૫.૧૯
કેર્યોટાથી કેવડો
કૅલોટ્રોપિસ પ્રજાતિ (Genus Calotropis) : જુઓ આકડો.
કૅલોટ્રોપિસ પ્રજાતિ (Genus Calotropis) : જુઓ આકડો
વધુ વાંચો >કેલોફાઇલમ ઇનોફાઇલમ : જુઓ સુલતાન ચંપો.
કેલોફાઇલમ ઇનોફાઇલમ : જુઓ સુલતાન ચંપો
વધુ વાંચો >કૅલોમલ ધ્રુવ
કૅલોમલ ધ્રુવ : અજ્ઞાત અથવા દર્શક (indicator) વીજધ્રુવનો વિભવ (potential) માપવા માટે પ્રમાણભૂત હાઇડ્રોજન વીજધ્રુવની અવેજીમાં વપરાતો દ્વિતીયક સંદર્ભ વીજધ્રુવ. તે ધાતુ-અલ્પદ્રાવ્ય ક્ષાર પ્રકારનો પ્રતિવર્તી વીજધ્રુવ છે અને તેમાં મર્ક્યુરી (Hg) ધાતુ કૅલોમલ (મર્ક્યુરસ ક્લોરાઇડ, Hg2Cl2) વડે સંતૃપ્ત કરેલા પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડ(KCl)ના દ્રાવણના સંપર્કમાં રહેલી હોય છે. આ માટે મર્ક્યુરી, કૅલોમલ…
વધુ વાંચો >કૅલોસ પ્લગ
કૅલોસ પ્લગ : પાનખરના આગમન પૂર્વે વનસ્પતિઓના ખોરાક સાથે સંકળાયેલી ચાળણીપટ્ટિકા(sieve plate)ની બંને બાજુએ નિર્માણ થતી ગાદી જેવી (callus pad) રચના. સામાન્યપણે ચાળણી-ક્ષેત્રોમાં કૅલોસ કાર્બોદિત (carbohydrate) હોય છે. કોષરસમાં આવેલા તંતુઓના સમૂહીકરણથી બનતી રજ્જુકાઓની ફરતે કૅલોસ એક આવરણ બનાવે છે. શરૂઆતમાં આ આવરણ પાતળું હોય છે, પરંતુ સમય જતાં તે…
વધુ વાંચો >કૅલ્ક સિન્ટર
કૅલ્ક સિન્ટર : ચૂનેદાર નિક્ષેપ. ગરમ પાણીના ઝરાના દ્રાવણસ્વરૂપે રહેલ CaCO3ની નિક્ષેપક્રિયાને કારણે અસ્તિત્વમાં આવતો ચૂનેદાર નિક્ષેપ. તે કૅલ્ક ટ્યૂફા કે ટ્રૅવરટીનના નામથી પણ ઓળખાય છે. વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે
વધુ વાંચો >કૅલ્ક્યુલેટર
કૅલ્ક્યુલેટર : ઇલેક્ટ્રૉનિક સાધનની મદદથી સરવાળો, બાદબાકી, ગુણાકાર, ભાગાકાર જેવી અનેક અંકગણિતની પ્રક્રિયાઓ કરી આપતું સુવાહ્ય (portable) સાધન. વિક્રેતા, વેપારી અને ઇજનેરોને તેમના રોજબરોજના કામમાં ગણતરીમાં મદદરૂપ થાય છે. ગણતરી કરવાનાં યંત્રો શોધાયાં તેમાં લખોટાયંત્ર (abacus) ગણતરી કરવાનું સુંદર સાધન છે. તે બૅબિલોનિયનકાળથી પ્રચલિત છે. 1614માં જ્હૉન નેપિયરે ગણતરી કરવા…
વધુ વાંચો >કેલ્ટ સંસ્કૃતિ
કેલ્ટ સંસ્કૃતિ : ઈસવી સન પૂર્વેની સદીઓમાં મધ્ય અને પશ્ચિમ યુરોપમાં વસેલા લોકોની સંસ્કૃતિ. પાછળથી આ લોકો ફ્રાન્સ, બ્રિટન, આયર્લૅન્ડ, સ્કૉટલૅન્ડ વગેરે સ્થળોએ વસ્યા હતા. પુરાવસ્તુની ર્દષ્ટિએ કેલ્ટ સંસ્કૃતિનું મૂળ પશ્ચિમી કાંસ્યયુગમાં જોઈ શકાય. કેલ્ટિક ભાષા બોલતાં લોકજૂથોનો સમૂહ તે કેલ્ટ સમાજ. કેલ્ટ લોકો ઊંચા, ભૂરી આંખોવાળા, સશક્ત, સુંદર વાળવાળા…
વધુ વાંચો >કેલ્વિન ઑવ્ લાર્ગ્ઝ – વિલિયમ થૉમસન
કેલ્વિન ઑવ્ લાર્ગ્ઝ – વિલિયમ થૉમસન (જ. 26 જૂન 1824, બેલફાસ્ટ, આયર્લૅન્ડ; અ. 17 ડિસેમ્બર 1907, લાર્ગ્ઝ, સ્કૉટલૅન્ડ, આયરશાયર) : ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર(thermodynamics)ના અભ્યાસ માટે જાણીતા અને જેમના નામ ઉપરથી નિરપેક્ષ તાપમાનના માપક્રમનું નામાભિધાન થયેલું છે, તે બ્રિટિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી. જન્મનું નામ વિલિયમ થૉમસન હતું. પ્રાથમિક શિક્ષણ તેમના પિતા જેમ્સ થૉમસન જે ગણિતના…
વધુ વાંચો >કેલ્વિન ચક્ર
કેલ્વિન ચક્ર : પ્રકાશસંશ્લેષણ દરમિયાન અંગારવાયુનું કાર્બોહાઇડ્રેટમાં રૂપાંતર કરતી શ્રેણીબદ્ધ પ્રતિક્રિયાઓ. પ્રકાશસંશ્લેષણ બે પ્રકારની ક્રિયાઓ દ્વારા થાય છે. પહેલી ક્રિયામાં પ્રકાશની જરૂર પડે છે, જેને હિલની પ્રતિક્રિયા (Hill’s reaction) કહે છે. બીજીમાં પ્રકાશની જરૂર પડતી નથી; આથી તેને અંધારી (dark) પ્રતિક્રિયા કહે છે. પ્રકાશ-સંશ્લેષણની અંધારી પ્રતિક્રિયા દરમિયાન અંગારવાયુનું કાર્બોહાઇડ્રેટમાં રૂપાંતર…
વધુ વાંચો >કૅલ્વિન – જ્હૉન : જુઓ કૅલ્વિનવાદ.
કૅલ્વિન, જ્હૉન : જુઓ કૅલ્વિનવાદ
વધુ વાંચો >કેર્યોટા
કેર્યોટા : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરિકેસી (પામી) કુળની ઊંચા તાડ ધરાવતી એક પ્રજાતિ. ભારતમાં તેની ત્રણ જાતિઓ થાય છે. તે પૈકી C. urens (શિવજટા, ભૈરવતાડ) આર્થિક મહત્વ ધરાવે છે. Caryota mitis Lour 3.6 મી.થી 12.0 મી. ઊંચા અને 10 સેમી.થી 17.5 સેમી. વ્યાસ ધરાવતા તાડની સુંદર જાતિ છે. ભારતમાં…
વધુ વાંચો >કૅર્યોફાઇલેસી
કૅર્યોફાઇલેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળમાં 88 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 1,750 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ, કરવામાં આવ્યો છે. તેની સૌથી મોટી પ્રજાતિઓ Silene (500 જાતિઓ), Dianthus (350 જાતિઓ), Arenaria (160 જાતિઓ) અને Stellaria, Cerastium, Lychnis અને Gypsophila (પ્રત્યેક લગભગ 100 જાતિઓ) છે. આ કુળની ગુજરાતમાં 4 પ્રજાતિઓ…
વધુ વાંચો >કેલર – હેલન ઍડૅમ્સ
કેલર, હેલન ઍડૅમ્સ (જ. 27 જૂન 1880, ટસ્કમ્બિયા, આલાબામા; અ. 1 જૂન 1968, ઇસ્ટન કનેક્ટિકટ, અમેરિકા) : દુનિયાભરનાં અંધજનો તથા વિકલાંગો માટે આશાનું કિરણ પ્રગટાવનાર અને તેમને માર્ગદર્શન આપનાર અમેરિકાની સેવાભાવી સન્નારી. પિતાનું નામ આર્થર આદમ સંયુક્ત સંસ્થાનના ધનાઢય અધિકારી હતા. માતાનું નામ કૅથરિન. 18 માસની વયે હેલને મગજ અને…
વધુ વાંચો >કૅલરી
કૅલરી (Calorie) : શારીરિક ક્રિયાઓ વખતે વપરાતી ઊર્જાનો એકમ. 1 ગ્રામ પાણીનું તાપમાન 1° સે. જેટલું વધારવા માટે વપરાતી ઊર્જાને એક કૅલરી કહે છે. તેની જોડણી અંગ્રેજી નાના મૂળાક્ષર cથી દર્શાવવામાં આવે છે. તેને લઘુ કૅલરી, પ્રમાણભૂત કૅલરી અથવા ગ્રામ-કૅલરી કહે છે. શરીરમાં વપરાતી ઊર્જા માટે આ ઘણો જ નાનો…
વધુ વાંચો >કૅલરી સિદ્ધાંત
કૅલરી સિદ્ધાંત : આંત્વાં લેવાઝિયે (1743-1794) નામના ફ્રેન્ચ વૈજ્ઞાનિકે ઉષ્મા માટે સૂચવેલો સિદ્ધાંત. તેને કૅલરિકવાદ પણ કહે છે. અઢારમી સદીના અંત સુધી એવી માન્યતા પ્રવર્તતી હતી કે ઉષ્મા એક વજનરહિત, સ્થિતિસ્થાપક, અર્દશ્ય અને સ્વ-અપાકર્ષી (self- repellent) પ્રકારનું તરલ છે જેનું સર્જન કે નાશ શક્ય નથી. આ તરલ ‘કૅલરિક’ તરીકે ઓળખાતું.…
વધુ વાંચો >કેલાર (રેહ)
કેલાર (રેહ) : કેલાર, રેહ કે ઊસ એ ગંગાનાં મેદાનોના સૂકા જિલ્લાઓમાંની કાંપની જમીનની સપાટી ઉપર આચ્છાદન સ્વરૂપે જોવા મળતા કૅલ્શિયમ અને મૅગ્નેશિયમના ક્ષારોના ભિન્ન ભિન્ન પ્રમાણ સહિત સોડિયમ કાર્બોનેટ, સલ્ફેટ અને ક્લોરાઇડના મિશ્રણની બનેલી ખારી ફૂગનાં ગામઠી નામ છે. આ ક્ષારોની મૂળ ઉત્પત્તિ પર્વતોના શિલાચૂર્ણના રાસાયણિક વિભંજનમાંથી થયેલી છે,…
વધુ વાંચો >કે. લાલ
કે. લાલ (જ. 1925, માવજંજીવા, બગસરા [સૌરાષ્ટ્ર]; અ. 23 સપ્ટેમ્બર 2012, અમદાવાદ) : વિશ્વવિખ્યાત ભારતીય જાદુગર. મૂળ નામ કાંતિલાલ ગિરધરલાલ વોરા. કૉલકાતામાં પરિવારના કાપડના વ્યવસાયને કારણે ત્યાં ઉછેર અને શાળાકીય શિક્ષણ પામનાર કે. લાલે નાનપણથી જ જાદુકલા પ્રત્યે આકર્ષાઈને ઠેર ઠેર ફરીને એનો અભ્યાસ કર્યો અને માત્ર 15 વર્ષની વયે…
વધુ વાંચો >કેલિકો મ્યુઝિયમ ઑવ્ ટેક્સ્ટાઇલ્સ
કેલિકો મ્યુઝિયમ ઑવ્ ટેક્સ્ટાઇલ્સ : ભારતનાં મધ્યયુગીન ભાતીગળ કાપડ અને વસ્ત્રોનું અમદાવાદ ખાતે આવેલું મ્યુઝિયમ. ગિરાબહેન સારાભાઈના અથાક પ્રયત્નો વડે સર્જાયેલા દુર્લભ સંગ્રહમાંથી આ મ્યુઝિયમ સર્જાયું છે. ભારતનાં ટોચનાં મ્યુઝિયમોમાં તેનું સ્થાન છે. 1949માં જવાહરલાલ નહેરુએ તેનું ઉદઘાટન કરેલું. મૂળમાં કેલિકો મિલ્સના પરિસરમાં સ્થપાયેલું આ મ્યુઝિયમ હાલમાં શાહીબાગ વિસ્તારમાં જૂના…
વધુ વાંચો >કેલિક્રટીઝ
કેલિક્રટીઝ : પ્રાચીન ગ્રીસના ઍથેન્સનો ઈ. પૂ. પાંચમી સદીનો સ્થપતિ. એણે ઇક્ટાઇનસ નામના સ્થપતિ સાથે ગ્રીસનું સૌથી મોટું અને પ્રસિદ્ધ પાર્થિનૉનનું દેવળ બાંધ્યું હતું. એ દેવળનું બાંધકામ ઈ. પૂ. 447માં શરૂ થઈ ઈ. પૂ. 438માં પૂરું થયું હતું. એ પછી એણે ઍથેન્સની એક્રૉપોલિસ નામની ટેકરી ઉપર સ્વતંત્રપણે દેવી અથીના નાઇકીનું…
વધુ વાંચો >કેલિગ્રાફી : જુઓ, સુલેખનકળા.
કેલિગ્રાફી : જુઓ, સુલેખનકળા
વધુ વાંચો >