૧૨.૨૧

ફરમાકામથી ફાગુ

ફર્મી, એનરિકો

ફર્મી, એનરિકો (જ. 29 સપ્ટેમ્બર 1901, રોમ (ઇટાલી); અ. નવેમ્બર 1954) : પ્રથમ પરમાણુ-ભઠ્ઠી(atomic pill)ના રચયિતા અને ન્યૂક્લિયર શૃંખલા-પ્રક્રિયાનો સિદ્ધાંત આપનાર અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની. શિકાગો યુનિવર્સિટીના ન્યૂક્લિયર વિખંડન વિભાગના વડા, આર્થર એચ. કૉમ્પ્ટન રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સંશોધન આયોગના નિર્દેશક કોનન્ટને ટેલિફોન સંદેશો આપતાં જણાવે છે કે ‘ઇટાલિયન નાવિકે (એનરિકો ફર્મીએ) નવા પ્રદેશના…

વધુ વાંચો >

ફર્મી-ડિરાક સંખ્યાશાસ્ત્ર

ફર્મી-ડિરાક સંખ્યાશાસ્ત્ર (Fermi Dirac Statistics) : પાઉલીના અપવર્જન(બાકાતી, exclusion)ના સિદ્ધાંત અનુસાર કણો અથવા કણોની પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. સમાન ક્વૉન્ટમ સ્થિતિઓમાં બે ફર્મિયૉન કદાપિ રહી શકતા નથી તેવું આ સિદ્ધાંત દર્શાવે છે. અર્ધપૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (spin) ધરાવતા કણોને ફર્મિયૉન કણ કહે છે, જેમનું દળ પ્રોટૉનના દળ જેટલું અથવા વધારે હોય છે તેવા…

વધુ વાંચો >

ફર્મી તલ

ફર્મી તલ (fermi surface) : ધાતુના મુક્ત કે વહન-ઇલેક્ટ્રૉન માટે EF એ ફર્મી ઊર્જા અને kF એ ફર્મી તરંગ-સદિશ હોય તો ફર્મી તલ અથવા ફર્મી પૃષ્ઠ એ તરંગ-સદિશ અવકાશ(wave-vector space)માં અચળ ઊર્જા EF દ્વારા વ્યાખ્યાયિત થતી બંધ સપાટી. ઉક્ત ત્રિપરિમાણી અવકાશને K–અવકાશ (K-space) પણ કહે છે, જેમાં તરંગ-સદિશ ના ત્રણ…

વધુ વાંચો >

ફર્મી સ્તર (fermi level)

ફર્મી સ્તર (fermi level) : ધાતુના મુક્ત (કે વહન) ઇલેક્ટ્રૉનના સમૂહ માટે, નિરપેક્ષ શૂન્ય (T = 0) તાપમાને ઉચ્ચતમ અરિક્ત અથવા ભરાયેલ અવસ્થા દર્શાવતું ઊર્જાસ્તર. આ સંજોગોમાં ફર્મી સ્તરથી વધુ ઊર્જાના તમામ સ્તરો ખાલી હોય છે. ફર્મી સ્તરના ઊર્જા-મૂલ્યને ફર્મી ઊર્જા EF કહે છે. દા.ત., તાંબા (Cu) માટે EF =…

વધુ વાંચો >

ફર્હતુલ્મુલ્ક

ફર્હતુલ્મુલ્ક : દિલ્હીના સુલતાન ફિરોજશાહ તુગલુક અને સુલતાન નાસિરુદ્દીનનો ગુજરાતનો સૂબો. ફિરોજશાહે ગુજરાતના નાઝિમ (સૂબા) તરીકે તેની 1380માં નિમણૂક કરી. તેનું મૂળ નામ મલેક મુફર્રહ હતું. સુલતાને તેને ‘ફર્હતુલ્મુલ્ક’(રાજ્યનો આનંદ)નો ઇલકાબ આપ્યો હતો. તેણે 1380થી 1388 સુધી ફિરોજશાહના શાસન હેઠળ અને 1388થી 1391 દરમિયાન સુલતાન નાસિરુદ્દીનના શાસન હેઠળ નાઝિમ તરીકે…

વધુ વાંચો >

ફલન (વનસ્પતિશાસ્ત્ર)

ફલન (વનસ્પતિશાસ્ત્ર) : લૈંગિક રીતે વિભેદન પામેલા બે જન્યુકોષો(gametes)નાં કોષકેન્દ્રોના સંયોગની ક્રિયા. આ કોષકેન્દ્રો અર્ધસૂત્રીભાજન દ્વારા વિભાજાયેલાં હોવાથી એકગુણિત (haploid) હોય છે. ફલનની ક્રિયા સાથે શ્રેણીબદ્ધ દેહધર્મરાસાયણિક (physiochemical) પ્રક્રિયાઓ સંકળાયેલી હોય છે અને તેનાથી ઉદભવતા દ્વિગુણિત (diploid) કોષને યુગ્મનજ (zygote) કહે છે. વનસ્પતિઓમાં જોવા મળતું લિંગી પ્રજનન તેમનામાં લૈંગિકતા(sexuality)ના અસ્તિત્વ…

વધુ વાંચો >

ફલન (પ્રાણીશાસ્ત્ર)

ફલન (પ્રાણીશાસ્ત્ર) : નર અને માદા જનનકોષોમાં થતી સંયોજનની પ્રક્રિયા. સામાન્યપણે બહુકોષીય સજીવોના બે પ્રજનકો હોય છે : નર અને માદા. આ બંને પ્રજનકો એક જ જાતિ(species)નાં હોય છે, તેમના કોષોમાં આવેલી રંગસૂત્રોની સંખ્યા સરખી હોય છે અને તેમનાં મૂળભૂત લક્ષણો પણ એકસરખાં હોય છે; પરંતુ રંગસૂત્રોના વિશિષ્ટ બિંદુપથ પર…

વધુ વાંચો >

ફલનકાળ (gestation period)

ફલનકાળ (gestation period) : સાધનરોકાણ અને અંતિમ ઉપયોગની વપરાશની કે મૂડીની વસ્તુની પ્રાપ્તિ વચ્ચે જે સમયગાળો વીતે છે તેને ફલનકાળ કહેવામાં આવે છે. ખેતરમાં બીજ વાવવામાં આવે તે પછી દિવસો કે મહિનાઓ બાદ પાક તૈયાર થાય છે. માણસ તેના બાપદાદાએ રોપેલા આંબાની કેરી ખાય છે. લોખંડ-પોલાદના કારખાનાનું બાંધકામ શરૂ કરવામાં…

વધુ વાંચો >

ફલનીકરણ

ફલનીકરણ : જુઓ પ્રજનનતંત્ર (માનવ)

વધુ વાંચો >

ફલિતનદી

ફલિતનદી : જુઓ નદી

વધુ વાંચો >

ફરમાકામ

Feb 21, 1999

ફરમાકામ : પ્રબલિત સિમેન્ટ કૉન્ક્રીટના બાંધકામ માટે તૈયાર કરાતું માળખું. માળખા દ્વારા જરૂરિયાત મુજબની બાજુઓ રચાય છે. આવી રીતે તૈયાર થયેલ  માળખા-ફરમાકામમાં કૉન્ક્રીટ ઢાળવામાં આવે છે. ફરમાને શટરિંગ પણ કહેવાય છે. ફરમાકામ લાકડાં, પ્લાયવુડ કે લોખંડનાં પતરાંનું બનાવાય છે. જે આકારના પ્રબલિત સિમેન્ટ-કૉન્ક્રીટનું બાંધકામ કરવાનું હોય તે આકારની પેટી જેવી…

વધુ વાંચો >

ફરસી

Feb 21, 1999

ફરસી : પ્રાચીન કાળથી યુદ્ધમાં વપરાતું પરંપરાગત શસ્ત્ર. તે કુહાડીના ઘાટનું લાંબા હાથાવાળું હોય છે. તેનું પાનું મુખ્યત્વે પોલાદનું અને હાથો લાકડાનો હોય છે. શત્રુ પર સહેજ દૂરથી ઘા થઈ શકે તે માટે તેનો હાથો કુહાડીના હાથા કરતા લાંબો રાખવામાં આવે છે. શત્રુ પર જીવલેણ હુમલો થઈ શકે તે માટે…

વધુ વાંચો >

ફરહાત શફિકા

Feb 21, 1999

ફરહાત શફિકા (જ. 26 ઑગસ્ટ 1931, નાગપુર, મહારાષ્ટ્ર) : ઉર્દૂ વ્યંગ્યકાર. તેમણે નાગપુર યુનિવર્સિટીમાંથી ઉર્દૂ અને ફારસીમાં એમ.એ., પત્રકારત્વનો ડિપ્લોમા તથા જીવાજી યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. તેઓ ભોપાલ યુનિવર્સિટીમાંથી ઉર્દૂના પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવાનિવૃત્ત થયાં. તેઓ 198789 દરમિયાન ભોપાલ યુનિવર્સિટીના બૉર્ડ ઑવ્ સ્ટડિઝનાં અધ્યક્ષા; છેલ્લાં 10 વર્ષ માટે મધ્ય પ્રદેશ…

વધુ વાંચો >

ફરાઇદી ચળવળ

Feb 21, 1999

ફરાઇદી ચળવળ : બંગાળમાં અંગ્રેજોના શાસન વિરુદ્ધની સ્થાનિક ચળવળ. જોકે એનો મૂળ ઉદ્દેશ ઇસ્લામનું શુદ્ધીકરણ અને મુસ્લિમોના પુનરુદ્ધારનો હતો. આ ચળવળ ફરીદપુરના હાજી શરીઅતુલ્લાહે શરૂ કરી હતી. તેમણે જાહેર કરેલું કે હિંદ જ્યારથી બ્રિટિશ હકુમત નીચે આવ્યું છે ત્યારથી તે ‘દારુલહર્બ’ (મરુભૂમિ) બની ગયું છે. તેમણે પોતાના મુરિદો પાસે પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક…

વધુ વાંચો >

ફરાગી ગુજરાતી

Feb 21, 1999

ફરાગી ગુજરાતી (જ. 1552; અ. 8 ઑક્ટોબર 1627, અમદાવાદ) : મુલ્લા હસન ફરાગી. અમદાવાદના ઉચ્ચ કોટિના વિદ્વાન. તેઓ ગુજરાતના મહાન સંત હજરત શાહ વજીહુદ્દીનના શિષ્ય હતા અને તેમની મદરેસામાં રહીને બધાં જ ઇસ્લામી શાસ્ત્રોમાં નિપુણતા મેળવી હતી. તેઓ અનેક પુસ્તકોના કર્તા હતા અને તેમની ગણના વિશ્વવિખ્યાત વિદ્વાનોમાં થતી હતી. તેઓ…

વધુ વાંચો >

ફરામજી, ફીરોજ

Feb 21, 1999

ફરામજી, ફીરોજ (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1878, મુંબઈ; અ. 21 ફેબ્રુઆરી 1938, પુણે) : ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના જાણીતા નિષ્ણાત તથા સિતાર અને વાયોલિનના વાદક. તેઓ પંડિત વિષ્ણુ નારાયણ ભાતખંડે(1860 –1936)ના સમકાલીન હતા. માત્ર ત્રણ વર્ષની ઉંમરે પિતાનું અવસાન થતાં માતાએ ઉછેર્યા. નાનપણથી સંગીત પ્રત્યે આકર્ષણ હોવાથી સંગીતના ગાયન-વાદનના કાર્યક્રમોમાં અચૂક…

વધુ વાંચો >

ફરીદકોટ

Feb 21, 1999

ફરીદકોટ : પંજાબ રાજ્યના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું શહેર. જિલ્લાનો કુલ વિસ્તાર 1,453 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની વાયવ્ય અને ઉત્તરમાં ફીરોઝપુર જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મોગા અને ભટિંડા જિલ્લા, દક્ષિણ તરફ ભટિંડા અને મુક્તસર જિલ્લા તથા પશ્ચિમે મુક્તસર જિલ્લાની સરહદો આવેલી છે. પ્રાકૃતિક લક્ષણો : આખો…

વધુ વાંચો >

ફરીદપુર (1) 

Feb 21, 1999

ફરીદપુર (1)  : બાંગ્લાદેશના ઢાકા વિભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌ. સ્થાન : 22° 51´થી 23° 55´ ઉ. અ. અને 89° 19´થી 90° 37´ પૂ. રે. આ જિલ્લાનું ક્ષેત્રફળ 6913 ચોકિમી. જેટલું છે. 2011 મુજબ અહીંની વસ્તી 19,12,969 જેટલી છે. ભૂપૃષ્ઠ : જિલ્લાનો લગભગ સમગ્ર વિસ્તાર…

વધુ વાંચો >

ફરીદાબાદ

Feb 21, 1999

ફરીદાબાદ : હરિયાણા રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. જિલ્લો : ભૌ. સ્થાન : આ જિલ્લો 27° 51´ 15´´થી 28° 30´ 52´´ ઉ. અ. અને 77° 04´ 30´´થી 77° 32´ 50´´ પૂ. રે. વચ્ચેનો વિસ્તાર આવરી લે છે. જિલ્લાનું કુલ ક્ષેત્રફળ 2,760 ચોકિમી. જેટલું છે. આ જિલ્લાની…

વધુ વાંચો >

ફરેઇરા, માઇકલ

Feb 21, 1999

ફરેઇરા, માઇકલ (જ. 1 ઑક્ટોબર 1938) : ભારતના અગ્રણી બિલિયર્ડ ખેલાડી. 16 વર્ષની ઉંમરે બિલિયર્ડ રમવાનું શરૂ કર્યું હતું અને 10 વર્ષ પછી 26 વર્ષની ઉંમરે 1964માં તેનું પરિણામ પ્રાપ્ત થયું. 1964માં ન્યૂઝીલૅન્ડમાં રમાયેલ વિશ્વ બિલિયર્ડ ચૅમ્પિયનશિપમાં તેમણે ત્રીજું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે 1964…

વધુ વાંચો >