અંતરિક્ષવિજ્ઞાન
વાઇકિંગ અંતરીક્ષયાન શ્રેણી
વાઇકિંગ અંતરીક્ષયાન શ્રેણી : મંગળ ગ્રહના અન્વેષણ માટે અમેરિકા દ્વારા પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવેલાં અંતરીક્ષયાનોની શ્રેણી. તેમાં વાઇકિંગ-1 અને વાઇકિંગ-2 અંતરીક્ષયાનો હતાં. વાઇકિંગ-1 20 ઑગસ્ટ, 1975ના રોજ તથા વાઇકિંગ-2 9 સપ્ટેમ્બર, 1975ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. આ બંને યાનોમાં મંગળ ગ્રહની સપાટી પર ઉતરાણ કરી શકે તેવાં અન્વેષી-યાનો રાખવામાં આવ્યાં…
વધુ વાંચો >વાદળ (clouds)
વાદળ (clouds) : હવામાનની જે બધી ઘટનાઓ ઘટે છે તેમાં વાદળાંની ઘટના ખૂબ કૌતુકસભર છે. વાદળાં સુંદર અને મનોરંજક લાગવા ઉપરાંત તે હવામાનની પરિસ્થિતિ અંગે ઉપયોગી સૂચનો પૂરાં પાડે છે અને દુનિયાભરના હવામાન-નિરીક્ષકો તેનું નિયમિત સર્વેક્ષણ (મૉનિટરિંગ) કરે છે. વાદળાંના પ્રકારો, તેમની ઊંચાઈ અને ઍક્ટાસ(અષ્ટક)માં મપાતી તેમની આકાશમાંની વ્યાપકતા વગેરેનાં…
વધુ વાંચો >વાદળ-કક્ષ (cloud chamber)
વાદળ-કક્ષ (cloud chamber) : બાષ્પના અતિસંતૃપ્ત લક્ષણ પર આધારિત ઉપકરણ. 1894માં સ્કૉટલૅન્ડમાં Ben Nevis નામના સ્થળે આવેલ વેધશાળામાં જ્યારે સી.ટી.આર. વિલ્સન હંગામી ધોરણે કામ કરતા હતા, ત્યારે તેમણે પર્વત ઉપર ધુમ્મસને કારણે સર્જાતી ‘broken bow’ નામે ઓળખાતી પ્રકાશી ઘટના જોઈ, જેમાં પાછળથી આવતા સૂર્યપ્રકાશને કારણે અવલોકનકારનો પડછાયો ઘાટીમાં છવાયેલ ધુમ્મસ…
વધુ વાંચો >વિક્રમ સારાભાઈ
વિક્રમ સારાભાઈ (જ. 12 ઑગસ્ટ 1919, અમદાવાદ; અ. 31 ડિસેમ્બર 1971, કોવલમ [ત્રિવેન્દ્રમ]) : ભારતના પરમાણુ અને અવકાશયુગની તાસીર બદલનાર ભૌતિકવિજ્ઞાની; ભૌતિક અનુસંધાન પ્રયોગશાળા (PRL), અમદાવાદ કાપડ ઉદ્યોગ સંશોધન સંગઠન (ATIRA), ભારતીય પ્રબંધન સંસ્થા (IIM) તથા સામાજિક વિજ્ઞાન કેન્દ્ર (CSC) જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત સંસ્થાઓના સર્જક; પ્રગતિશીલ ઉદ્યોગપતિ; કલા, વિજ્ઞાન અને…
વધુ વાંચો >વિક્રમ સારાભાઈ અંતરીક્ષ કેન્દ્ર, ત્રિવેન્દ્રમ્
વિક્રમ સારાભાઈ અંતરીક્ષ કેન્દ્ર, ત્રિવેન્દ્રમ્ : ભારતીય અંતરીક્ષ સંશોધન સંગઠન(ઇસરો)નું પ્રમુખ સંશોધન-કેન્દ્ર, જ્યાં મુખ્યત્વે રૉકેટ અને પ્રમોચન-વાહનો અંગે સંશોધન અને વિકાસકાર્ય કરવામાં આવે છે. ભારતના અંતરીક્ષ કાર્યક્રમના આરંભકાળ દરમિયાન 1965માં ‘અંતરીક્ષ વિજ્ઞાન અને ટેક્નૉલોજી કેન્દ્ર’(Space Science and Technology Centre)ના નામથી સ્થાપવામાં આવેલા આ કેન્દ્રને ભારતીય અંતરીક્ષ કાર્યક્રમના આદ્ય સ્થાપક વિક્રમ…
વધુ વાંચો >વિદોલન અથવા ધૂનન (nutation)
વિદોલન અથવા ધૂનન (nutation) : પૃથ્વીની અયનગતિ-(precession)માં થતું આવર્તક પરિવર્તન. તેની શોધ ઇંગ્લૅન્ડમાં જે. બ્રેડલીએ 1747માં કરી હતી. ચંદ્રની કક્ષા અને ક્રાંતિવૃત્ત (ecliptic) વચ્ચેના 5° કોણને કારણે મહત્તમ માત્રામાં વિદોલન થાય છે. વિદોલનનો આવર્તનકાળ 18.6 વર્ષ છે, જે ચંદ્રના પાતપ્રતીપાયન (regression of node) જેટલો છે. વિદોલનને કારણે તારાઓના નિર્દેશાંકમાં પણ…
વધુ વાંચો >વેનેરા, અંતરીક્ષયાન
વેનેરા, અંતરીક્ષયાન : શુક્ર ગ્રહના અન્વેષણ માટે 1961થી 1983 દરમિયાન સોવિયેત રશિયાએ પ્રક્ષેપિત કરેલાં અંતરીક્ષયાનો. આ યાનોને વેનેરા (Venera) અંતરીક્ષયાનો તરીકે ઓળખાવવામાં આવેલ. તેમની વિગતો નીચે પ્રમાણે છે : 12 ફેબ્રુઆરી 1961ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરાયેલું વેનેરા-1 સૂર્યની પ્રદક્ષિણા કરતી કક્ષામાં મુકાયું હતું, જેમાં તે શુક્ર ગ્રહથી લગભગ એક લાખ કિમી.…
વધુ વાંચો >વૅન્ગાર્ડ ઉપગ્રહ
વૅન્ગાર્ડ ઉપગ્રહ : અંતરીક્ષયુગની શરૂઆતમાં અમેરિકાએ પ્રક્ષેપિત કરેલા વૅન્ગાર્ડ-1 અને વૅન્ગાર્ડ-2 નામના ઓછા વજનના ઉપગ્રહો. એ જ (વૅન્ગાર્ડ) નામનાં પ્રમોચન વાહનો દ્વારા તે પ્રક્ષેપિત કર્યાં હતાં. આ બંને ઉપગ્રહોની ભ્રમણકક્ષા લંબવર્તુળાકાર (elliptical) હતી. માર્ચ 17, 1958ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવેલા વૅન્ગાર્ડ1 ઉપગ્રહ દ્વારા પૃથ્વીના વાસ્તવિક આકાર વિશે પહેલી વખત જાણકારી…
વધુ વાંચો >વેલા (Vela) ઉપગ્રહ
વેલા (Vela) ઉપગ્રહ : અમેરિકાના સંરક્ષણ-તંત્ર દ્વારા અંતરીક્ષમાં મૂકવામાં આવેલા ‘વેલા’ નામના ઉપગ્રહોની શ્રેણીમાંનો કોઈ પણ ઉપગ્રહ. અમેરિકા અને સોવિયેત સંઘ વચ્ચેની તીવ્ર શસ્ત્ર-સ્પર્ધા અને શીત યુદ્ધની પરિસ્થિતિ દરમિયાન બંને દેશો એકબીજાની લશ્કરી પ્રવૃત્તિઓ વિશે ગુપ્ત રીતે માહિતી મેળવતા હતા. સોવિયેત રશિયા ઉચ્ચ વાતાવરણ કે અંતરીક્ષમાં ગુપ્ત રીતે પરમાણુ-પરીક્ષણો કરે…
વધુ વાંચો >વૉસ્ખોડ
વૉસ્ખોડ : સોવિયેત રશિયાના પ્રથમ સ-માનવ અંતરીક્ષયાન ‘વૉસ્ટૉક’માં થોડું રૂપાંતર કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલું ‘વૉસ્ખોડ’. તે અંતરીક્ષયાનમાં ત્રણ યાત્રીઓ બેસી શકે તેવી વ્યવસ્થા હતી. પ્રથમ અંતરીક્ષયાન ‘વૉસ્ટૉક’માં ઉતરાણ સમયે યાત્રી તેની બેઠક સાથે બહાર ફેંકાય તેવી વ્યવસ્થા હતી, પરંતુ ‘વૉસ્ખોડ’ યાનમાં એ પ્રકારની વ્યવસ્થા નહોતી અને યાત્રીઓ છેવટ સુધી યાન…
વધુ વાંચો >