૪.૨૬
કાર્બાઇડથી કાર્યપ્રણાલી સંશોધન
કાર્બાઇડ
કાર્બાઈડ : કાર્બન અને તેના જેટલી અથવા ઓછી વિદ્યુતઋણતા ધરાવતાં તત્વો સાથેનાં દ્વિઅંગી (binary) (કાર્બન અને હાઇડ્રોજન સિવાયનાં) સંયોજનો. Al4C3 સિવાય બધા જ કાર્બાઇડ અબાષ્પશીલ છે. ઊંચા તાપમાને ગરમ કરતાં તેમનું વિયોજન થાય છે. કાર્બન અને ધાતુ અથવા તેના ઑક્સાઇડના ભૂકાને ઊંચા તાપમાને ગરમ કરતાં કાર્બાઇડ મળે છે. કાર્બાઇડના ત્રણ…
વધુ વાંચો >કાર્બામેઝેપિન (ઔષધ)
કાર્બામેઝેપિન (ઔષધ) : ચહેરા પર ત્રિશાખી ચેતાપીડ (trigeminal neuralgia) પ્રકારના દુખાવાની તથા આંચકી અથવા ખેંચની સારવારમાં વપરાતું ઔષધ. તે ઇમિનોસ્ટિલ્બેનમાંથી મેળવવામાં આવે છે અને તેમાં પાંચમા સ્થાને કાર્બામિલ જૂથ આવેલું છે. તે રાસાયણિક રીતે ત્રિચક્રી ખિન્નતારોધક (tricyclic antidepressant) ઔષધોને મળતું આવે છે. આંચકી અથવા ખેંચથી થતા અપસ્માર (epilepsy) રોગમાં તેનો…
વધુ વાંચો >કાર્બિનિયમ આયન (Carbenium ion)
કાર્બિનિયમ આયન (Carbenium ion) : કાર્બોકેટાયનો-(Carbocations)નો એક વિશિષ્ટ પ્રકાર. કાર્બિનિયમ (અથવા કાર્બોનિયમ) આયનનું ઉદાહરણ CH5+ છે. આમાં પાંચ બંધ વચ્ચે 8 ઇલેક્ટ્રૉન વહેંચાયેલા છે તથા તેની બાહ્ય કક્ષા એમોનિયમ આયન(N)ની માફક પૂર્ણ રીતે ભરાયેલી હોય છે. આ આયનમાં C+ ઉપર 3 બંધ તથા તેની બાહ્ય કક્ષામાં 6 ઇલેક્ટ્રૉન છે તથા…
વધુ વાંચો >કાર્બીન (R2C)
કાર્બીન (R2C) : દ્વિબંધ કાર્બન ધરાવતો ક્રિયાશીલ મધ્યસ્થી (reactive intermediate). ડાયએઝોઆલ્કેન્સ અથવા માંથી α-વિલોપન દ્વારા HX દૂર થવાથી તે મળે છે. રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન તે અલ્પસ્થાયી મધ્યસ્થી (transient intermediate) તરીકે બને છે. કાર્બન ચતુ:સંયોજક હોવા છતાં કાર્બીનમાં તે ફક્ત બે જ સંયોજકતાનો ઉપયોગ કરે છે અને તે તટસ્થ હોય…
વધુ વાંચો >કાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ
કાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ : કાર્બૉક્સિલ (>COOH) સમૂહ ધરાવતાં કાર્બનિક સંયોજનો. કાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ અને તેનાં વ્યુત્પન્નો કાર્બનિક રસાયણો છે. કુદરતમાં ચરબી, સરકો, દૂધની બનાવટ, ફળના રસ વગેરેમાંથી મળી આવે છે. આ રસાયણો દ્રાવક તરીકે તેમજ પ્લાસ્ટિક, રંગક, ઔષધ અને અન્ય પદાર્થોના ઉત્પાદનમાં ઉપયોગી છે. કાબૉર્ક્સિલ સમૂહના કારણે લાક્ષણિક રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ થાય છે.…
વધુ વાંચો >કાર્બોનિફેરસ યુગ
કાર્બોનિફેરસ યુગ : ભૂસ્તરીય અતીતનો ઇતિહાસ દર્શાવતો એક મહત્વનો યુગ. બ્રિટનમાં ડેવોનિયન અને પરમિયન યુગો દરમિયાન કોલસાના (કાર્બનયુક્ત) ખડકો બન્યા; તેને અનુસરીને અંગ્રેજ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી વિલિયમ કોનિબિયર અને વિલિયમ ફિલિપ્સે (1822) આ બે યુગો વચ્ચેના કાળને કાર્બોનિફેરસ યુગ નામ આપ્યું. આ બે યુગ દરમિયાન મધ્ય ઇંગ્લૅન્ડના ઉત્તર વિસ્તારમાં કોલસાના કાર્બનયુક્ત ખડકો…
વધુ વાંચો >કાર્બોનિફેરસ રચના (carboniferous system)
કાર્બોનિફેરસ રચના (carboniferous system) : ડબ્લ્યૂ. ડી. કોનિબિયરે 1822માં ઇંગ્લૅન્ડમાં મળી આવતા ‘કોલસાના થર’, ‘મિલસ્ટોન ગ્રિટ’ અને ‘માઉન્ટન લાઇમસ્ટોન’થી બનેલી ખડકસ્તરશ્રેણી માટે સર્વપ્રથમ ‘કાર્બોનિફેરસ રચના’ શબ્દ સૂચવેલો, જે મુખ્યત્વે તો તેમાંના કોલસાને જ લાગુ પડતો હતો; દુનિયાભરમાં મળી આવતા કોલસાના જથ્થાની આ સમયની સ્તરશ્રેણીનો સમય દર્શાવતો શબ્દપ્રયોગ. ભૂસ્તરીય કાળગણના મુજબ…
વધુ વાંચો >કાર્બોનિયમ આયન
કાર્બોનિયમ આયન : મધ્યસ્થ કાર્બન ઉપર ધન વીજભાર ધરાવતા મધ્યવર્તીઓ (intermediates); દા. ત., R3 C+. મધ્યસ્થ કાર્બન સાથે ત્રણ સમૂહો જોડાયેલા હોય છે અને તેના ઉપર છ ઇલેક્ટ્રૉન હોય છે. આ એવા અણુટુકડા છે, જેમાં એક કાર્બનમાંથી, એક સમૂહ અને બંધક ઇલેક્ટ્રૉન-યુગ્મ દૂર કરવામાં આવેલ છે. ધન ભારવાહી કાર્બનનું સંકરણ…
વધુ વાંચો >કાર્બોનેટ
કાર્બોનેટ : કાર્બોનિક ઍસિડ(H2CO3, અથવા H2O + CO2)નાં વ્યુત્પન્નો. તે બે પ્રકારના (કાર્બોનેટ અને બાયકાર્બોનેટ) હોય છે. કાર્બોનિક ઍસિડમાં બે વિસ્થાપીય હાઇડ્રોજન છે. એક H વિસ્થાપિત સંયોજનોને બાયકાર્બોનેટ (HCO3–) કહે છે. બે H વિસ્થાપિત સંયોજનોને કાર્બોનેટ (CO32–) કહે છે. તે Na, K અથવા અન્ય ધન આયનો ધરાવી શકે, જે અકાર્બનિક…
વધુ વાંચો >કાર્બોનેટાઇટ
કાર્બોનેટાઇટ : એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો અગ્નિકૃત આલ્કલી ખડક. તે ચૂનાખડક જેવો દેખાતો હોવા છતાં ચૂનાખડકનો સમાનઅર્થી નથી, પરંતુ ઘણાં સ્થાનોમાં અંતર્ભેદિત અગ્નિકૃત આલ્કલી ખડકો સાથે મળી આવતો અંતર્ભેદિત કાર્બોનેટ ખડક છે. કાર્બોનેટાઇટ મુખ્યત્વે કૅલ્સાઇટ અને ડૉલોમાઇટ ખનિજોથી બનેલો, સ્ફટિકમય કણરચનાવાળો એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો અગ્નિકૃત ખડક છે. તેના બંધારણમાં કૅલ્સાઇટ અને…
વધુ વાંચો >કાર્બોરન્ડમ
કાર્બોરન્ડમ : પાઉડર, કાગળ કે ચક્રસ્વરૂપે મળતો અપઘર્ષક (abrasive). સિલિકોન કાર્બાઇડ બજારમાં કાર્બોરન્ડમના નામથી મળે છે. તે ઉષ્માસહ પદાર્થ (refractory material) તરીકે પણ વપરાય છે. કાર્બોરન્ડમ 2315o સે. જેટલું તાપમાન સહન કરી શકે છે. રસાયણશાસ્ત્રમાં તેની સંજ્ઞા SiC છે. તેની સંરચનામાં સિલિકોન અને કાર્બનતત્વો રહેલાં છે. શુદ્ધ સિલિકોન કાર્બાઇડમાં 70…
વધુ વાંચો >કાર્બોરેન
કાર્બોરેન : C2B2nH2n+2 સામાન્ય સૂત્ર (n = 3થી 10) ધરાવતાં કાર્બન, બોરોન અને હાઇડ્રોજનયુક્ત કાર્બધાત્વિક સંયોજનોનો સમૂહ. C2H10O12 એક અગત્યનું સંયોજન છે જેને o-કાર્બોરેન કહેવામાં આવે છે. તે બોરોન અને કાર્બન પરમાણુઓના જાળયુક્ત બહુફલકીય (polyhedral) આણ્વીય સંરચના ધરાવે છે, જેમાં કાર્બન પરમાણુઓ નજીક નજીક 1, 2 અથવા દૂર દૂર 1,…
વધુ વાંચો >કાર્બોહાઇડ્રેટ (આયુર્વિજ્ઞાન)
કાર્બોહાઇડ્રેટ (આયુર્વિજ્ઞાન) : શર્કરા, સેલ્યુલોઝ અને સ્ટાર્ચ જેવા કુદરતમાં મળી આવતાં કાર્બનિક સંયોજનોનો એક સમૂહ. તેમનું સામાન્ય સૂત્ર Cx (H2O)y છે, જેમાં X = 3, 4, …….; Y = 3, 4 ……. હોય છે. કાર્બોહાઇડ્રેટનું વિભાગીકરણ મૉનોસૅકેરાઇડ, ઓલિગોસૅકેરાઇડ અને પૉલિસૅકેરાઇડમાં કામ કરી શકાય. તેમનાં રાસાયણિક બંધારણ અને અન્ય ગુણધર્મો આગળ…
વધુ વાંચો >કાર્બોહાઇડ્રેટ (રસાયણશાસ્ત્ર)
કાર્બોહાઇડ્રેટ (રસાયણશાસ્ત્ર) : શર્કરા, સેલ્યુલોઝ અને સ્ટાર્ચ જેવાં કુદરતમાં મળી આવતાં કાર્બનિક સંયોજનોનો એક સમૂહ. તેઓનું સામાન્ય સૂત્ર Cx(H2O)y છે; જ્યાં x = 3, 4…, y = 3, 4… હોય છે. પૃથ્વી ઉપર જે કાર્બનિક દ્રવ્યો છે તેમાં કાર્બોહાઇડ્રેટ વિશેષ પ્રમાણમાં હોય છે. વનસ્પતિના શુષ્ક દ્રવ્યમાં ત્રણચતુર્થાંશ ભાગ તેનો હોય…
વધુ વાંચો >કાર્બોહાઇડ્રેટ (વનસ્પતિશાસ્ત્ર)
કાર્બોહાઇડ્રેટ (વનસ્પતિશાસ્ત્ર) : પ્રકાશસંશ્લેષણ દરમિયાન હવામાંનાં અંગારવાયુ અને પાણી વડે સર્જાતા કાર્બોદિત પદાર્થ. દરેક સજીવ માટે તે અનિવાર્ય છે. મોટાભાગની વનસ્પતિઓમાં (ખાસ કરીને ધાન્યમાં) ખોરાકના રૂપમાં કાર્બોદિતનો મોટો સંચય જોવા મળે છે. આ સંચય અન્ય સજીવોના ખોરાકમાં કાર્બોદિતનો સ્રોત બને છે. કાર્બોદિત પદાર્થો પાચન દરમિયાન તેમના મૂળભૂત ઘટકો, એટલે કે…
વધુ વાંચો >કાર્બ્યુરેટર
કાર્બ્યુરેટર : તણખા-પ્રજ્વલિત (spark-ignition) એન્જિનમાં, હવા અને બળતણના મિશ્રણને વાયુ સ્વરૂપમાં તૈયાર કરી મોકલવા માટે વપરાતું સાધન. ઑટોમોબાઇલ એન્જિનમાં (પેટ્રોલ-એન્જિનમાં) વપરાતા કાર્બ્યુરેટરના મુખ્ય ભાગો પ્રવાહી બળતણ માટેનો સંગ્રહખંડ (storage chamber), ચોક, નિષ્ક્રિય જેટ (idling jet), મુખ્ય જેટ, વેન્ચ્યુરી પ્રકારની હવાના પ્રવાહની મર્યાદા (restriction) અને પ્રવેગક (accelerator) પંપ છે. સંગ્રહખંડમાં પ્રવાહી…
વધુ વાંચો >કાર્ય (મનોવિજ્ઞાન)
કાર્ય (મનોવિજ્ઞાન) : વ્યવસાયરૂપે બજાવાતી કામગીરી. કાર્યની ઓળખ પ્રવૃત્તિ કરવાથી થતા આંતરિક, શારીરિક, જૈવિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક ફેરફારોને અનુલક્ષીને આપવામાં આવે છે. કાર્યનું મૂલ્યાંકન વ્યક્તિની કાર્યક્ષમતા અને ઉત્પાદકતાના સંદર્ભમાં થાય છે. કાર્ય પૂરેપૂરી ક્ષમતાથી થાય અને ઉત્પાદકતામાં વધારો થતો રહે તે માટે અનેક પરિબળો સંકળાયેલાં છે. કાર્ય કરવા માટે પ્રેરણા અત્યંત…
વધુ વાંચો >કાર્ય (યંત્રશાસ્ત્ર)
કાર્ય (યંત્રશાસ્ત્ર) : જડત્વ (inertia) વિરુદ્ધ કે અવરોધ (resistance) વિરુદ્ધ લાગતા બળ વડે, કોઈ પદાર્થમાં ઉત્પન્ન થતી અસર. આ અસર કાં તો વિકૃતિ(strain)માં પરિણમે અથવા તો પદાર્થમાં ગતિ ઉત્પન્ન કરે. વાસ્તવમાં, કુલ કાર્ય વહેંચાઈ જતું હોય છે. તેનો અમુક ભાગ જ ઉપયોગી નીવડે છે અને બાકીનો ભાગ ઘર્ષણનો વિરોધ કરવામાં…
વધુ વાંચો >કાર્ય અને કાર્યપદ્ધતિ અભ્યાસ (work and method study)
કાર્ય અને કાર્યપદ્ધતિ અભ્યાસ (work and method study) : જુઓ, સમય અને ગતિઅભ્યાસ.
વધુ વાંચો >કાર્ય અને રોજગારી
કાર્ય અને રોજગારી : વળતરની અપેક્ષાએ કરવામાં આવતું કાર્ય. તેને રોજગારી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. કાર્ય એ સવેતન કે અવેતન ઉદ્યમ હોઈ શકે, પરંતુ રોજગારી અનિવાર્ય રીતે એવા કાર્યનો સંકેત આપે છે જેના બદલામાં નાણાં અથવા અન્ય પ્રકારનું વળતર ચૂકવવામાં આવે. કેટલાંક કાર્યો શારીરિક કે માનસિક મહેનત માગી લેતાં…
વધુ વાંચો >