૧૨.૨૨
ફાજલ ઉત્પાદન-શક્તિથી ફિક્ટે/ફિખ્તે, જોહાન ગોટલિબ
ફાહિયાન
ફાહિયાન : (જ. આશરે ઈ. સ. 340, વુચાંગ, ચીન; અ. આશરે ઈ. સ. 422) : બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યાસ તથા બૌદ્ધ તીર્થ-સ્થળોની યાત્રા માટે ભારત અને દક્ષિણ એશિયાના દેશોનો પ્રવાસ કરનાર બૌદ્ધ સાધુ. તેમણે ગુપ્તવંશના ચંદ્રગુપ્ત બીજાના શાસન દરમિયાન ઈ. સ. 400–411 દરમિયાન ભારતની મુલાકાત લીધી હતી. તેઓ ઉત્તર ચીનના ચાંગાનના…
વધુ વાંચો >ફાળકે, દાદાસાહેબ
ફાળકે, દાદાસાહેબ (જ. 30 એપ્રિલ 1870; ત્ર્યંબકેશ્વર, નાસિક પાસે, મહારાષ્ટ્ર; અ. 16 ફેબ્રુઆરી 1944) : પૂરું નામ ધુંડીરાજ ગોવિંદ ફાળકે. ભારતના પ્રથમ ચલચિત્ર ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’નું સર્જન કરનાર ભારતીય ચલચિત્ર-ઉદ્યોગના પિતામહ. મુંબઈના કૉરોનેશન થિયેટરમાં 13 એપ્રિલ 1913ના દિવસે ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ પ્રદર્શિત થયું તે વખતે દાદાસાહેબની ઉંમર 43 વર્ષની હતી. પછીનાં 20…
વધુ વાંચો >ફાળવણીપત્ર
ફાળવણીપત્ર : સીમિત જવાબદારીવાળી કંપનીનાં શેર/ડિબેન્ચર/ બૉન્ડ ખરીદવા માટે અરજદારે કરેલી અરજી સામે કંપની દ્વારા ફાળવવામાં આવેલાં શેર/ડિબેન્ચર/બૉન્ડની વિગતો જણાવતો કંપનીએ અરજદારને મોકલેલો પત્ર. ધંધાકીય વ્યવસ્થા માટે જે ત્રણ સ્વરૂપો પ્રચલિત છે તેમાં એક છે વ્યક્તિગત માલિકીવાળો ધંધો. તેમાં એક જ વ્યક્તિ મૂડીરોકાણ, સંચાલન અને જવાબદારી તથા વેપારનાં જે તે…
વધુ વાંચો >ફાંસી
ફાંસી (ન્યાયસહાયક તબીબીવિદ્યાના સંદર્ભે) : ભારતમાં ગુનેગારને લટકાવીને અપાતો ન્યાયિક મૃત્યુદંડ. તેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં ન્યાયિક અધ:લંબન (judicial hanging) કહે છે. લટકાવીને મારી નાંખવાની દરેક ક્રિયાને ફાંસી કહેવાતી નથી. ફક્ત ન્યાયિક પ્રક્રિયાના ભાગરૂપે વ્યક્તિને લટકાવીને મારવામાં આવે તો તેને ફાંસી કહે છે. લટકાવીને મારવાની ક્રિયા થતી હોવાથી તેને અધ:લંબન (hanging)નો એક…
વધુ વાંચો >ફિક્ટે/ફિખ્તે, જોહાન ગોટલિબ
ફિક્ટે/ફિખ્તે, જોહાન ગોટલિબ (જ. 19 મે 1762, રામેનો, સૅક્સોની, જર્મની; અ. 27 જાન્યુઆરી 1814, બર્લિન) : આદર્શવાદી ચિંતક અને જર્મન વૈચારિક રાષ્ટ્રવાદનો ઉદગાતા. જીવનમાં અનેક ચડાવ-ઉતાર અનુભવનાર આ ચિંતકે બર્લિનમાંની જેના યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપક તરીકે કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી. બર્લિન યુનિવર્સિટીના પ્રથમ રેક્ટર તરીકે તેઓ ચૂંટાયા હતા. આ ચિંતક પર લેસિંગ,…
વધુ વાંચો >ફાજલ ઉત્પાદન-શક્તિ
ફાજલ ઉત્પાદન-શક્તિ : ઉત્પાદન એકમની સ્થાપિત શક્તિ તથા તેમાંથી ખરેખર ઉપયોગમાં લેવાતી શક્તિ વચ્ચેનો તફાવત. પેઢી કે ઉત્પાદન-એકમમાં વપરાતી યંત્રસામગ્રીને જો સુયોગ્ય રીતે ચલાવવામાં આવે તો ચોક્કસ સમય-ગાળા (દિવસ, માસ, વર્ષ) દરમિયાન તે જે અધિકતમ ઉત્પાદન આપી શકતી હોય તેને તેની સ્થાપિત શક્તિ (established capacity) કહેવામાં આવે છે. તેમાંથી તે…
વધુ વાંચો >ફાઝિલ, ગુલામ અહમદ
ફાઝિલ, ગુલામ અહમદ (જ. 1916, શ્રીનગર) : વિખ્યાત કાશ્મીરી કવિ. શિક્ષણ શ્રીનગરમાં. બી.એ. થયા પછી એમણે શ્રીનગરમાં જ શિક્ષકની નોકરી લીધી. એમને શિક્ષણ ઉપરાંત સંગીત અને અન્ય કલાઓમાં ફક્ત રુચિ જ નહિ, એમનો ઊંડો અભ્યાસ પણ ખરો. એ વિશે એમણે પુષ્કળ વાંચ્યું-વિચાર્યું જણાય છે. 1974માં એ નિવૃત્ત થયા તે પછી…
વધુ વાંચો >ફાટ (fracture, fissure)
ફાટ (fracture, fissure) : પોપડાના ખડકોમાં જોવા મળતી તિરાડ. તે સાંકડી કે પહોળી, ટૂંકી કે લાંબી, છીછરી કે ઊંડી, આડી, ઊભી, ત્રાંસી કે વાંકીચૂકી હોઈ શકે છે. તેમનાં પરિમાણ પણ ગમે તે હોઈ શકે. ખડકોમાં ઉદભવેલા સાંધા કે સ્તરભંગ, સુકાતા જતા પંકજથ્થાઓમાં જોવા મળતી પંકતડ (આતપ-તડ) પણ એક પ્રકારની ફાટ…
વધુ વાંચો >ફાટક, નરહર રઘુનાથ
ફાટક, નરહર રઘુનાથ (જ. 15 એપ્રિલ 1883, જાંભળી, ભોર-રિયાસત; અ. 21 ડિસેમ્બર 1979, મુંબઈ) : મરાઠીના ઇતિહાસકાર, ચરિત્રલેખક, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર તથા પત્રકાર. તેમનું શિક્ષણ ભોર, પુણે, અજમેર તથા ઇંદોરમાં થયેલું. 1917માં દર્શન વિષય સાથે અલાહાબાદ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ. થયા બાદ એમ.એ.માં મરાઠી વિષય લઈને પ્રથમ વર્ગ મેળવી નાગપુરમાં શિક્ષક તરીકે નોકરી…
વધુ વાંચો >ફાટખીણ (Rift valley)
ફાટખીણ (Rift valley) : પૃથ્વીના પોપડામાં ફાટ પડવાને પરિણામે ઉદભવતું ખીણ આકારનું ભૂમિસ્વરૂપ. ભૂસ્તરીય પરિભાષાના સંદર્ભમાં બે કે વધુ સ્તરભંગો વચ્ચે પોપડાના તૂટેલા ખંડવિભાગનું અવતલન થવાથી રચાતું લાંબું, સાંકડું, ઊંડું ગર્ત. બે ફાટો વચ્ચે ગર્ત કે ખાઈ કે ખીણ જેવું ભૂમિસ્વરૂપ તૈયાર થતું હોવાથી તે ફાટખીણના નામથી ઓળખાય છે. ગર્તની…
વધુ વાંચો >ફાટ-પ્રસ્ફુટન (Fissure eruption)
ફાટ-પ્રસ્ફુટન (Fissure eruption) : ફાટ મારફતે થતું લાવાનું પ્રસ્ફુટન. પૃથ્વીના પોપડાના કોઈ નબળા વિભાગને તોડીને મૅગ્માને બહાર નીકળી આવવા માટે જે ઊંડો, લાંબો પ્રવહનમાર્ગ મળી રહે તેને ફાટ કહેવાય છે. આ પ્રકારની ફાટ ગિરિનિર્માણ ઘટનાને કારણે કે અન્ય ભૂસંચલનજન્ય ઘટનાને કારણે ઉદભવતી હોય છે. પોપડાની અંદર તરફ આવી ફાટો જો…
વધુ વાંચો >ફાટ-શિરા (Fissure vein)
ફાટ-શિરા (Fissure vein) : બખોલ-પૂરણી(cavity filling)નો એક પ્રકાર. ખડકમાં રહેલી ફાટ ખનિજદ્રવ્યથી ભરાઈ જતાં તૈયાર થતો પટ ફાટ-શિરા કહેવાય. બખોલ-પૂરણીના બધા જ પ્રકારો પૈકી ફાટ-શિરાનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે અને સ્થાનભેદે તેમાંથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનાં ખનિજો – ધાતુખનિજો મળી રહે છે. ફાટ-શિરાઓની રચના બે ક્રમિક કક્ષાઓમાં થતી હોય છે…
વધુ વાંચો >ફાતિમા
ફાતિમા (જ. ઈ. સ. 605/611; અ. 632) : ઇસ્લામના પયગંબર મુહમ્મદ (સ.અ.વ.) અને તેમનાં પ્રથમ પત્ની હજરત ખદીજા(રદિ.)ની 4 દીકરીઓમાંની એક દીકરી. હજરત ફાતિમાની અન્ય 3 બહેનો તે હજરત ઝૈનબ; હ. રૂકય્યા; અને હ. ઉમ્મે કુલસૂમ હતી. તેઓ પયગંબર સાહેબનાં સૌથી વધુ પ્રિય પુત્રી હતાં. માત્ર હ. ફાતિમાની ઓલાદ દ્વારા…
વધુ વાંચો >ફાતિમા બેગમ
ફાતિમા બેગમ (જ. વીસમી સદીનો પૂર્વાર્ધ ) : અભિનેત્રી અને ભારતીય ચલચિત્રોની પ્રથમ નિર્માત્રી–દિગ્દર્શિકા. મહિલાઓ જ્યાં અભિનેત્રી તરીકે કામ કરતાં પણ સાત વાર વિચાર કરતી એવા સમયે, કપરી પરિસ્થિતિ વચ્ચે ફાતિમા બેગમે અભિનય ઉપરાંત નિર્માણ અને દિગ્દર્શનક્ષેત્રે ઝુકાવ્યું હતું. ફાતિમા બેગમ મૂળ તો સૂરત પાસેના સચિનના નવાબ ઇબ્રાહીમખાનનાં ઉપપત્ની હતાં.…
વધુ વાંચો >ફાયકસ
ફાયકસ : જુઓ વડ
વધુ વાંચો >