ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ટેટમ, એડવર્ડ લૉરી
ટેટમ, એડવર્ડ લૉરી (જ. 14 ડિસેમ્બર 1909, બોલ્ડર, કૉલોરાડો, યુ.એસ.; અ. 5 નવેમ્બર 1975, ન્યૂયૉર્ક શહેર, યુ.એસ.) : 1958ના નોબેલ પુરસ્કારના જ્યૉર્જ બિડલ વેલ્સ તથા જોશુઆ લેડરબર્ગ સાથેના સહવિજેતા. તેમને જીવાણુ(bacteria)ના જનીનદ્રવ્ય(genetic material)ના બંધારણ તથા જનીનીય પુન:સંયોજન સંબંધિત સંશોધન માટે તે મળ્યું હતું. ટેટમ કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજી ખાતે જ્યૉર્જ…
વધુ વાંચો >ટેટી
ટેટી : જુઓ, ‘સકરટેટી (ખડબૂચું)’.
વધુ વાંચો >ટેટ્રાઇથાઇલ લેડ
ટેટ્રાઇથાઇલ લેડ : મોટરના ઇંધનમાં યોગક તરીકે ઉમેરવામાં આવતું કાર્બધાત્વીય સંયોજન. તેનું સૂત્ર (C2H5)4Pb છે. તે રંગવિહીન તથા બાષ્પશીલ પ્રવાહી છે, તેનું ઉ.બિં. 200° સે. છે. સામાન્યત: તે પેટ્રોલમાં ગૅલનદીઠ 3 મિલી. ઉમેરવાથી પેટ્રોલ-ઇંધનની સ્ફોટનક્રિયા ઘણી ઘટી જાય છે. ટેટ્રામિથાઇલ લેડ પણ આના જેવું જ અસરકારક છે. ઔદ્યોગિક રીત પ્રમાણે…
વધુ વાંચો >ટેટ્રાક્લૉરોઇથેન
ટેટ્રાક્લૉરોઇથેન : ઇથેન અણુમાંના ચાર હાઇડ્રોજનના ક્લોરિન વિસ્થાપનથી મળતા બે સમઘટકોનું સામાન્ય નામ. એક સમઘટક 1, 1, 2, 2, — ટેટ્રાક્લૉરોઇથેન અથવા ઍસિટિલીન ટેટ્રાક્લૉરાઇડ છે. તેનું સૂત્ર Cl2CHCHCl2 છે. તે ખૂબ વિષાળુ, રંગવિહીન, ઘટ્ટ, ક્લૉરોફોર્મ જેવી વાસવાળું જળ-અદ્રાવ્ય પ્રવાહી છે. તેનું ઉ.બિં. 146.5° સે. તથા ગ.બિં. –43° સે. છે. તે…
વધુ વાંચો >ટેટ્રાગોનલ પ્રણાલી
ટેટ્રાગોનલ પ્રણાલી (tetragonal system) : ખનિજસ્ફટિકોની છ સ્ફટિકપ્રણાલી પૈકીની એક. તેમાં સમાવિષ્ટ તમામ ખનિજસ્ફટિકોને ત્રણ સ્ફટિક અક્ષ હોય છે, જે પૈકી ક્ષિતિજસમાંતર સ્થિતિમાં રહેતા બે અક્ષ સમાન લંબાઈના હોય છે અને એકમમૂલ્ય ધરાવે છે. ઊભી સ્થિતિમાં રહેતો ત્રીજો અક્ષ એકમ-મૂલ્ય કરતાં ટૂંકો કે લાંબો હોઈ શકે છે, પરંતુ જે તે…
વધુ વાંચો >ટેટ્રોડ
ટેટ્રોડ : જુઓ, ‘વાલ્વ’
વધુ વાંચો >ટેથિઝ
ટેથિઝ : આજથી અંદાજે 40 કરોડ વર્ષથી માંડીને 5 કરોડ વર્ષ અગાઉના વચ્ચેના કાળગાળાના ભૂસ્તરીય અતીત દરમિયાન તત્કાલીન પૃથ્વીના મધ્યભાગમાં અસ્તિત્વ ધરાવતા વિશાળ સમુદ્ર કે મહાસાગર માટે ભૂસ્તરવિદોએ આપેલું નામ. યુરોપ–એશિયા અને આફ્રિકા ખંડોને જુદો પાડતો આ સમુદ્રવિસ્તાર પૂર્વ–પશ્ચિમ લંબાયેલો હતો અને આજના દક્ષિણ યુરોપ, ભૂમધ્યસમુદ્ર, ઉત્તર આફ્રિકા, ઈરાન, આલ્પ્સ,…
વધુ વાંચો >ટેન, ઈપોલિટ ઍડૉલ્ફ
ટેન, ઈપોલિટ ઍડૉલ્ફ (જ. 21 એપ્રિલ 1828, વૂઝિયર, આર્દેન, ફ્રાંસ; અ. 5 માર્ચ 1893, પૅરિસ) : ફ્રેંચ ઇતિહાસકાર, વિવેચક અને ફિલસૂફ. પ્રત્યક્ષજ્ઞાનવાદ (positivism) અને ટેન એકમેકના પર્યાય બની ગયા છે. કૉલેજ બોર્બોન અને પૅરિસના ઇકોલ નૉર્મલમાં શિક્ષણ. સોર્બોન યુનિવર્સિટીમાં તેમનો ડૉક્ટરેટ માટેનો મહાનિબંધ લે સેન્સેશન્સ (ધ સેન્સેશન્સ) (1856) તેમાંના ભૌતિકવાદી…
વધુ વાંચો >ટેન કમાન્ડમેન્ટ્સ, ધ
ટેન કમાન્ડમેન્ટ્સ, ધ : 1956નું ઑસ્કારવિજેતા અમેરિકન ચલચિત્ર. નિર્માણસંસ્થા : પૅરેમાઉન્ટ; નિર્માતા-દિગ્દર્શક : સેસિલ બી. દ મિલ; કલાકારો : ચાર્લ્ટન હેસ્ટર, યુલ બ્રિનર, ઍન બેક્સ્ટર, ઍડવર્ડ જી. રૉબિન્સન, ટ્વોન ડી કાર્લો, ડેબરા પેજેટ; છબીકલા : લૉયલ ગ્રિગ્સ, જ્હૉન એફ. વૉરેન, ડબલ્યૂ. વૉલેસ કેલી, પેવેરેલ માર્લી તથા સંગીત : એલ્મર બર્ન-સ્ટેન.…
વધુ વાંચો >ટેનિસન, આલ્ફ્રેડ લૉર્ડ
ટેનિસન, આલ્ફ્રેડ લૉર્ડ (જ. 6 ઑગસ્ટ 1809, સૉમર્સ્બી, લિંકનશાયર; અ. 6 ઑક્ટોબર 1892, ઓલ્ડવર્થ, હેઝલમિયર) : ઓગણીસમી સદીના મહાન અંગ્રેજ કવિ. તે માતા-પિતાનું ચોથું સંતાન હતા. પિતા રૅક્ટર હતા અને કાવ્યો રચતા હતા. આ વત્સલ ભાષાવિદ પિતાનો મોટો ગ્રંથસંચય હતો. ટેનિસને પિતાના માર્ગદર્શનથી છ વર્ષની શિશુવયે ગ્રીક, લૅટિન અને અંગ્રેજી…
વધુ વાંચો >