૧૩.૦૫
બર્ગસ્ટ્રોન સૂનેથી બલરામ
બર્ગસ્ટ્રોન, સૂને
બર્ગસ્ટ્રોન, સૂને (જ. 19 જાન્યુઆરી 1916, સ્ટૉકહોમ, સ્વીડન) : ઈ. સ. 1982ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધાર્મિક વિદ્યા અંગેના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. બૅન્ગ્ટ સેમ્યુલ્સન અને સર જૉન વેન (Vane) સાથે તેમને પ્રોસ્ટાગ્લૅન્ડિન અને તેને સંબંધિત રસાયણોના સંશોધન માટે તે પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમણે સ્ટૉકહોમ માટેની કરોલિન ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.…
વધુ વાંચો >બર્ગિયસ, ફ્રેડરિખ કાર્લ રુડોલ્ફ
બર્ગિયસ, ફ્રેડરિખ કાર્લ રુડોલ્ફ (જ. 11 ઑક્ટોબર 1884, ગોલ્ડશ્માઇડેન, સિલેસિયા; અ. 30 માર્ચ 1949, બ્યુએનોસ આઇરિસ, આર્જેન્ટીના) : કોલસાનું તેલમાં રૂપાંતર કરવાની પ્રવિધિ વિકસાવનાર જર્મન નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા રસાયણવિદ્. રસાયણ ઉદ્યોગપતિના પુત્ર બર્ગિયસનો અભ્યાસ બ્રેસલૉમાં થયેલો. રૂહરમાં છ માસ માટે ધાતુશોધનના કારખાનામાં કામ કરી અનુભવ મેળવ્યો. એબેગના માર્ગદર્શન નીચે તેમણે…
વધુ વાંચો >બર્જરનો રોગ
બર્જરનો રોગ : બર્જર નામના તબીબોએ વર્ણવેલા રોગો. તેની અંતર્ગત બે સાવ અલગ રોગો ચર્ચવામાં આવે છે. લિયો બર્જર (Leo Buerger) અને ઝ્યાં બર્જર (Jean Berger) – એમ બે અલગ અલગ તબીબોએ અલગ અલગ સમયે અને સ્થળે બે અલગ અલગ રોગોને વર્ણવ્યા છે. ઈ.સ. 1879થી 1943માં ન્યૂયૉર્કમાં લિયો બર્જર નામના…
વધુ વાંચો >બર્જેસ, જેમ્સ
બર્જેસ, જેમ્સ (જ. 14 ઑગસ્ટ 1832, ડમફ્રિસ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 3 ઑક્ટોબર 1916) : ભારતીય ઇતિહાસ, પુરાતત્વવિદ્યા અને સ્થાપત્યકલાના પ્રકાંડ સ્કૉટિશ વિદ્વાન. ગ્લાસગો અને એડિનબરોમાં અભ્યાસ. 1855માં ભારતીય સનદી સેવામાં જોડાયા. કલકત્તાની કૉલેજમાં 1855–1861 દરમિયાન ગણિતશાસ્ત્રના અધ્યાપક થયા. મુંબઈની સર જમશેદજી જીજીભાઈ પારસી બેનેવોલન્ટ સંસ્થાના પ્રમુખપદે નિમાયા પછી ‘ટેમ્પલ્સ ઑવ્ શત્રુંજય’…
વધુ વાંચો >બર્ઝેલિયસ, જૉન જેકબ
બર્ઝેલિયસ, જૉન જેકબ (જ. 20 ઑગસ્ટ 1779, લિંકોપિંગ પાસે, સ્વીડન; અ. 7 ઑગસ્ટ 1848, સ્ટૉકહોમ) : સ્વિડિશ વૈજ્ઞાનિક અને આધુનિક રસાયણશાસ્ત્રના સ્થાપકો પૈકીના એક. બાળપણથી અનાથ એવા બર્ઝેલિયસનો ઉછેર તેમનાં સગાંસંબંધીઓ દ્વારા થયેલો. નાની વયથી જ તેમને વૈદકમાં રસ હતો. 1802માં તેમણે ઉપસાલામાંથી એમ.ડી.ની પદવી મેળવી. દરમિયાન અફઝેલિયસના હાથ નીચે…
વધુ વાંચો >બર્ટન, રિચાર્ડ
બર્ટન, રિચાર્ડ (જ. 1925, પોન્ટ્રહિડફેન, સાઉથ વેલ્સ; અ. 1984) : અંગ્રેજી રંગમંચ અને ચલચિત્રોના અભિનેતા. કોલસાની ખાણમાં કામ કરતા પિતાનાં 13 સંતાનો પૈકી 12મા નંબરના રિચાર્ડનું મૂળ નામ રિચાર્ડ વૉલ્ટર જેન્કિન્સ જુનિયર હતું. શાળાના શિક્ષક ફિલિપ બર્ટનને પ્રતાપે રિચાર્ડને ઑક્સફર્ડમાં નાટ્યવિદ્યા ભણવાની શિષ્યવૃત્તિ મળી હતી. શિક્ષકનું ઋણ ચૂકવવા પોતાના નામ…
વધુ વાંચો >બર્ટવિસ્ટલ, હૅરિસન સર
બર્ટવિસ્ટલ, હૅરિસન સર (જ. 1934, લૅન્કેશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : સંગીત-રચનાકાર. તેમણે ‘રૉયલ માન્ચેસ્ટર કૉલેજ ઑવ્ મ્યૂઝિક’ તથા લંડનની ‘રૉયલ એકૅડેમી ઑવ્ મ્યૂઝિક’માં સંગીતવિષયક અભ્યાસ કર્યો. માન્ચેસ્ટરમાં હતા ત્યારે બીજા યુવાન સંગીતકારોનો સહયોગ સાધીને આધુનિક સંગીતના કાર્યક્રમો આપવા ‘ન્યૂ માન્ચેસ્ટર ગ્રૂપ’ નામના એક નાના વૃંદની રચના કરી હતી. 1967માં તેમણે પીટર મૅક્સવેલ…
વધુ વાંચો >બર્ટ્રાન્ડની પૂર્વધારણા
બર્ટ્રાન્ડની પૂર્વધારણા : દરેક વાસ્તવિક x > 1 માટે x અને 2x વચ્ચે કોક અવિભાજ્ય પૂર્ણાંક હોય જ છે એવું બર્ટ્રાન્ડે 1840માં કરેલું અનુમાન સાચું હોય તો તેમાંથી અનેક સારાં પરિણામો ફલિત થઈ શકે; પણ બર્ટ્રાન્ડનું અનુમાન સાબિત કરવું કઠિન લાગતું હતું. તે અનુમાન બર્ટ્રાન્ડની પૂર્વધારણા (postulate) તરીકે ઓળખાયું. 1852માં…
વધુ વાંચો >બર્ટ્રાન્ડ રસેલ
બર્ટ્રાન્ડ રસેલ : જુઓ રસેલ, બર્ટ્રાન્ડ
વધુ વાંચો >બર્ટ્રૅન્ડ લેન્સ
બર્ટ્રૅન્ડ લેન્સ (Bertrand lens) : પોલરાઇઝિંગ માઇક્રોસ્કોપ–ધ્રુવણ સૂક્ષ્મદર્શકમાં ઉપયોગમાં લેવાતું ઉપકરણ. ખનિજછેદના પ્રકાશીય ગુણધર્મોનો અભ્યાસ પોલરાઇઝિંગ માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ સાદા ધ્રુવીભૂત પ્રકાશમાં પ્રકાશ-શંકુ(conical light)ની મદદથી કરવામાં આવે છે. માઇક્રોસ્કોપમાં પ્રકાશ-શંકુ મેળવવા માટે પીઠિકા(stage)ની નીચેના ભાગમાં ધ્રુવક (polariser) અને પીઠિકાની વચ્ચે અભિકેન્દ્રિત ર્દગ્-કાચ (convergent lens) દાખલ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે પ્રકાશ-શંકુનો…
વધુ વાંચો >બર્નિની, જિયૉવાની લૉરેન્ઝો
બર્નિની, જિયૉવાની લૉરેન્ઝો (જ. 7 ડિસેમ્બર 1598, નેપલ્સ, ઇટાલી; અ. 28 નવેમ્બર 1680, નૅપલ્સ) : ઇટાલિયન બરૉક શૈલીના મહાન શિલ્પી તથા સ્થપતિ. ફ્લૉરેન્સ નગરના શિલ્પી પિયેત્રો બર્નિનીના પુત્ર. આજીવન રોમમાં કારકિર્દી વિતાવનાર બર્નિનીને શિલ્પ, ચિત્ર અને સ્થાપત્ય – એમ ત્રણ ર્દશ્ય કલાઓનો સફળ સમન્વય કરવા માટેનો યશ આપવામાં આવે છે.…
વધુ વાંચો >બર્નિયર, ફ્રાંકવા
બર્નિયર, ફ્રાંકવા (જ. 1620, એંગર્સ, ફ્રાંસ; અ. 1688, પૅરિસ) : ભારત સહિત અનેક દેશોનો (1656–1668) પ્રવાસ ખેડનાર ફ્રેંચ પ્રવાસી. તેણે પોતાનું પ્રવાસપુસ્તક ફ્રેંચ ભાષામાં 1670માં પ્રગટ કર્યું હતું. ફ્રાંકવા બર્નિયરે યુવાવસ્થામાં જર્મની, પોલૅન્ડ, ઇટાલી અને સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડનો પ્રવાસ કર્યો હતો અને 1652માં તબીબની પદવી લઈને તે પૅરિસ પહોંચ્યો હતો. તેણે 1654માં…
વધુ વાંચો >બર્ની, ચાર્લ્સ
બર્ની, ચાર્લ્સ (જ. 1726, શૉર્પશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1814) : નિપુણ સંગીતશાસ્ત્રી. પ્રારંભમાં તેમણે ડુરી લેન માટે ‘આલ્ફ્રેડ’, ‘રૉબિન હુડ’ અને ‘ક્વીન મૅબ’ નામની 3 સંગીતરચનાઓ 1745થી ’50 દરમિયાન તૈયાર કરી. 1751–60ના ગાળામાં તેમણે નૉર્ફોક ખાતેની ‘કિંગ્ઝ બિન’ સંસ્થામાં ઑર્ગેનિસ્ટ તરીકે કામગીરી કરી. 1770થી ’72ના ગાળા દરમિયાન ફ્રાન્સ, ઇટાલી, જર્મની અને…
વધુ વાંચો >બર્નૂલી, જેમ્સ/જેકબ
બર્નૂલી, જેમ્સ/જેકબ (જ. 6 જાન્યુઆરી 1655, બેસલ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 16 ઑગસ્ટ 1705, બેસલ) : પ્રથમ સ્વિસ ગણિતશાસ્ત્રી. બર્નૂલી કુટુંબમાં જે ડઝન ગણિતશાસ્ત્રીઓ થઈ ગયા તેમાંના એક. દવાના વેપારીના પુત્ર. જેમ્સ બર્નૂલી ધર્મશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરે તેવી તેમના પિતાની ખાસ ઇચ્છા હતી; પરંતુ પિતાની ઇચ્છાનો અનાદર કરી ગણિતનો અભ્યાસ કરવા લાગ્યા. દરમિયાન…
વધુ વાંચો >બર્નૂલી, જોહાન (જિન)
બર્નૂલી, જોહાન (જિન) (જ. 6 ઑગસ્ટ 1667, બેસલ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 1 જાન્યુઆરી 1748, બેસલ) : પ્રસિદ્ધ ગણિતશાસ્ત્રી. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના ખ્યાતનામ ગણિતશાસ્ત્રીઓના બર્નૂલી કુટુંબમાં જન્મ. ઔષધનિર્માણ- વિદ(pharmacist)ના પુત્ર. તેમણે મેડિસિનનો અભ્યાસ કર્યો અને 1694માં બેસલમાંથી ડૉક્ટરની ઉપાધિ મેળવી, પણ પાછળથી ગણિત પ્રત્યે અભિરુચિ થવાથી તેમાં અધ્યયન અને સંશોધન કરવા લાગ્યા. 1691–92માં તેમણે…
વધુ વાંચો >બર્નૂલી, ડેનિયલ
બર્નૂલી, ડેનિયલ (જ. 8 ફેબ્રુઆરી 1700, ગ્રોનિંગન, નેધરલૅન્ડ્ઝ; અ. 17 માર્ચ 1782, બેસલ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : ખ્યાતનામ ગણિતશાસ્ત્રી. બર્નૂલી ઘરાનાના સ્વિસ ગણિતશાસ્ત્રીઓની બીજી પેઢીમાં તેમનો જન્મ. તેમણે ગણિત ઉપરાંત ઔષધવિદ્યા, જીવવિજ્ઞાન, યંત્રશાસ્ત્ર, ભૌતિકશાસ્ત્ર, ખગોળશાસ્ત્ર અને સમુદ્રવિદ્યામાં સંશોધનો કર્યાં હતાં. જોહાન બર્નૂલીના તે દ્વિતીય પુત્ર હતા. તેમના પિતાએ તેમને ગણિત શીખવ્યું હતું.…
વધુ વાંચો >બર્નૂલી સંખ્યાઓ
બર્નૂલી સંખ્યાઓ (Bernoulli numbers) : આ સંખ્યાશ્રેણીનો પરિચય જેકબ બર્નૂલીએ કરાવેલો, તેથી તેને ‘બર્નૂલી સંખ્યાઓ’ નામ આપવામાં આવ્યું. જેકબ બર્નૂલીએ અનુમાન કરવા અંગેની કલા (The Conjectural Art) નામના ગ્રંથમાં આ સંખ્યાશ્રેણી આપી છે. પ્રથમ n ધનપૂર્ણાંકો(natural numbers)ના K ઘાતનો સરવાળો nના K + 1 ઘાતની બહુપદી હોય છે તે તો…
વધુ વાંચો >બર્નેઝ, એડવર્ડ
બર્નેઝ, એડવર્ડ (જ. 1891, વિયેના; અ. 1995) : જાહેર સંપર્કની પ્રવૃત્તિના આદ્ય પ્રણેતા. તેઓ સિગ્મંડ ફ્રૉઇડના ભત્રીજા થતા હતા. 1892માં બાળક તરીકે તેમને અમેરિકા લાવવામાં આવ્યા હતા. અમેરિકામાં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ વખતે તેમણે જોરદાર પ્રચારકાર્ય કર્યું. 1919માં તેમણે અમેરિકાની જાહેર સંપર્કની સર્વપ્રથમ કંપની શરૂ કરી. તેમણે અને તેમનાં ભાવિ પત્નીએ ભેગાં…
વધુ વાંચો >બર્નેટ, ઍલેસ્ટર
બર્નેટ, ઍલેસ્ટર (જ. 1928) : બ્રિટનના ખ્યાતનામ પત્રકાર અને ટેલિવિઝન-સમાચાર પ્રસારિત કરનારા કસબી. તેમણે ઑક્સફર્ડ ખાતેની વૉર્સેસ્ટ કૉલેજ ખાતે અભ્યાસ કર્યો. પછી 1965–1974 દરમિયાન તેમણે ‘ધી ઇકૉનોમિસ્ટ’ના અને 1947–1976ના ગાળામાં ‘ધ ડેલી એક્સપ્રેસ’ના તંત્રી તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. તે ‘આઇ. ટી. એન.’માં સમાચાર-પ્રસારક તરીકે જોડાયા ત્યારે તેમની પ્રતિભા સમગ્ર રાષ્ટ્રમાં ઝળકી…
વધુ વાંચો >બર્નેટ, ફ્રૅન્ક મેક્ફારલેન
બર્નેટ, ફ્રૅન્ક મેક્ફારલેન (સર) (Macfarlane) (જ. 2 સપ્ટેમ્બર 1899, ટ્રેરેલ્ગોન, વિક્ટોરિયા, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 1985) : ઈ. સ. 1960ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યા અંગેના નોબેલ પુરસ્કારના સર પીટર બ્રિયાન મૅડાવર(Peter Brian Madawar)ના સહવિજેતા. તેમને પ્રતિરક્ષાલક્ષી સહ્યતા (immunological tolerance) પ્રાપ્ત કરવાની પ્રક્રિયાની સંકલ્પના વિકસાવવા માટે આ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો. તેઓ ઑસ્ટ્રેલિયાના…
વધુ વાંચો >