આયુર્વિજ્ઞાન
સ્પર્શવેદના (tenderness)
સ્પર્શવેદના (tenderness) : અડવાથી કે દબાવવાથી થતો દુખાવો. સ્પર્શવેદના 2 પ્રકારની હોય છે : (1) ક્ષેત્રીય અને (2) પ્રતિદાબ અથવા પ્રતિપ્રદમ (rebound). જ્યારે કોઈ ચોક્કસ નાના ક્ષેત્રમાં સ્પર્શ કરવાથી કે દબાવવાથી દુખાવો થાય તો તેને ક્ષેત્રીય સ્પર્શવેદનાં (pencil tenderness) કહે છે. આવું કોઈ સ્થળે ચેપ લાગ્યો હોય કે અન્ય સંક્ષોભન…
વધુ વાંચો >સ્પેમન હાન્સ (Spemann Hans)
સ્પેમન, હાન્સ (Spemann, Hans) (જ. 27 જૂન 1869, સ્ટુટગાર્ટ, જર્મની; અ. 9 સપ્ટેમ્બર 1941, ફ્રેબર્ગ, જર્મની) : સન 1935ના તબીબીવિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યા(physiology)ના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા. તેમને આ સન્માન તેમના ભ્રૂણ(પ્રાગર્ભ, embryo)ના વિકાસમાં વ્યવસ્થાકારક (organising) અસર નામની પ્રક્રિયા કાર્ય કરે છે તે દર્શાવવા માટે મળ્યું હતું. તેમના પિતા પુસ્તક-પ્રકાશક હતા. તેમના તેઓ…
વધુ વાંચો >સ્પેરી રોજર ડબ્લ્યૂ.
સ્પેરી, રોજર ડબ્લ્યૂ. (જ. 20 ઑગસ્ટ 1913, હાર્ટફર્ડ, કનેક્ટિકટ, યુ.એસ.; અ. 1994, કૅલિફૉર્નિયા, યુ.એસ.) : તેઓ સન 1981ના તબીબીવિદ્યા તથા દેહધર્મવિદ્યા(physiology)ના અર્ધા ભાગના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા હતા. બાકીનો પુરસ્કાર ડૅવિડ હ્યૂબલ અને ટોર્સ્ટેન વિસેલ વચ્ચે ચતુર્થાંશ ભાગ રૂપે વહેંચાયો હતો. તેમણે મગજના બે અર્ધગોળને જોડતી મસ્તિષ્કની સેતુકાય(corpus callosum)ને કાપીને અલગ…
વધુ વાંચો >સ્પ્લીહા (બરોળ spleen)
સ્પ્લીહા (બરોળ, spleen) : રોગપ્રતિકાર ક્ષમતા ધરાવતા પ્રતિરક્ષાતંત્ર(immune system)નો અવયવ. તેમાંની લસિકાભ પેશી(lymphoid tissue)ને કારણે તેને પ્રતિરક્ષાતંત્રનો ભાગ ગણવામાં આવે છે. તેને તનુતાન્ત્વિક-અંતશ્ચદીય તંત્ર(reticulo-endothelium system)નો ભાગ પણ ગણવામાં આવે છે. તે પેટના ડાબા ઉપલા ભાગમાં અને ઉરોદરપટલ(thoracoabdominal diaphragm)ની નીચે આવેલો અવયવ છે. તે 12 સેમી. લાંબો, 7 સેમી. પહોળો અને…
વધુ વાંચો >સ્મિથ હૅમિલ્ટન
સ્મિથ, હૅમિલ્ટન (જ. 23 ઑગસ્ટ 1931, યુ.એસ.) : સન 1978નું તબીબીવિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યા(physiology)ના ત્રીજા ભાગના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. તેમની સાથે તે સમયે સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના વેર્નર અને અમેરિકાના ડેનિયલ નાથન્સને પણ આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું હતું. તેમને આ સન્માન ડી.એન.એ. પર કાર્ય કરતા પ્રતિરોધ-ઉત્સેચકો(restriction enzyme)ની શોધ માટે પ્રાપ્ત થયું હતું. હિમોફિલસ ઇન્ફ્લુએન્ઝી…
વધુ વાંચો >સ્મૃતિ અને સ્મૃતિલોપ
સ્મૃતિ અને સ્મૃતિલોપ સ્મૃતિ (memory) નવી માહિતીનો કાર્યક્ષમ રીતે સંગ્રહ કરીને જાળવી રાખવાની એવી ક્રિયા, જેને લીધે સમય વીત્યા પછી જરૂર પડે ત્યારે તેને સભાન મનમાં લાવી શકાય. આમ સ્મૃતિ એટલે જ્ઞાનને મનના સંગ્રહ-કોઠારમાં મૂકવું અથવા ત્યાંથી બહાર કાઢીને એ જ્ઞાનથી ફરી સભાન બનવું. જે રીતે સંગણક યંત્ર (computer) સંચય…
વધુ વાંચો >સ્યૂન અને સ્યૂનશોથ
સ્યૂન અને સ્યૂનશોથ (bursa અને bursitis) : સ્નાયુ તથા સ્નાયુબંધ (tendon) જ્યારે સરકે કે હલનચલન પામે ત્યારે તેમની અને હાડકાં વચ્ચે સાંધા પાસે ઘસારો ન પહોંચે તે માટે પ્રવાહી ભરેલી પોટલી જેવી સંરચના અને તેમાં થતો પીડાકારક સોજાનો વિકાર. સ્યૂન સફેદ તંતુમય પેશીની બનેલી પોટલી છે, જેની અંદર સંધિકલાતરલ (synovial…
વધુ વાંચો >સ્વચ્છાનિરોપ (corneal grafting)
સ્વચ્છાનિરોપ (corneal grafting) : રોગ કે ઈજાથી નુકસાન પામેલા આંખની કીકીના પારદર્શક આવરણ(સ્વચ્છા)ને સ્થાને દાનરૂપે મળેલી સ્વચ્છા મૂકવી તે. પોપચાંની ફાડમાં આંખના ડોળાના દેખાતા ભાગની વચમાં કીકી આવેલી છે. તેના આવરણને સ્વચ્છા (cornea) કહે છે. તે પારદર્શક છે. નેત્રદાન સમયે આ સ્વચ્છાનું દાન કરવામાં આવે છે. સ્વચ્છાનિરોપની ક્રિયાને શાસ્ત્રીય રીતે…
વધુ વાંચો >સ્વચ્છાવ્રણ (corneal ulcer)
સ્વચ્છાવ્રણ (corneal ulcer) : આંખની કીકીના પારદર્શક આવરણ-(સ્વચ્છા, cornea)માં ચાંદું પડવું તે. બે પોપચાં વચ્ચેની ફાડમાં દેખાતા આંખના ડોળાના સફેદ મધ્ય ભાગમાં શ્યામ, માંજરી કે અન્ય રંગછાંયવાળી કીકી આવેલી છે. તેના પર એક પારદર્શક બહિર્ગોળ આવરણ હોય છે તેને સ્વચ્છા કહે છે. સ્વચ્છાની પાછળ આંખમાંનો અગ્રસ્થ ખંડ હોય છે, જેની…
વધુ વાંચો >સ્વત્વ પ્રતિરક્ષાલક્ષી
સ્વત્વ, પ્રતિરક્ષાલક્ષી (immunological self) : શરીરની રોગપ્રતિકારકતા દર્શાવતું પ્રતિરક્ષાતંત્ર (immune system) રોગકારક ઘટકોનો નાશ કરવાની પ્રક્રિયામાં પોતાના જ ઘટકોને બાકાત રાખે તે માટે ‘પોતાનું’ ઘટક હોવાની લાક્ષણિકતા દર્શાવાય તે. આવી રીતે ‘સ્વકીય’ ઘટક તરીકે ન ઓળખાયેલાં બધાં જ અન્ય (other) અથવા ‘પરકીય’ (non-self) દ્રવ્યો દા. ત., રોગકારક સૂક્ષ્મજીવો, અન્ય વ્યક્તિના…
વધુ વાંચો >