસ માટેની પ્રકાશીય રીતો (optical methods) વિકસાવવા માટે 1966માં ભૌતિકશાસ્ત્રના વિષયમાં નોબેલ પારિતોષિક પ્રાપ્ત કરનાર ફ્રેંચ ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમની આ શોધે પરમાણુ બંધારણ ઉપર નવો પ્રકાશ પાડ્યો. તેમના સંશોધનકાર્યનાં…
વધુ વાંચો >કિરણન
કિરણન (irradiation) : ભૌતિક વિજ્ઞાન તથા વૈદકમાં અવરક્ત (infra-red), પારજાંબલી (ultra-violet), એક્સ-કિરણો અથવા રેડિયો-ઍક્ટિવ પદાર્થમાંથી ઉત્સર્જાતાં આલ્ફા, બીટા કે ગૅમા કિરણો પ્રત્યે થતું ઉદભાસન (exposure). ઇલેક્ટ્રૉન, પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉન જેવા પરમાણ્વીય કણના પ્રચંડ પ્રતાડન(bombardment)ને પણ તે આવરી લે છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનાં આ વિકિરણો, સામૂહિક રીતે આયનકારક વિકિરણો (ionising radiations)…
વધુ વાંચો >કિરીટાવરણ
કિરીટાવરણ (corona) : સૂર્યના ખગ્રાસ ગ્રહણ વખતે જ જોઈ શકાતું એવું પાણીનાં નાનાં ટીપાંઓ વડે થતા પ્રકાશના વક્રીભવનને કારણે સૂર્યબિંબથી બહારના ભાગે આવેલા આવરણનું અદભુત દૃશ્ય. મોતી જેવી ચમક દાખવતા આછી વિકિરણતાવાળા આ કિરીટાવરણનો વ્યાપ ઘણો મોટો છે. જુદા જુદા ખગ્રાસ ગ્રહણ વખતે દેખાતું કિરીટાવરણ ભિન્ન પ્રકારનું જોવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >કિર્કહૉફ ગુસ્તાવ રૉબર્ટ
કિર્કહૉફ, ગુસ્તાવ રૉબર્ટ (જ. 12 માર્ચ 1824, કોનિસબર્ગ, જર્મની; અ. 17 ઑક્ટોબર 1887, બર્લિન) : જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી. કોનિસબર્ગની યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા પછી, પ્રથમ અવૈતનિક માનાર્હ પ્રાધ્યાપક (privat dozent) તરીકે અને ત્યારબાદ બ્રેસલાઉમાં ભૌતિકશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક તરીકે રહ્યા. 1854માં હાઇડલબર્ગની યુનિવર્સિટીમાં ભૌતિકશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક બન્યા. અહીં 1859માં તાપદીપ્ત (incandescent) વાયુઓ ઉપર સંશોધન કરતાં,…
વધુ વાંચો >કિર્કહૉફના નિયમો
કિર્કહૉફના નિયમો (Kirchhoff’s laws) : જટિલ રીતે જોડાયેલ વૈદ્યુત પરિપથ-‘નેટવર્ક’-નું પૃથક્કરણ કરવા માટે વપરાતા વ્યાવહારિક નિયમો પૈકીના બે નિયમો. વ્યવહારમાં, જુદા જુદા હેતુ માટે વપરાતા પરિપથમાં અવરોધ, કૅપેસિટર, ઇન્ડક્ટર વગેરે એકબીજા સાથે જટિલ રીતે જોડાયેલાં હોય છે. તેમને માત્ર શ્રેણીનું કે સમાંતર જોડાણ ગણી શકાય નહિ અને આવા પરિપથના વિશ્લેષણ…
વધુ વાંચો >કુલોમ્બ ચાર્લ્સ ઑગસ્તિન દ
કુલોમ્બ ચાર્લ્સ ઑગસ્તિન દ (જ. 14 જૂન 1736, ફ્રાન્સ; અ. 23 ઑગસ્ટ 1806, પૅરિસ) : ચુંબકત્વ તથા વિદ્યુતક્ષેત્રના સંશોધન માટે ખૂબ જાણીતા ફ્રેંચ વિજ્ઞાની. મેઝિયરની શિક્ષણસંસ્થા ‘એકોલ દ ઝેની’માંથી 1761માં સ્નાતક થયા પછી લશ્કરી ઇજનેર તરીકે વેસ્ટ ઇન્ડિઝ તથા અન્ય ફ્રેંચ મથકોમાં 1781 સુધી સેવા આપી. સંશોધનકાર્ય માટે તે વધુ…
વધુ વાંચો >