૧૨.૧૧

પ્રવાસસાહિત્યથી પ્રશ્નોપનિષદ

પ્રવાસસાહિત્ય

પ્રવાસસાહિત્ય પ્રવાસ – મુસાફરી અંગેનું લલિત અથવા લલિતેતર ગદ્ય(ક્વચિત્ પદ્ય)માં રજૂ થતું સાહિત્યિક લખાણ. કોઈ પ્રદેશ, ત્યાંની પ્રકૃતિ, ત્યાંનું લોકજીવન અને સંસ્કૃતિ આ સર્વ પરત્વેનાં લેખકનાં અવલોકન-ચિંતન-સ્મરણ-સંવેદનોને – અનુભૂતિઓને નિજી રસરુચિ સાથે અભિવ્યક્ત કરતું સાહિત્યનું એક સ્વરૂપ. નિબંધ કે આત્મકથાની જેમ ઉત્તમ પ્રવાસકથા સર્જનાત્મક સ્વરૂપની હોઈ શકે. જે તે ભાષામાં…

વધુ વાંચો >

પ્રવાસી ચેક (traveller´s cheque)

પ્રવાસી ચેક (traveller´s cheque) : મુસાફરી દરમિયાન પોતાનાં નાણાંની સુરક્ષિતતા માટે પ્રવાસીને બૅંકો દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવતું શરાફી સાધન. તે નાણાંની સુરક્ષિત હેરફેર માટેનું અગત્યનું સાધન છે. લાંબા સમયના કે લાંબા અંતરના પ્રવાસ માટે નીકળેલા પ્રવાસીને માટે મોટા પ્રમાણમાં રોકડ નાણાં સાથે લઈ જવામાં દેખીતી રીતે જોખમ હોય છે, જે…

વધુ વાંચો >

પ્રવાસી, માર્કંડેય

પ્રવાસી, માર્કંડેય (જ. 1942, ગરૂર, જિ. સમસ્તીપુર, બિહાર) : મૈથિલી ભાષાના કવિ અને નવલકથાકાર. તેમની ‘અગસ્ત્યાયની’ નામની મહાકાવ્યાત્મક કૃતિને 1981ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમણે હિંદીમાં શિક્ષણના વિષયમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવેલું. તેમણે એક મૈથિલીમાં અને એક હિંદીમાં એમ 2 કાવ્યસંગ્રહો પ્રગટ કર્યા છે.  ‘અભિયાન’ નામની તેમની નવલકથા…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહપ્રસ્તર

પ્રવાહપ્રસ્તર : જુઓ સ્તરરચના

વધુ વાંચો >

પ્રવાહસંભેદ

પ્રવાહસંભેદ : જુઓ સંભેદ

વધુ વાંચો >

પ્રવાહસંરચના

પ્રવાહસંરચના : જુઓ સંરચના

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી (liquid)

પ્રવાહી (liquid) : દ્રવ્યની ત્રણ પ્રચલિત અવસ્થાઓ ઘન, પ્રવાહી અને વાયુ પૈકીની એ ઘન અને વાયુ સ્વરૂપોની વચ્ચેની અવસ્થા. પ્રવાહી તેમજ વાયુ એ દ્રવ્યની તરલ (fluid) સ્થિતિ દર્શાવે છે; પરંતુ પ્રવાહી નહિવત્ દબનીય હોય છે. નિયત જથ્થાનું પ્રવાહી અચળ કદ ધરાવે છે અને પાત્રમાં ભરવામાં આવે તો પ્રવાહી એ મુજબનો…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી અવસ્થા

પ્રવાહી અવસ્થા : દ્રવ્યની ઘન અને વાયુ પ્રાવસ્થા (gas phase) વચ્ચેની અસ્ફટિકીય (non-crystalline, amorphous) અવસ્થા. શુદ્ધ પદાર્થની બાબતમાં તેના ગલનબિંદુથી ઊંચે અને ઉત્કલનબિંદુથી નીચેની ત્રિક બિંદુ (triple point) દબાણ અને ક્રાંતિક (critical) દબાણ વચ્ચેની અવસ્થાને પ્રવાહી અવસ્થા કહી શકાય. અણુઓની સંકેન્દ્રિતતાની ર્દષ્ટિએ પ્રવાહી વાયુ કરતાં વધુ પણ ઘન કરતાં ઓછું…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી ઇંધનો

પ્રવાહી ઇંધનો : જુઓ ઇંધનો

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી-ઘન પ્રણાલી

પ્રવાહી-ઘન પ્રણાલી : જુદા જુદા તાપમાને અને દબાણે એકબીજા સાથે સમતોલનમાં રહેલી ઘન અને પ્રવાહી પ્રાવસ્થાનું બનેલું તંત્ર. ઘન અને પ્રવાહીના મિશ્રણને ગાળણ (filtration) દ્વારા આસાનીથી છૂટું પાડી શકાય છે. ગાળણમાં ગાળણ-માધ્યમ ઘન કણોને તેમાંથી પસાર થતાં રોકે છે. ગાળણનો દર વધારવા માટે માધ્યમની બંને બાજુઓમાં દબાણનો તફાવત ઉત્પન્ન કરવામાં…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી–પ્રવાહી નિષ્કર્ષણ (liquid-liquid extraction)

Feb 11, 1999

પ્રવાહી–પ્રવાહી નિષ્કર્ષણ (liquid-liquid extraction) : એકબીજામાં લગભગ અદ્રાવ્ય (અમિય) એવી બે પ્રવાહી પ્રાવસ્થાને એકબીજાના ઘનિષ્ઠ સંપર્કમાં લાવી એકમાં ઓગળેલા પદાર્થને અલગ કરવાની દ્રવ્યમાન સ્થાનાંતરણવિધિ (mass transfer operation). આ પદ્ધતિ રાસાયણિક વિભવના તફાવત ઉપર આધારિત હોવાથી તે અણુના આમાપ (size) કરતાં તેના રાસાયણિક પ્રકાર પ્રત્યે વધુ સંવેદી છે. આ વિધિમાં ત્રિઘટકીય…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી-પ્રવાહી પ્રણાલી

Feb 11, 1999

પ્રવાહી-પ્રવાહી પ્રણાલી : બે અથવા વધુ પ્રવાહીઓ ભેગાં થવાથી બનતી પ્રણાલી. જો એકબીજામાં મિશ્ર (miscible) એવા બે કે વધુ પ્રવાહીઓને ભેગાં કરવામાં આવે તો એક જ પ્રાવસ્થા (phase) ધરાવતું સમાંગ દ્રાવણ મળે છે. જો બે પ્રવાહીઓ એકબીજા સાથે અમિશ્ર હોય તો તેવે વખતે બે પ્રવાહી પ્રાવસ્થા ધરાવતી પ્રણાલી મળે છે;…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી-વાયુ પ્રણાલી

Feb 11, 1999

પ્રવાહી-વાયુ પ્રણાલી : એકબીજા સાથે સમતોલનમાં રહેલ પ્રવાહી અને વાયુની પ્રાવસ્થાનું બનેલું તંત્ર. વાયુ-પ્રવાહી પ્રણાલીઓનો અભ્યાસ નિસ્યંદન (distillation), અવશોષણ (absorption), અવલેપન (stripping), આર્દ્રીકરણ (humidification), વિઆર્દ્રીકરણ (dehumidification) વગેરેના અભ્યાસમાં અત્યંત ઉપયોગી છે. એકરૂપ પ્રવાહી મિશ્રણમાંથી જુદા જુદા ઘટકોને નિસ્યંદન દ્વારા છૂટા પાડી શકાય છે. વિવિધ રાસાયણિક ઉદ્યોગો જેવા કે પેટ્રોલિયમ રિફાઇનરી,…

વધુ વાંચો >

પ્રવાહી સ્ફટિક (દ્રવ સ્ફટિક) (liquid crystal)

Feb 11, 1999

પ્રવાહી સ્ફટિક (દ્રવ સ્ફટિક) (liquid crystal) : પ્રવાહી તેમજ ઘન પદાર્થ એમ બંને તરીકેના અમુક ગુણધર્મો ધરાવતું દ્રવ્ય. પ્રવાહી સ્ફટિકવહનની ક્ષમતા ધરાવે છે તો સ્ફટિકની માફક અસમદિશી (anisotropic) પણ હોય છે. આ કારણે તે ખૂબ જ રસપ્રદ તેમજ ઉપયોગી બાબત બનેલ છે. સેંકડો રાસાયણિક સંયોજનો- (compounds)માં ઉપર્યુક્ત અવસ્થા જોવા મળી…

વધુ વાંચો >

પ્રવિધિ (process) નું અર્થશાસ્ત્ર (રસાયણઉદ્યોગ)

Feb 11, 1999

પ્રવિધિ(process)નું અર્થશાસ્ત્ર (રસાયણઉદ્યોગ) : પ્લાન્ટની સ્વીકૃત રચના (design) એવી હોવી જોઈએ, જેથી તે પ્રત્યેક સ્થિતિમાં નફો રળી આપવામાં કામિયાબ નીવડે. પેઢી માટે કુલ નફો તેની કુલ આવક અને તેના કુલ ખર્ચ વચ્ચેનો તફાવત હોય છે. ઔદ્યોગિક પ્રવિધિ માટે મૂડીરોકાણ કરવું પડે છે. કોઈ પણ પ્રવિધિ માટેના કુલ મૂડીરોકાણને બે વિભાગમાં…

વધુ વાંચો >

પ્રવીણકુમાર

Feb 11, 1999

પ્રવીણકુમાર (જ. 6 ડિસેમ્બર 1947, સરહાલી, જિ. અમૃતસર, પંજાબ) : દૂરદર્શનની મહાભારત શ્રેણીના ભીમ તરીકે વધારે જાણીતા ભારતના વ્યાયામવીર. પિતા પોલીસ-અધિકારી અને હૉકી-ખેલાડી. સાત ભાઈઓમાં પ્રવીણ ભીમની જેમ વચેટ અને સૌથી કદાવર. પક્વ વયે તેમની ઊંચાઈ 201 સેમી. અને વજન 125 કિગ્રા. પર પહોંચ્યાં.  પિતાના પ્રોત્સાહનથી ખેલકૂદમાં રસ લેતા થયા.…

વધુ વાંચો >

પ્રવેગ (acceleration)

Feb 11, 1999

પ્રવેગ (acceleration) : કોઈ કણ કે પદાર્થના વેગમાં ફેરફારનો દર. તે સદિશ રાશિ છે. કણના વેગમાં એકધારી કે નિયમિત Δt રીતે સમયમાં જેટલો વેગમાં ફેરફાર થાય તો એ તેનો સરેરાશ પ્રવેગ છે. જો વેગનો ફેરફાર નિયમિત ન હોય તો પ્રવેગ નીચે મુજબ વેગના સમય સાપેક્ષે વિકલન તરીકે લેવામાં આવે છે…

વધુ વાંચો >

પ્રવેગમાપક (accelerometer)

Feb 11, 1999

પ્રવેગમાપક (accelerometer) : પ્રવેગ માપીને તેની નોંધ કરી શકાય તેવું સાધન. તે વિમાન, મિસાઇલ, અવકાશયાન વગેરેમાં વપરાય છે. આ સાધનના રેખીય (linear) અને કોણીય (angular) એમ બે પ્રકારો છે. વેગ(velocity)નું પ્રત્યક્ષ માપન થઈ શકે છે, જ્યારે પ્રવેગનું માપન પરોક્ષ (indirect) રીતે કરવું પડે છે. મૂળભૂત રીતે ન્યૂટનના ગતિના બીજા નિયમ…

વધુ વાંચો >

પ્રવેશશીલતા

Feb 11, 1999

પ્રવેશશીલતા : જુઓ પારગમ્યતા

વધુ વાંચો >

પ્રવ્રણ (canker)

Feb 11, 1999

પ્રવ્રણ (canker) : વનસ્પતિ પર ચાઠાં પાડતો જીવાણુજન્ય રોગ. મનુષ્ય તથા પ્રાણીઓની માફક વનસ્પતિને પણ વિવિધ રોગો થાય છે. આ રોગકારકોમાં જીવાણુ, ફૂગ, વિષાણુ, પ્રજીવો તથા લીલ મુખ્ય છે. વનસ્પતિને જ્યારે કોઈ પણ કારકથી ચેપ લાગે ત્યારે તેનાં બાહ્ય લક્ષણોમાં ફેરફાર થાય છે. આવું એક અગત્યનું લક્ષણ પ્રવ્રણ છે. આમાં…

વધુ વાંચો >