૨૦.૧૪
વિભુકુમારથી વિયેના સર્કલ (Vienna circle)
વિભુકુમાર
વિભુકુમાર (જ. 13 માર્ચ 1942, સાગર, મધ્યપ્રદેશ) : હિંદી લેખક અને નાટ્યકાર. તેમણે સાગર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. અને રવિશંકર યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી. તેઓ 1965-71 દરમિયાન ‘હસ્તાક્ષર’ ત્રિમાસિકના સંપાદક તથા મધ્યપ્રદેશમાં શેરી-નાટકોની પ્રવૃત્તિમાં અગ્રેસર રહ્યા હતા. તેમણે દુર્ગા મહાવિદ્યાલય, રાયપુરમાં હિંદીના પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવાઓ આપી છે. તેમણે અત્યાર સુધીમાં 7 ગ્રંથો…
વધુ વાંચો >વિભેદક માધ્યમો (contrast media)
વિભેદક માધ્યમો (contrast media) : નિદાનલક્ષી ચિત્રણોમાં શરીરની અંદરની જે સંરચનાઓ સ્પષ્ટ ન જણાઈ શકતી હોય તેમને સુસ્પષ્ટ કરવા માટે વપરાતાં દ્રવ્યો. તેમને ઍક્સ-રે-રોધી અથવા ક્ષ-કિરણ-રોધી (radio opaque) માધ્યમો પણ કહે છે. તેઓ 2 પ્રકારનાં છે ધનાત્મક અને ઋણાત્મક. જે દ્રવ્ય ક્ષ-કિરણોને અવશોષે છે અને ચિત્રપત્ર પર સફેદ કે ભૂખરા…
વધુ વાંચો >વિભેદન (Resolution)
વિભેદન (Resolution) (રસાયણશાસ્ત્ર) : રેસેમિક મિશ્રણને તેના બે ઘટક પ્રતિબિંબીઓ(enantiomers)માં અલગ પાડવાની પ્રવિધિ. પ્રકાશીય રીતે સક્રિય એવા એક સંયોજનને રેસેમિક રૂપમાં [બે પ્રતિબિંબીઓના સમઆણ્વીય (equimolecular) મિશ્રણમાં] ફેરવવાની વિધિને રેસેમીકરણ (racemisation) કહે છે. લુઈ પાશ્ર્ચરે (1948) ટાર્ટરિક ઍસિડનાં સોડિયમ-એમોનિયમ ક્ષારનાં સ્ફટિક-સ્વરૂપનો અભ્યાસ કરતાં શોધી કાઢેલું કે ટાર્ટરિક ઍસિડ દક્ષિણ-ભ્રમણીય (ધ્રુવીભૂત પ્રકાશનું…
વધુ વાંચો >વિભેદી ગિયર (differential gear)
વિભેદી ગિયર (differential gear) : મોટરગાડીમાં વપરાતી ગિયરની વ્યવસ્થા. આની મદદથી, એન્જિનની શક્તિ(power)નું ચાલક વ્હિલ સુધી સંચારણ થઈ શકે છે. તદુપરાંત જુદાં જુદાં વ્હિલમાં બળની સરખી વહેંચણી પણ શક્ય બને છે. આથી, વળાંક અથવા અસમતલ (uneven) સપાટી ઉપર જરૂરી જુદી જુદી લંબાઈનો પથ મેળવી શકાય છે. સીધા રસ્તાઓ ઉપર વ્હિલ…
વધુ વાંચો >વિભેદી તાપીય પૃથક્કરણ
વિભેદી તાપીય પૃથક્કરણ : જુઓ તાપીય પૃથક્કરણ.
વધુ વાંચો >વિભ્રમ (અં. hallucination)
વિભ્રમ (અં. hallucination) : માત્ર વિચારની કક્ષાએ અનુભવાતી વસ્તુઓ કે ઘટનાઓને ખરેખરી વસ્તુ કે ઘટના તરીકે સ્વીકારી લેવાની ભૂલભરેલી જ્ઞાનાત્મક ક્રિયા. જેને માટે કોઈ બંધબેસતા બાહ્ય ઉદ્દીપનનો આધાર હોતો નથી એવું ખોટું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન; દા.ત., વાતાવરણ તદ્દન શાંત હોવા છતાં અવાજો ‘સાંભળવા’, જે ખરેખર હાજર જ નથી એવી વસ્તુઓ કે…
વધુ વાંચો >વિભ્રમ
વિભ્રમ : જુઓ મનશ્ચિકિત્સાવિદ્યા.
વધુ વાંચો >વિભ્રામકો (hallucinogens)
વિભ્રામકો (hallucinogens) : હકીકતમાં ભારે વિકૃતિ પેદા કરી મનમાં ભ્રમ, પ્રલાપ (ચિત્તવિપર્યય, delirium), સ્મૃતિલોપ (amnesia), તેમજ દિશા, સમય અને સ્થળની સમજ અંગે ગૂંચવણ ઊભી કરતાં રસાયણો કે ઔષધો. વિભ્રમ (hallucination) શબ્દ લૅટિન ‘alucinari’ ઉપરથી ઉદ્ભવ્યો છે, જેનો અર્થ મનમાં જ ભમવું એવો થાય. તે કોઈ પણ સાચી સંવેદી-ઉત્તેજના વિના તેની…
વધુ વાંચો >વિમલ ગંગા પ્રસાદ
વિમલ ગંગા પ્રસાદ (જ. 3 જૂન 1939, ઉત્તરકાશી, ઉ.પ્ર.) : હિંદી કવિ તથા કથાસાહિત્યકાર. તેમણે પંજાબ યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ., કર્યા બાદ પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. તેઓ ભારત સરકારની કેન્દ્રીય હિંદી નિયામકની કચેરીના નિયામકપદેથી સેવાનિવૃત્ત થયા. ત્યારબાદ જે. એન. યુનિવર્સિટીમાં હિંદી અનુવાદના પ્રાધ્યાપક રહ્યા. વળી તેમણે દિલ્હી યુનિવર્સિટી કૉલેજના રીડર; ‘રંગિકા’ થિયેટર…
વધુ વાંચો >વિમલનાથ
વિમલનાથ : જૈન ધર્મના ચોવીસ તીર્થંકરોમાં તેરમા તીર્થંકર. જૈન પુરાણો તીર્થંકર-ભવ પૂર્વેના તેમના બે ભવની વિગતો આપે છે. પ્રથમ ભવમાં તેઓ ઘાતકી ખંડ દ્વીપમાં પ્રાગ્વિદેહ ક્ષેત્રમાં ભરત નામે વિજયમાં મહાપુરી નગરીના પદ્મસેન નામે રાજા હતા. તે જન્મમાં વૈરાગ્યબોધ થવાથી સર્વગુપ્ત આચાર્ય નામે ગુરુ પાસે દીક્ષા લઈ તેમણે સંસારત્યાગ કર્યો હતો.…
વધુ વાંચો >વિયેટનામ
વિયેટનામ : દ. પૂ. એશિયાના મુખ્ય ભૂમિપ્રદેશો(mainland)ના ભાગરૂપ દેશ. તે આશરે 8° 0´ ઉ.થી 21° 0´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત તથા 102° 0´ પૂ.થી 109° 0´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તે આજે ‘વિયેટનામનું સમાજવાદી પ્રજાસત્તાક’ (Socialist Republic of Vietnam) એ નામે ઓળખાય છે અને તેનું પાટનગર હેનોઈ છે. આ દેશ ઉત્તર-દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >વિયેટનામ યુદ્ધ
વિયેટનામ યુદ્ધ (1957-1975) : અગ્નિ એશિયામાં આવેલ વિયેટનામમાં ત્યાંની સરકાર નક્કી કરવા થયેલ આંતરવિગ્રહ, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સંઘર્ષમાં પરિણમ્યો. જિનીવા પરિષદના પ્રતિનિધિઓએ મે, 1954માં વિયેટનામનું ઉત્તર વિયેટનામ તથા દક્ષિમ વિયેટનામ એમ બે વિભાગોમાં કામચલાઉ વિભાજન કરવાનું નક્કી કર્યું હતું. આ પરિષદે 1956માં ચૂંટણીઓ યોજીને વિયેટનામને એક સરકાર હેઠળ જોડી દેવા જણાવ્યું…
વધુ વાંચો >વિયેટ મિન્હ
વિયેટ મિન્હ : વિયેટનામની સ્વતંત્રતા માટેનું સક્રિય સંગઠન. 1941માં ફ્રાંસના આધિપત્ય તળેથી વિયેટનામને સ્વતંત્ર કરવા માટે હો ચિ મિન્હના નેતૃત્વ હેઠળ વિયેટ મિન્હની સ્થાપના કરવામાં આવી. હો ચિ મિન્હ પોતે સામ્યવાદી વિચારસરણી ધરાવતા હોવા છતાં વિયેટનામની આઝાદીના ધ્યેય ખાતર તેમણે વિયેટ મિન્હમાં રાષ્ટ્રવાદી પરિબળો, ખેડૂતો, કામદારો અને લશ્કરના સૈનિકોને પણ…
વધુ વાંચો >વિયેના
વિયેના : ઑસ્ટ્રિયાનું પાટનગર તથા મોટામાં મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 48° 13´ ઉ. અ. અને 16° 20´ પૂ. રે.. તેનું જર્મન નામ વિયેન છે. આ શહેર ઈશાન ઑસ્ટ્રિયામાં ડેન્યૂબ નદી પર આવેલું છે. તે ઑસ્ટ્રિયાનું આગળ પડતું શૈક્ષણિક, સાંસ્કૃતિક, આર્થિક તથા રાજકીય મથક છે. શહેર : યુરોપના આલ્પ્સ પર્વતો…
વધુ વાંચો >વિયેના સર્કલ (Vienna circle)
વિયેના સર્કલ (Vienna circle) : તત્વચિન્તકો, ગણિતશાસ્ત્રીઓ, તર્કશાસ્ત્રીઓ અને વિજ્ઞાનીઓએ વિજ્ઞાનના અને તત્વજ્ઞાનના પ્રશ્નો વિશે ચર્ચાવિચારણા કરવા જર્મન તત્વચિંતક મૉરિત્ઝ શ્લિક(1882-1936)ના નેતૃત્વ હેઠળ વિયેના યુનિવર્સિટીમાં 1922માં રચાયેલું એક જૂથ. આમ તો વિયેનાના એક જૂના કૉફી-હાઉસમાં 1907માં વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનના પ્રશ્નો વિચારવા માટે ભૌતિકવિજ્ઞાની ફિલિપ ફ્રૅન્ક, ગણિતશાસ્ત્રી હાન્સ હાન અને અર્થશાસ્ત્રી…
વધુ વાંચો >