૧૨.૨૯

ફ્રાંસથી ફ્રૅંક, ઇલિયા મિખાઇલોવિચ

ફ્રાંસ

ફ્રાંસ પશ્ચિમ યુરોપમાં આવેલો પ્રજાસત્તાક દેશ. યુરોપીય દેશો પૈકી વિસ્તારની ર્દષ્ટિએ તે રશિયા પછી બીજે ક્રમે આવે છે. ફ્રાંસ દુનિયાભરના પ્રાચીન દેશો પૈકીનો એક ગણાય છે. તેનું ‘ફ્રાંસ’ નામ લૅટિન શબ્દ ‘ફ્રાંસિયા’ (ફ્રૅંકોનો દેશ – ફ્રૅન્ક એ જર્મનો માટે વપરાતું નામ છે, જેમણે 5 મી સદી દરમિયાન રોમન સામ્રાજ્યના પતન…

વધુ વાંચો >

ફ્રાંસની ક્રાન્તિ (1789થી 1799)

ફ્રાંસની ક્રાન્તિ (1789થી 1799) : ફ્રાંસની રાજાશાહી વિરુદ્ધ થયેલી ક્રાન્તિ. આપખુદ તેમજ પીડક રાજ્યતંત્ર, દોષપૂર્ણ શોષણખોર અર્થતંત્ર, કુલીનતા અને સામાજિક ભેદભાવ, કાયદાની અસમાનતા, ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા વગેરેને આ ક્રાન્તિ કે રાષ્ટ્રીય ચળવળના ઉદભવનાં મુખ્ય પરિબળો કહી શકાય. આને લગતી ચિંતકો–સાહિત્યકારોની કૃતિઓને પણ પ્રેરણાસ્રોત ગણી શકાય. લોકશાસન તથા મુક્ત સમાજની સ્થાપના માટે…

વધુ વાંચો >

ફ્રિગેટ

ફ્રિગેટ : વળાવિયા તથા ચોકિયાત તરીકે તથા દુશ્મનનાં જહાજો ઉપર અચાનક છાપો મારવા માટે વપરાતું પ્રમાણમાં નાનું યુદ્ધજહાજ. સોળમી સદીમાં ભૂમધ્ય સમુદ્ર ઉપરના મોટાભાગના દેશોમાં આ નામનું જહાજ નાનાં, ઝડપી, હલેસાં અને સઢોથી ઝડપથી ખેપ કરતા યુદ્ધજહાજ તરીકે પણ ઓળખાતું. તે વિનાશિકા (destroyer) કરતાં નાનું, ઓછું શક્તિશાળી અને ઓછું ખર્ચાળ…

વધુ વાંચો >

ફ્રિશ, કાર્લ ફૉન

ફ્રિશ, કાર્લ ફૉન (જ. 20 નવેમ્બર 1886, વિયેના; અ. 12 જૂન 1982, મ્યૂનિક) : નિષ્ણાત પ્રાણીશાસ્ત્રી. તેમણે મધમાખીઓ વચ્ચે પરસ્પર સંદેશાની આપ-લે કરવા આદરેલા અભ્યાસને પરિણામે જંતુઓના રસાયનસંબંધી તેમજ ર્દષ્ટિને લગતા સંદેશગ્રાહકો – સંદેશવાહકો(sensors)ના ક્ષેત્રની જાણકારી વિશે પ્રશસ્ય યોગદાન થયું. શરીરરચનાવિજ્ઞાન કે ઔષધવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે તેમને (કૉનરૅડ લૉરેન્ઝ તથા નિકોલસ ટિંબરજનના…

વધુ વાંચો >

ફ્રિશ, રૅગ્નર

ફ્રિશ, રૅગ્નર (જ. 3 માર્ચ 1895, ઑસ્લો; અ. 31 જાન્યુઆરી 1973, ઑસ્લો) : અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા (1969). પિતા સોનીનો વ્યવસાય કરતા હતા. નૉર્વેમાં ઑસ્લો ખાતેની જાણીતી પેઢી ડેવિડ ઍન્ડરસનની કાર્યશાળામાં તાલીમાર્થી કારીગર તરીકે તેમણે વ્યાવસાયિક કારકિર્દીની શરૂઆત કરી અને તે તાલીમ પૂર્ણ કર્યા પછી સોની તરીકે કામ કરવા…

વધુ વાંચો >

ફ્રીઑન

ફ્રીઑન : પ્રશીતન (refrigeration) અને વાતાનુકૂલનમાં વપરાતાં મિથેન તથા ઇથેનના ફ્લોરીન ધરાવતા બહુ-હેલોજનયુક્ત વ્યુત્પન્નો. મોટાભાગના ફ્રીઑનમાં ફ્લોરીન ઉપરાંત ક્લોરિન કે બ્રોમીન હોય છે. ટ્રાઇક્લૉરોફ્લૉરોમિથેન તથા ડાઇક્લૉરોડાઇફ્લોરો મિથેનને અનુક્રમે ફ્રીઑન–11 તથા ફ્રીઑન–12 કહે છે. ફ્રીઑન ઉત્તમ રાસાયણિક તેમજ ઉષ્મીય સ્થાયિત્વ ધરાવતાં, સળગી ન ઊઠે તેવાં, ખૂબ ઓછાં વિષાળુ પ્રવાહી સંયોજનો છે.…

વધુ વાંચો >

ફ્રીટાઉન

ફ્રીટાઉન : પશ્ચિમ આફ્રિકાના દેશ સિયેરા લ્યોનેનું પાટનગર, મોટામાં મોટું શહેર અને દરિયાઈ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 8° 30´ ઉ. અ. અને 13° 15´ પ. રે. સેનેગલના ડાકરથી દક્ષિણે 869 કિમી. અંતરે તથા લાઇબેરિયાના મોનરોવિયાથી વાયવ્યમાં 362 કિમી. અંતરે અસમતળ જ્વાળામુખીજન્ય દ્વીપકલ્પના ઉત્તર ઢોળાવ પર તે વસેલું છે. સ્થાનભેદે અહીંનાં…

વધુ વાંચો >

ફ્રીડ, આલ્ફ્રેડ હરમન

ફ્રીડ, આલ્ફ્રેડ હરમન (જ. 11 નવેમ્બર 1864, વિયેના; અ. 5 મે 1921, વિયેના) : વિશ્વશાંતિના ર્દઢ હિમાયતી અને શાંતિ માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા (1911). ઑસ્ટ્રિયાના નાગરિક. પંદર વર્ષની ઉંમરે શાળાનો ત્યાગ કર્યો. બર્થા વૉન સટનરના પ્રોત્સાહનથી તેમણે 1892માં જર્મન પીસ સોસાયટી સ્થાપી, જે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (1914–18) પહેલાં જર્મન શાન્તિવાદી (pacifist)…

વધુ વાંચો >

ફ્રીડમન, મિલ્ટન

ફ્રીડમન, મિલ્ટન (જ. 31 જુલાઈ 1912, બ્રુકલિન, ન્યૂયૉર્ક) : શિકાગો વિચારસરણીના નામે ઓળખાતી અર્થશાસ્ત્રની વિશિષ્ટ શાખાના હિમાયતી તથા 1976ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. કાયમી વસવાટના હેતુથી યુરોપથી સ્થળાંતર કરી અમેરિકામાં પ્રવેશેલાં યહૂદી માતાપિતાના સંતાન. 1913માં આ પરિવારે ન્યૂજર્સી રાજ્યના હડસન નદી પરના રૉવે નગરમાં વસવાટ કર્યો. મિલ્ટનનો ઉછેર ધાર્મિક…

વધુ વાંચો >

ફ્રીડમૅન જેરોમ

ફ્રીડમૅન, જેરોમ (Freidman, Jerome) (જ. 28 માર્ચ 1930, શિકાગો, યુ.એસ.એ.) : ઉચ્ચ ઊર્જા ધરાવતા ઇલેક્ટ્રૉનના પ્રોટૉન તથા ન્યૂટ્રૉન વડે થતા અપ્રત્યાસ્થ પ્રકીર્ણન (inelastic scattering) ના મહત્વના સંશોધન માટે 1990નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. ક્વાર્ક સિદ્ધાંત અથવા પ્રતિકૃતિના વિકાસ માટે આ સંશોધન અત્યંત મહત્વનું હતું. પુરસ્કારનો એક તૃતીયાંશ ભાગ જેરોમ…

વધુ વાંચો >

ફ્રેરી જૉન

Mar 1, 1999

ફ્રેરી જૉન (જ. 10 ઑગસ્ટ 1740, રૉયડન હૉલ, નૉરફોક પરગણું, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 12 જુલાઈ 1807, ઈસ્ટ ડરહામ) : બ્રિટિશ પુરાતત્વવિદ. તેમને પ્રાચીન કલા-અવશેષોનો સંગ્રહ કરવાનો ઘણો શોખ હતો. તેમણે પ્રાગ્-ઐતિહાસિક પુરાતનશાસ્ત્રનો પાયો નાંખ્યો. 1771થી તેઓ ‘રૉયલ સોસાયટી ઑવ્ ઍન્ટિક્વરિઝ’ના સક્રિય સભ્ય હતા. 1790માં તેમણે ઇંગ્લૅન્ડમાં ડિસ નજીક હૉક્સન ખાતે લુપ્ત…

વધુ વાંચો >

ફ્રેસ્કો

Mar 1, 1999

ફ્રેસ્કો : ઇમારતોની દીવાલ પર રંગસામગ્રીનો ઉપયોગ કરીને ચિત્રકામ કરવાની પાશ્ચાત્ય દેશોની એક શૈલી. આ શૈલી વિશ્વની સર્વ સંસ્કૃતિઓમાં પ્રચલિત છે અને આદિકાળથી મકાનોની શોભા વધારવા આ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થતો આવ્યો છે. આ ચિત્રો દ્વારા લોકજીવનનાં અનેક પાસાંના વિવરણની પ્રથા અત્યંત જૂની છે. ભારતીય સંદર્ભમાં ધાર્મિક ઇમારતો તેમજ ખાનગી આવાસોમાં…

વધુ વાંચો >

ફ્રેસ્કો (ક્રિયાપદ્ધતિ)

Mar 1, 1999

ફ્રેસ્કો (ક્રિયાપદ્ધતિ) : ભિત્તિચિત્રો માટેની ભૂમિકા તૈયાર કરવાની પદ્ધતિ. ‘વિષ્ણુધર્મોત્તર’માં એને ‘વજ્રલેપ’ કહીને તેની પૂરી રીત આપેલી છે, પરંતુ વિદ્યમાન ચિત્રો પરથી લાગે છે કે આ રીત ક્યાંય પ્રયોજાઈ નહોતી. ભૂકો કરેલાં પથ્થર, માટી અને છાણ, જેમાં ઘણી વાર ફોતરાં, વનસ્પતિના રેસા મેળવી ગોળની લાહી જેવો પદાર્થ બનાવતા, જેને ખડકની…

વધુ વાંચો >

ફ્રૅંક, ઇલિયા મિખાઇલોવિચ

Mar 1, 1999

ફ્રૅંક, ઇલિયા મિખાઇલોવિચ [જ. 23 ઑક્ટોબર 1908, લેનિનગ્રાડ (હવે પીટર્સબર્ગ); અ. 1990] : વિજ્ઞાનીઓ ચેરેનકૉફ તથા ઇગોર વાય. ટેમ્મની સાથે 1958નો ભૌતિકશાસ્ત્ર વિષયનો નોબેલ પુરસ્કાર સંયુક્ત સ્વરૂપે મેળવનાર રશિયન ભૌતિકશાસ્ત્રી. પિતાનું નામ મિખાઇલ લ્યુદવિગોવિચ અને માતાનું નામ ફોલિઝાવેતા મિખાઇલોવ્ના. મૉસ્કો યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. ભૌતિકશાસ્ત્ર-ગણિતશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1930થી…

વધુ વાંચો >