૧૨.૦૩

પ્રકાશ-સામયિકતાથી પ્રક્ષેપણ પદ્ધતિ

પ્રકૃતિ (દર્શન)

પ્રકૃતિ (દર્શન) : માયા અને એના અંચળાથી ઢંકાઈને ઉત્પન્ન થતી ત્રિગુણાત્મક શક્તિ. આ ગુણમય જગત બે સ્પષ્ટ તત્વ ધરાવે છે – પુરુષ અને પ્રકૃતિ. પ્રકૃતિને માયા પણ કહે છે. તે પુરુષથી બિલકુલ વિપરીત પરિવર્તનશીલ, નાશવાન અને જડ છે. કેટલાક આચાર્યો પ્રકૃતિ અને પુરુષમાં યોગ્યતા સંબંધ હોવાનું માને છે. કેટલાકનું કહેવું…

વધુ વાંચો >

પ્રકૃતિવાદ (naturalism) (1)

પ્રકૃતિવાદ (naturalism) (1) : પશ્ચિમી સાહિત્યમાં થયેલું એક વિશિષ્ટ આંદોલન. ‘પ્રકૃતિવાદ’ માટે ‘નિસર્ગવાદ’ શબ્દપ્રયોગ પણ થાય છે. તે આંદોલન ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધથી (પહેલાં ફ્રાન્સમાં, પછી તરત જર્મનીમાં) આરંભાઈને વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધ સુધી વિસ્તર્યું ને પછી વિરમી ગયું. આ વાદના મહત્વના પ્રવર્તક ગણાયેલા એમિલ ઝોલાનો નિબંધ ‘ધી એક્સપેરિમેન્ટલ નૉવેલ’(1880) આ વાદનું…

વધુ વાંચો >

પ્રકૃતિવાદ (2)

પ્રકૃતિવાદ (2) : ભારતના સાંખ્યદર્શનનો સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ વિશેનો મત. સાંખ્ય દ્વૈતવાદી છે. તે મૂળભૂત બે તત્વોને માને છે – પ્રકૃતિ અને પુરુષ. પુરુષ ચેતન, નિર્ગુણ, અપરિણામી અને અનેક છે. અહીં ગુણનો અર્થ છે સત્વ, રજસ્ અને તમસ્ – એ ત્રણ ગુણો. પ્રકૃતિ જડ, ત્રિગુણાત્મક પ્રતિક્ષણ પરિણામી અને એક છે. તે…

વધુ વાંચો >

પ્રકૃતિવિજ્ઞાન સંગ્રહાલય (Natural History Museum)

પ્રકૃતિવિજ્ઞાન સંગ્રહાલય (Natural History Museum) : સંગ્રહાલયનો એક પ્રકાર, જ્યાં વન્ય જીવો આદિનાં શબને ચર્મપૂરણ કરી તેમની પ્રાકૃતિક પશ્ચાદભૂમાં વિહરતાં હોય તે રીતે પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે. પ્રાચીન કાળથી માણસ પ્રાણીઓને રસપૂર્વક નીરખતો આવ્યો છે. નગર અને ગ્રામીણ વસાહતોના વિસ્તાર સાથે વન્ય પ્રાણીઓ આત્મરક્ષા માટે વનમાં ઊંડાણમાં ખસતાં ગયાં, આથી…

વધુ વાંચો >

પ્રકૃતિવૈચિત્ર્ય (idiosyncrasy)

પ્રકૃતિવૈચિત્ર્ય (idiosyncrasy) : કોઈ પદાર્થ કે રસાયણ તરફનો વ્યક્તિનો અસામાન્ય પ્રતિભાવ. 1974માં ગોલ્ડસ્ટેઇને દર્શાવ્યું છે તે પ્રમાણે તેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે તો આવો પ્રતિભાવ વ્યક્તિનાં પોતાનાં જનીનો(genes)ને કારણે હોય છે. જે પ્રતિભાવ જોવા મળે છે તે બીજી કોઈ વ્યક્તિમાં થાય તેવો જ હોય છે, પરંતુ તે વધુ તીવ્ર અથવા વધુ…

વધુ વાંચો >

પ્રક્રિયા-ઉષ્મા (heat of reaction)

પ્રક્રિયા-ઉષ્મા (heat of reaction) : કોઈ એક રાસાયણિક પ્રક્રિયા થાય ત્યારે પ્રણાલીનું પ્રારંભનું જે તાપમાન હોય તે જ તાપમાન અંતિમ અવસ્થાનું રાખવા માટે પ્રણાલી દ્વારા શોષાતી અથવા ઉત્સર્જિત થતી ઉષ્મા. પ્રક્રિયા જેમાં થાય તે પાત્રમાંનું દબાણ જો અચળ રાખવામાં આવે તો પ્રક્રિયા-ઉષ્માનું માપેલું મૂલ્ય પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલ એન્થાલ્પી (enthalpy) અથવા…

વધુ વાંચો >

પ્રક્રિયા સંરચનાઓ

પ્રક્રિયા સંરચનાઓ : જુઓ પરિવેષ્ટિત કિનારી

વધુ વાંચો >

પ્રક્ષાલકો (અપમાર્જકો : detergents)

પ્રક્ષાલકો (અપમાર્જકો : detergents) કાપડ, રેસાઓ, માનવત્વચા તથા અન્ય ઘન પદાર્થોની સપાટી ઉપર રહેલા મેલના કણોને પાણીની મદદથી દૂર કરનાર પદાર્થો. ‘પ્રક્ષાલક’ શબ્દનો અર્થ ‘એવું કાંઈક કે જે સાફ કરે’ તેવો થાય છે. આવા પદાર્થો પૃષ્ઠસક્રિય (surface active) હોઈ પાણીનું પૃષ્ઠતાણ (surface tension) ઘટાડે છે અને તેલ-પાણી અંતરાપૃષ્ઠ (interface) આગળ…

વધુ વાંચો >

પ્રક્ષુબ્ધ પ્રવાહ (turbulent flow)

પ્રક્ષુબ્ધ પ્રવાહ (turbulent flow) : વેગ અને દબાણમાં અનિયમિત રીતે ફેરફાર થતા હોય તેવી તરલ ગતિ. પવન અને નદીના પ્રવાહ જેવા ઘણાખરા કુદરતી પ્રવાહો પ્રક્ષુબ્ધ હોય છે. રેનોલ્ડ આંક છે; જ્યાં ρ તરલની ઘનતા; v તરલનો વેગ; η તરલનો શ્યાનતા ગુણાંક (co-efficient of viscosity) અને D નળીનો વ્યાસ છે. NRનું…

વધુ વાંચો >

પ્રક્ષેપ (projection)

પ્રક્ષેપ (projection) : અમુક નિયમોને આધારે ભૌમિતિક આકૃતિનું સમતલ પરનું આલેખન. દા.ત., જ્યારે કોઈ વસ્તુની તસવીર લેવામાં આવે છે ત્યારે તે વસ્તુના પ્રત્યેક બિંદુમાંથી નીકળતું પ્રકાશનું કિરણ કૅમેરાના લેન્સમાંથી પસાર થઈ કૅમેરાની અંદરની ફિલ્મ પર પડે છે. આથી ફિલ્મ પર તે વસ્તુનું પ્રક્ષેપણ મળે છે. નિશ્ચિત સમતલ α ઉપર p…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશ-સામયિકતા

Feb 3, 1999

પ્રકાશ-સામયિકતા પ્રકાશ અને અંધકાર-સમયની સાપેક્ષ લંબાઈઓને અનુલક્ષીને થતી વનસ્પતિની પ્રતિક્રિયા. પ્રકાશ વનસ્પતિની વૃદ્ધિ અને પુષ્પોદભવ પર અસર કરતું એક અગત્યનું પરિબળ છે; દા.ત., મકાઈની જુદી જુદી જાતો નિશ્ચિત સંખ્યામાં પર્ણો ઉત્પન્ન કર્યા પછી જ પુષ્પનિર્માણ કરે છે. જમૈકાના ડુંગરોમાં જોવા મળતી વાંસની એક જાતિ બત્રીસ વર્ષે પુષ્પ ધારણ કરે છે;…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય અસ્વાભાવિકતાઓ (optical anomalies)

Feb 3, 1999

પ્રકાશીય અસ્વાભાવિકતાઓ (optical anomalies) : સૂક્ષ્મદર્શક હેઠળ ખનિજ-છેદોના અભ્યાસ દરમિયાન કેટલીક વખતે ખનિજોમાં જોવા મળતી સ્વાભાવિક ગુણધર્મો કરતાં જુદાં જ લક્ષણો દર્શાવતી ઘટના. સામાન્ય પ્રકાશીય ગુણધર્મની ચલિત થતી સ્થિતિને પ્રકાશીય અસ્વાભાવિકતા કહે છે. સામાન્ય રીતે ખડક-વિકૃતિ દરમિયાન ખનિજોની અણુરચનામાં થતા ફેરફારોને કારણે આ પ્રકારની પ્રકાશીય વિસંગતતાઓ ઉદભવતી હોય છે. નીચેનાં…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય કાચ

Feb 3, 1999

પ્રકાશીય કાચ : વ્યાપક પ્રમાણમાં વપરાતું પ્રકાશીય દ્રવ્ય (optical material). જુદા જુદા હેતુઓ માટેના પ્રકાશીય કાચ તેમના વક્રીભવનાંક (refractive indices) તથા વિક્ષેપણ (dispersion) બાબતે જુદા પડે છે. સામાન્ય કાચની સરખામણીમાં પ્રકાશીય કાચ અપૂર્ણતાઓ(imperfections)થી બને તેટલા મુક્ત હોવા જોઈએ. જેમ કે તે ગલન પામ્યા વિનાના (unmelted) કણો, હવાના પરપોટા વગેરેથી મુક્ત…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય ખનિજશાસ્ત્ર (optical mineralogy)

Feb 3, 1999

પ્રકાશીય ખનિજશાસ્ત્ર (optical mineralogy) : ખનિજશાસ્ત્રની એક શાખા. કુદરતમાં મળી આવતાં ખનિજોની પરખ માટે તેમના ભૌતિક અને રાસાયણિક ગુણધર્મો ઉપરાંત પ્રકાશીય ગુણધર્મોનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પ્રકાશની મદદથી કરવામાં આવતા ખનિજોના અભ્યાસને લગતી ખનિજશાસ્ત્રની શાખાને પ્રકાશીય ખનિજશાસ્ત્ર કહેવાય છે. આ પ્રકારનો અભ્યાસ ધ્રુવીભૂત સૂક્ષ્મદર્શક(polarising microscope)ની મદદથી કરવામાં આવે છે.…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય દિકસ્થિતિ (optic orientation)

Feb 3, 1999

પ્રકાશીય દિકસ્થિતિ (optic orientation) : ખનિજ સ્ફટિકોમાં રહેલી સ્ફટિક-અક્ષ અને સ્પંદનદિશા-અક્ષના સ્થાન વચ્ચેનો સહસંબંધ. કોઈ પણ ખનિજ સ્ફટિકમાં સ્ફટિક-અક્ષ અને સ્પંદનદિશા-અક્ષ હોય છે. ખનિજ-સ્ફટિકોના પ્રકાશીય ગુણધર્મોના અભ્યાસ પરથી એવું ફલિત થાય છે કે પ્રકાશીય દિકસ્થિતિ આ ગુણધર્મો પર અસર કરે છે. વિવિધ સ્ફટિકવર્ગોના ખનિજ-સ્ફટિકોની પ્રકાશીય દિકસ્થિતિની માહિતી નીચે પ્રમાણે છે…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય પ્રતિબિંબ (optical image)

Feb 3, 1999

પ્રકાશીય પ્રતિબિંબ (optical image) : પ્રકાશનો ઉપયોગ કરીને ર્દક્કાચ (લેન્સ) અથવા અરીસા વડે પદાર્થ(વસ્તુ)ની રજૂઆત કરતું પ્રતિબિંબ. સમગ્ર વસ્તુનું કૅમેરાના લેન્સ વડે સમક્ષણિક પ્રતિબિંબ પેદા કરી શકાય છે. દૂરદર્શન-પ્રણાલી અને ચિત્રોની રેડિયોપ્રેષણ-પ્રણાલીમાં રજૂ કરાય છે તે રીતે વસ્તુના પ્રત્યેક બિંદુનું ક્રમવીક્ષણ (scanning) કરીને તેનું પ્રતિબિંબ પેદા કરી શકાય છે. વસ્તુનું…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય સંજ્ઞા (optic sign)

Feb 3, 1999

પ્રકાશીય સંજ્ઞા (optic sign) : પ્રકાશીય ગુણધર્મ. પ્રકાશીય ગુણધર્મો પ્રમાણે ખનિજોના બે પ્રકાર છે : (1) સમદૈશિક (isotropic) અને (2) વિષમદૈશિક (anisotropic). સમદૈશિક ખનિજોના છેદ સૂક્ષ્મદર્શક હેઠળના અવલોકન દરમિયાન અમુક સ્થિતિમાં સંપૂર્ણપણે કાળા રહેવાનો ગુણધર્મ ધરાવે છે. ક્યૂબિક સ્ફટિકવર્ગનાં ખનિજો આ પ્રકારની લાક્ષણિકતા ધરાવતાં હોવાથી તે સમદૈશિક અથવા સમદિકધર્મી કહેવાય…

વધુ વાંચો >

પ્રકાંડ

Feb 3, 1999

પ્રકાંડ ભ્રૂણાગ્રમાંથી સૂર્યપ્રકાશની દિશા તરફ વૃદ્ધિ પામતો વનસ્પતિનો અક્ષ. બીજના અંકુરણ દરમિયાન ભ્રૂણાગ્ર સીધો ઉપર તરફ વૃદ્ધિ અને વિકાસ સાધી પ્રરોહનું નિર્માણ કરે છે. પ્રરોહમાં પ્રકાંડ અને તેની શાખાઓ, પર્ણો, કલિકાઓ, પુષ્પો અને તેમાંથી ઉદભવતાં ફળોનો સમાવેશ થાય છે. શાકીય વનસ્પતિના પ્રકાંડ તેમજ બહુવર્ષાયુ વનસ્પતિના કુમળા પ્રકાંડ ક્લૉરોફિલ ધરાવતા હોવાથી…

વધુ વાંચો >

પ્રકીર્ણન (scattering)

Feb 3, 1999

પ્રકીર્ણન (scattering) : વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણની કિરણાવલીમાંથી ઊર્જા દૂર કરવાની અને દિશા તથા કલા અથવા તરંગલંબાઈના ફેરફાર સાથે પુન:ઉત્સર્જિત થવાની પ્રક્રિયા. ઘન, પ્રવાહી કે વાયુ જેવા માધ્યમમાં થઈને કોઈ પણ પ્રકારનું વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણ પસાર થાય છે, ત્યારે તેનું પ્રકીર્ણન થાય છે. ઘણી ઓછી તરંગલંબાઈવાળા એટલે કે ઉચ્ચ ઊર્જા-વિભાગમાં વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણના પ્રકીર્ણનને…

વધુ વાંચો >

પ્રકૃતિ

Feb 3, 1999

પ્રકૃતિ : જુઓ પ્રકૃતિવાદ (2)

વધુ વાંચો >