૧૩.૧૬
બાવળાથી બાળલકવો
બાવળા
બાવળા : અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકામાં આવેલું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 22° 49´ 30´´ ઉ. અ. અને 72° 22´ પૂ. રે. અમદાવાદથી તે 32 કિમી. દૂર નૈર્ઋત્ય દિશામાં ઉતાવળી નદીના કાંઠે વસેલું છે. બાવળા અમદાવાદ–ભાવનગર મીટરગેજ પરનું રેલમથક છે અને અમદાવાદ–ભાવનગર રાજ્ય ધોરીમાર્ગ દ્વારા ધંધૂકા, બરવાળા, વલભીપુર અને ભાવનગર સાથે…
વધુ વાંચો >બાવા, બળવંતસિંહ
બાવા, બળવંતસિંહ (જ. 1915) : પંજાબી લેખક. એમનું મૂળ નામ મંગલસેન. એમણે તખલ્લુસ બળવંતસિંહ રાખ્યું. એમણે પરંપરાગત મહાજની લિપિનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો અને મુનીમનું કામ શીખી લીધું. એમણે રીતસરનું શાળાનું શિક્ષણ લીધું નહોતું; પણ એમના પિતાએ એમને હિન્દી, ઉર્દૂ અને ફારસી શીખવ્યું. એમણે આજીવિકા માટે જાતજાતનાં કામો કર્યાં. એમણે ઉર્દૂમાં…
વધુ વાંચો >બાવા, મનજિત
બાવા, મનજિત (જ. 1941, પંજાબ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. દિલ્હી-નિવાસી શીખ પિતા બાંધકામના કોન્ટ્રૅક્ટરનો ધંધો કરતા હતા. 5 બાળકોમાં તેઓ સૌથી નાના હતા. બાળપણ અને વિદ્યાર્થીકાળ દિલ્હીમાં વીત્યાં. તેઓ આઠમા ધોરણમાં આવ્યા ત્યારથી જ સુંદર ચિત્રો દોરી શકતા. પિતા અને મોટા ભાઈઓએ શરૂઆતથી જ કળા માટે તેમને પ્રોત્સાહક વાતાવરણ પૂરું…
વધુ વાંચો >બાવાં
બાવાં : બાજરીમાં સ્કેરોસપોરા ગ્રામિનિકોલા નામની ફૂગથી થતો રોગ. આ રોગ કુતુલ, પીલીઓ, ખોડિયો, જોગીડો, ડાકણની સાવરણી અને બાવાં જેવાં જુદાં જુદાં નામે ઓળખાય છે. આ રોગ બાજરી ઉગાડતા દરેક પ્રદેશમાં, અને ખાસ કરીને ગુજરાતમાં સંકર જાતોમાં વધુ જોવા મળે છે. તે દર વર્ષે ખૂબ જ (6 %થી 60 %)…
વધુ વાંચો >બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો
બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો (evaporation deposits) : બાષ્પીભવનની ક્રિયા દ્વારા ઉદભવતા નિક્ષેપો. બાષ્પીભવન એ એવી સરળ અને જાણીતી નૈસર્ગિક પ્રક્રિયા છે કે જેનાથી ઘરવપરાશનું મીઠું અને ઔદ્યોગિક જરૂરિયાત માટેના ક્ષારોનો પુરવઠો મળી રહે છે. બાષ્પીભવનની ક્રિયા ક્ષારનિક્ષેપોની રચના થવા માટેની ઘણી જ અગત્યની કુદરતી પ્રક્રિયા ગણાય છે. વિવિધ ક્ષારો નીચે મુજબના જુદા…
વધુ વાંચો >બાષ્પશીલ તેલયુક્ત ઔષધો
બાષ્પશીલ તેલયુક્ત ઔષધો છોડ અથવા વૃક્ષના વિવિધ ભાગોમાંથી મેળવાતાં સુગંધિત ઉડ્ડયનશીલ તેલ ધરાવતાં ઔષધો. આવાં ઉડ્ડયનશીલ યા બાષ્પશીલ તેલનું નામ જે તે છોડ યા વૃક્ષના નામ મુજબ જ રાખવામાં આવે છે. આવું તેલ અર્ક પણ કહેવાય છે, કારણ કે તે વનસ્પતિના વિવિધ ભાગોમાંથી ભૌતિક રીતો દ્વારા અર્ક રૂપે મેળવાય છે.…
વધુ વાંચો >બાષ્પાયનો
બાષ્પાયનો : જુઓ બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો
વધુ વાંચો >બાષ્પિત્ર (boiler)
બાષ્પિત્ર (boiler) : બૉઇલર અથવા વરાળ-જનિત્ર (steam-generator), જે પ્રવાહીનું વરાળમાં રૂપાંતર કરે છે. સામાન્ય રીતે વરાળ-પાવર-પ્લાન્ટમાં વપરાતાં બૉઇલરમાં એક ભઠ્ઠી હોય છે, જેમાં બળતણ (fuel) બાળવામાં આવે છે. બાષ્પિત્રની સપાટીઓ, બળતણ વાયુમાંથી ઉષ્માનું પારેષણ પાણીને કરે છે. બાષ્પપાત્રમાં વરાળ એકત્રિત થાય છે. બૉઇલરમાં વપરાતાં બળતણ, જીવાવશેષ (fossil) અથવા બિનઉપયોગી બળતણ…
વધુ વાંચો >બાષ્પીભવન
બાષ્પીભવન (evaporation) : પદાર્થની પ્રવાહી સ્થિતિમાંથી બાષ્પસ્થિતિમાં રૂપાંતર થવાની ઘટના. પદાર્થ સંઘનિત સ્થિતિમાં હોય ત્યારે તેના અણુઓ વચ્ચે પ્રબળ આકર્ષણ અને અપાકર્ષણબળ લાગતાં હોય છે અને આ વિરુદ્ધ પ્રકારનાં બળો વચ્ચે સંતુલન સ્થપાયેલું હોય છે. પદાર્થમાં રહેલા આ અણુઓ આકર્ષણબળને લીધે સ્થિતિઊર્જા (potential-energy) અને તાપમાનને કારણે ગતિઊર્જા (kinetic energy) પણ…
વધુ વાંચો >બાસી-તેરે
બાસી-તેરે : ઍટલાન્ટિક મહાસાગરમાં આવેલા કૅરિબિયન ટાપુઓ પૈકીના ગ્વાડેલુપ ટાપુનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 16° 05´ ઉ. અ. અને 61° 30´ પ. રે. ઉપલબ્ધ ઐતિહાસિક માહિતી અનુસાર, આ નગર 1643ની તવારીખ ધરાવે છે. ટાપુના પશ્ચિમ કાંઠા પર આવેલા નૈર્ઋત્ય તરફના છેડાથી આશરે 6 કિમી. અંતરે સમુદ્રકિનારા અને 1484 મીટર ઊંચા…
વધુ વાંચો >બાળમૃત્યુદર
બાળમૃત્યુદર (infant mortality rate) : વર્ષ દરમિયાન જીવતાં જન્મેલાં દર હજાર બાળકોમાંથી એક વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કર્યા પહેલાં મૃત્યુ પામતાં બાળકોની સંખ્યા. બાળમૃત્યુદરને લોકોના આરોગ્યનો તેમજ માનવવિકાસનો એક નિર્દેશક માનવામાં આવે છે. બાળમૃત્યુદરને હવે બે રીતે તપાસવામાં આવે છે. 1 વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કર્યા પહેલાં મૃત્યુ પામતાં બાળકોની સાથે 5…
વધુ વાંચો >બાળરોગો
બાળરોગો : જુઓ રોગો, બાળકોના
વધુ વાંચો >બાળલકવો
બાળલકવો (poliomyelitis) : એક પ્રકારના વિષાણુ(virus)ના ચેપ વડે બાળકોમાં સ્નાયુઓનો લકવો કરતો રોગ. તે ટૂંકા સમયમાં ઉદભવતો એક ઉગ્ર (acute) ચેપી રોગ છે. તેનો વિષાણુ આંત્રવિષાણુ (enterovirus) જૂથનો સભ્ય છે અને વિશ્વના મોટાભાગના પ્રદેશોમાં વ્યાપક સ્વરૂપે વારંવાર દેખા દે છે. તેનાથી અસરગ્રસ્ત કિસ્સા જે તે વિસ્તારમાં સ્થાયી સ્વરૂપે (endemic) જોવા…
વધુ વાંચો >