૨૦.૨૦
વિષમકોષકેન્દ્રીકરણથી વિષાણુજન્ય રોગો (પશુ-સ્વાસ્થ્ય)
વિષાણુ (virus)
વિષાણુ (virus) : સજીવ-નિર્જીવને જોડતો કડીરૂપ, પ્રોટીનયુક્ત, ડીએનએ અથવા આરએનએ ધરાવતો કોષાંત્રિક પરોપજીવી સૂક્ષ્મ રાસાયણિક ઘટક. કોષોના સંપર્કમાં ન આવ્યા હોય તેવા બાહ્ય કોષીય વિષાણુને વિરિયૉન (virion) કહે છે. પરોપજીવી વિષાણુ વનસ્પતિ કે પ્રાણીકોષમાં પ્રવેશી યજમાનના ન્યૂક્લીઇક ઍસિડના સંજનીનો (‘જેનોન્સ’) અને ચયાપચયી દ્રવ્યોની મદદથી પોતાના સંજનીનોની વૃદ્ધિ અને ગુણન કરે…
વધુ વાંચો >વિષાણુ (virus) (આયુર્વિજ્ઞાન)
વિષાણુ (virus) (આયુર્વિજ્ઞાન) અનિવાર્ય રૂપે કોષની અંદર પરોપજીવ તરીકે જીવતા એક પ્રકારના ન્યૂક્લીઇક ઍસિડ(DNA અથવા RNA)વાળા અને પોતાના કોષીય બંધારણ વગરના સૂક્ષ્મતમ સજીવો. તેઓ પ્રોટીનના સંશ્ર્લેષણ (ઉત્પાદન) માટે જરૂરી ઉત્સેચકો ધરાવતા નથી અને તેથી યજમાન (આદાતા, host) કોષના ઉત્સેચકોનો તે ઉપયોગ કરે છે. તેઓ યજમાન કોષમાં સંકુલ પદ્ધતિએ પોતાની સંખ્યાવૃદ્ધિ…
વધુ વાંચો >વિષાણુજન્ય રોગો (પશુ-સ્વાસ્થ્ય)
વિષાણુજન્ય રોગો (પશુ–સ્વાસ્થ્ય) : પશુધન(live stock)ને ઘાતક એવા વિષાણુચેપના પ્રકારો. પશુધનમાં ગાય, બળદ, ભેંસ, બકરાં, કૂતરાં, બિલાડાં, ભુંડ જેવાં સસ્તનો ઉપરાંત મરઘાં જેવાં પક્ષીઓનો સમાવેશ થાય છે. સસ્તનોને થતા વિષાણુઓના ચેપમાં 1. ખરવા મોંવાસો શોથ (foot and mouth disease), 2. બળિયા (rinder pest), 3. સંકીર્ણ શ્ર્લેષ્મ(લાળ, લીંટ, ચીકણા ઝાડા વગેરે)-ચેપ…
વધુ વાંચો >વિષમકોષકેન્દ્રીકરણ
વિષમકોષકેન્દ્રીકરણ : સજીવનો કોઈ પણ કોષ જ્યારે તેના જીવરસમાં કોઈ પણ સમયે જનીનદ્રવ્યના ગુણ કે જથ્થાના વિશે એકમેકથી ભિન્ન હોય તેવા એકથી વધુ કોષકેન્દ્રો ધારણ કરે તેવી વિષમકોષકેન્દ્રીયતા(heterokaryosis)ની સ્થિતિ સર્જતી પ્રક્રિયા. અત્રે સામેલ આકૃતિમાં બતાવેલ કોષો એક કે તેથી વધુ સંખ્યામાં એકકીય (haploid) કે દ્વિકીય (diploid) કોષકેન્દ્રો ધરાવતા (અ) સમકોષકેન્દ્રી…
વધુ વાંચો >વિષમ-ચક્રીય સંયોજનો (heterocyclic compounds)
વિષમ–ચક્રીય સંયોજનો (heterocyclic compounds) : કાર્બનિક રાસાયણિક સંયોજનોનો એવો વર્ગ કે જેના અણુઓ પરમાણુઓનાં એક કે વધુ વલયો (rings) ધરાવતા હોય અને વલયમાંનો ઓછામાં ઓછો એક કાર્બન સિવાયનો અન્ય પરમાણુ હોય. કુદરતમાં મળતાં અનેક વિષમ-ચક્રીય સંયોજનો કાર્બન ઉપરાંત એક કે વધુ નાઇટ્રોજન, ઑક્સિજન કે સલ્ફર-પરમાણુ ધરાવે છે. જોકે સલ્ફર કે…
વધુ વાંચો >વિષમતંતુગૂંચ (Keloid)
વિષમતંતુગૂંચ (Keloid) : ઈજાને સ્થાને કે ક્યારેક સ્વયંભૂ રીતે ઉદ્ભવતી લીસી વૃદ્ધિ પામેલી તંતુબીજપેશી. તેને કુક્ષતાંતપેશી પણ કહે છે. અગાઉ 1700 BCમાં ઇજિપ્તમાં તે અંગે કરાતી શસ્ત્રક્રિયા અંગે પે પાયરસમાં નોંધાયેલું છે. સન 1806માં એલિબર્ટે તેને ‘કિલોઇડ’ એવું પાશ્ર્ચાત્ય નામ આપ્યું, જે ‘ક્રેબ’ (કરચલો) પરથી બનાવાયું હતું. જોકે એક અન્ય…
વધુ વાંચો >વિષમદૈશિક (અસાવર્તિક) ખનિજો (Anisotropic minerals)
વિષમદૈશિક (અસાવર્તિક) ખનિજો (Anisotropic minerals) : પ્રકાશીય ગુણધર્મધારક ખનિજસમૂહ. પ્રકાશીય ગુણધર્મોના સંદર્ભમાં ખનિજોના બે સમૂહ પાડેલા છે : (i) સમદૈશિક અને (ii) વિષમદૈશિક અથવા સાવર્તિક અને અસાવર્તિક ખનિજો. સમદૈશિક ખનિજો (isotropic minerals) : ક્યૂબિક સ્ફટિક પ્રણાલીનાં ખનિજોનો આ સમૂહમાં સમાવેશ થાય છે. સમદૈશિક ખનિજોમાં પ્રકાશનાં કિરણો બધી જ દિશામાં એકસરખી…
વધુ વાંચો >વિષમદૈશિકતા (anisotropy)
વિષમદૈશિકતા (anisotropy) : એવી રાશિ કે ગુણધર્મ, જે દિશા સાથે બદલાય છે. જે માધ્યમમાં કોઈક ભૌતિક રાશિ દિશા સાથે બદલાતી હોય તો તેને વિષમદૈશિક કહે છે. ઘણાખરા સ્ફટિકો વિદ્યુતના સંદર્ભમાં વિષમદૈશિકતા ધરાવે છે; જ્યારે વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણ જુદી જુદી દિશાઓમાં જુદા જુદા વેગથી પ્રસરે છે. ત્યારે ધ્રુવીભવન (polarization) જેવો મહત્વનો ગુણધર્મ…
વધુ વાંચો >વિષમબીજાણુતા
વિષમબીજાણુતા : વનસ્પતિઓમાં બે જુદા જુદા કદના અને જુદી જુદી વિકાસકીય પદ્ધતિ દર્શાવતા બીજાણુ-નિર્માણની ક્રિયા. નાના બીજાણુઓને લઘુબીજાણુઓ (microspores) કહે છે. તેઓ લઘુ-બીજાણુધાની(microsporangium)માં ઉત્પન્ન થાય છે. મોટા બીજાણુઓને મહાબીજાણુઓ (megaspores) કહે છે. તેઓ મહાબીજાણુધાની(megasporangium)માં ઉત્પન્ન થાય છે. લઘુબીજાણુ અંકુરણ પામી નરજન્યુજનક (male gametophyte) કે લઘુજન્યુજનક (microgametophyte) ઉત્પન્ન કરે છે. મહાબીજાણુ…
વધુ વાંચો >વિષમભાવ વિકારી
વિષમભાવ, વિકારી : જુઓ મનશ્ચિકિત્સાવિદ્યા.
વધુ વાંચો >વિષમાંગ (heterogeneous) પ્રક્રિયાઓ
વિષમાંગ (heterogeneous) પ્રક્રિયાઓ : બે પ્રાવસ્થાઓ(phases)ના અંતરાપૃષ્ઠ (interface) આગળ થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ. આવી પ્રક્રિયાઓમાં પ્રક્રિયકો બે અથવા વધુ પ્રાવસ્થાઓ(દા. ત., ઘન અને પ્રવાહી, ઘન અને વાયુ અથવા બે અમિશ્ચ પ્રવાહીઓ)ના ઘટકો તરીકે હોય છે. ઘન ઉદ્દીપકની સપાટી પર એક કે વધુ પ્રક્રિયકો પ્રક્રિયા પામે (વિષમાંગ ઉદ્દીપન) તેનો પણ આ પ્રકારની…
વધુ વાંચો >વિષમાંગ-સંતુલન (heterogeneous equilibrium)
વિષમાંગ-સંતુલન (heterogeneous equilibrium) : જેમાં ભાગ લેતા પદાર્થો એક કરતાં વધુ પ્રાવસ્થાઓ(phases)માં હોય તેવું સંતુલન (સમતોલન). પદાર્થ ઘન, પ્રવાહી અને વાયુ અવસ્થા ધરાવી શકતો હોઈ જો બે પ્રાવસ્થાઓ વચ્ચે સંતુલન સ્થપાય તો ત્રણ રીતે આ પ્રકારનું સંતુલન સ્થપાઈ શકે : પ્રવાહી અને વાયુ વચ્ચે (પ્રવાહી-વાયુ) સંતુલન; ઘન અને વાયુ (ઘન-વાયુ)…
વધુ વાંચો >વિષાક્ત કસોટીઓ (ઔષધોની)
વિષાક્ત કસોટીઓ (ઔષધોની) : જુઓ સંશોધન કસોટીઓ.
વધુ વાંચો >