ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ડીબીઅર, સર ગેવિન
ડીબીઅર, સર ગેવિન (રાયલૅન્ડ્સ) (જ. 1 જાન્યુઆરી 1899, લંડન; અ. 21 જૂન 1972, આલ્ફ્રિન્સ્ટન) : જાણીતા બ્રિટિશ વિજ્ઞાની. પ્રાણીવિજ્ઞાની તરીકે તેમણે આકારવિદ્યા (morphology), શરીરરચનાશાસ્ત્ર (anatomy), પ્રાયોગિક ગર્ભવિદ્યા (experimental embryology) અને ઉત્ક્રાંતિવાદ જેવી શાખાઓમાં મહત્વનું યોગદાન કર્યું છે. જનીનસ્તર (germlayer) સિદ્ધાંતની જૂની માન્યતા મુજબ કંકાલપેશીના કેટલાક પૂર્વગામી ઘટકો મધ્યગર્ભસ્તર-(mesoderm)માંથી નિર્માણ પામે…
વધુ વાંચો >ડી બેરી, હેઇનરિક ઍન્ટૉન
ડી બેરી, હેઇનરિક ઍન્ટૉન (જ. 26 જાન્યુઆરી 1831, સ્ટ્રાસબર્ગ,; અ. 19 જાન્યુઆરી 1886, સ્ટ્રાસબર્ગ) : પ્રખર જર્મન ફૂગશાસ્ત્રી. તેમણે શ્લેષ્મફૂગ (slime molds); ફાયટોપ્થોરા ઇન્ફેસ્ટાન તેમજ ઘઉંમાં કાળા ગેરુનો રોગ કરતી ફૂગ પક્સિનિયાના જીવનચક્રનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે જણાવ્યું કે પક્સિનિયા ફૂગને જીવનચક્ર પૂરું કરવા બે યજમાન વનસ્પતિની જરૂર પડે છે.…
વધુ વાંચો >ડી-બ્લૉક તત્વો
ડી-બ્લૉક તત્વો (d-block elements) : પરમાણુની ઇલેક્ટ્રૉન સંરચનાની ર્દષ્ટિએ જેમનાં બાહ્ય ક્વચ-(shell)ને બદલે ઉપાન્ત્ય (penultimate) કવચનાં d કક્ષકો ઇલેક્ટ્રૉન વડે ભરાતા હોય તેવાં, આવર્તક કોષ્ટકના 3થી 12મા સમૂહમાં આવેલાં રાસાયણિક તત્વો. આવાં તત્વોની બાહ્ય ઇલેક્ટ્રૉન–સંરચના સામાન્ય રીતે (n-1)dxns2 હોય છે. (n = મુખ્ય ક્વૉન્ટમ અંક, x= 1 થી 10) અપવાદ…
વધુ વાંચો >ડી’ મેલો, મેલ્વિલ
ડી’ મેલો, મેલ્વિલ (જ. 1920; અ. 5 જૂન 1989) : રેડિયો-બ્રૉડકાસ્ટર. ગોવામાં રેંકડી અને ઘોડાગાડીમાં ફિલ્મોની જાહેરાતોથી કારકિર્દીની શરૂઆત. 1940માં અંગ્રેજી-સમાચારવાચક તરીકે રેડિયોમાં જોડાયા ત્યારથી ત્રણ દાયકા સુધી તે પ્રભાવક, ઘેરા રણકતા અવાજમાં અંગ્રેજી સમાચારવાચન, કૉમેન્ટરી, આંખે દેખ્યો અહેવાલ અને દસ્તાવેજી રૂપકોના નિર્માણ સાથે સંકળાયેલા રહ્યા. 1948ની 30મી જાન્યુઆરીએ ગાંધીનિધન…
વધુ વાંચો >ડી રૉબર્ટીસ
ડી રૉબર્ટીસ (એડ્વારાડો ડી.પી.) (જ. 11 ડિસેમ્બર 1913, બ્યૂનોસ એરીસ, આર્જેન્ટિના; અ. 31 મે, 1988, બ્યૂનોસ એરીસ, આર્જેન્ટિના) : કોષવિજ્ઞાન(cytology)ના ક્ષેત્રે પ્રસિદ્ધ લેખક અને સંશોધક. એમ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવીને યુનિવર્સિટી ઑવ્ બ્યૂએનોસ એરીસ, આજઁટાઈની ફૅકલ્ટી ઑવ્ મેડિસિનમાં જોડાયા અને ડિરેક્ટર તરીકે નિવૃત્ત થયા. આ યુનિવર્સિટીમાં કોષ-જીવવિજ્ઞાન(cell biology)ના સંમાન્ય (Emeritus) પ્રાધ્યાપક તરીકે…
વધુ વાંચો >ડીલીનીએસી
ડીલીનીએસી : વનસ્પતિના દ્વિદળી વર્ગનું એક મુક્તદલા કુળ. ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલા આ કુળમાં 10 પ્રજાતિઓ અને 400 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ થયેલો છે. દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં તેનું વિતરણ વિશેષ પ્રમાણમાં થયેલું છે. ભારતમાં 3 પ્રજાતિ અને 12 જાતિ તેમજ ગુજરાતમાં 1 પ્રજાતિ અને 1 જાતિ નોંધાયેલી છે. વૃક્ષ કે…
વધુ વાંચો >ડીલ્સ, ઑટો પૉલ હરમેન
ડીલ્સ, ઑટો પૉલ હરમેન (Diels, Otto Paul Herman) (જ. 23 જાન્યુઆરી 1876, હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 7 માર્ચ 1954, કીલ, જર્મની) : ડીલ્સ-એલ્ડર પ્રક્રિયાના શોધક અને 1950ના રસાયણશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા, જર્મન રસાયણવિદ. તેમના પિતા હરમેન ડીલ્સ એક પ્રખર વિદ્વાન હતા. ઑટો ડીલ્સે બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા ઍમિલ ફિશર પાસે…
વધુ વાંચો >ડીસા
ડીસા : ગુજરાત રાજ્યના બનાસકાંઠા જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો અને તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન – ભૂપૃષ્ઠ – આબોહવા : તે 24 15´ ઉ. અ. અને 72 11´ પૂ. રે. પર સ્થિત છે. બનાસ નદીના પૂર્વ કાંઠે આ શહેર વસેલું છે. આ શહેર પાલનપુરથી 29 કિમી. દૂર છે. તેની પૂર્વ દિશાએ દાંતીવાડા અને પાલનપુર તાલુકો, ઉત્તરે…
વધુ વાંચો >ડી સાંસુરે નિકોલાસ થિયૉડૉર
ડી સાંસુરે નિકોલાસ થિયૉડૉર (જ. 14 ઑક્ટોબર 1767, જિનીવા; અ. 18 એપ્રિલ 1845, જિનીવા) : સ્વિસ રસાયણજ્ઞ અને વનસ્પતિ- દેહધર્મવિજ્ઞાની. વનસ્પતિઓ પર પાણી, હવા અને પોષક પદાર્થોની અસર વિશેના તેમના માત્રાત્મક (quantitative) પ્રયોગોએ વનસ્પતિ-રસાયણશાસ્ત્રનો પાયો નાખ્યો. તે હૉરેસ બેનિડિક્ટ ડી સાંસુરે નામના ભૂસ્તર વિજ્ઞાનીના પુત્ર હતા. તેમણે તેમના પિતાને ઘણા…
વધુ વાંચો >ડી.સી.એમ. ફૂટબૉલ સ્પર્ધા
ડી.સી.એમ. ફૂટબૉલ સ્પર્ધા : આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા ધરાવતી ભારતમાં ખેલાતી ફૂટબૉલ સ્પર્ધા. ઈ. સ. 1945માં શરૂ થયેલી (દિલ્હી ક્લૉથ મિલ્સ) ફૂટબૉલ સ્પર્ધામાં સર્વપ્રથમ નવી દિલ્હીની હીરોઝ ક્લબે વિજય મેળવ્યો. છેલ્લાં પચીસ વર્ષથી આ સ્પર્ધામાં વિદેશની ટીમો સામેલ થતાં આજે તે ફૂટબૉલની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધા બની ગઈ છે. 1994માં આ સ્પર્ધાની 50મી સુવર્ણજયંતી…
વધુ વાંચો >