૬(૨).૧૪
ગૅરિબાલ્ડી, જુઝેપ્પેથી ગૉથિક
ગૅરિબાલ્ડી, જુઝેપ્પે
ગૅરિબાલ્ડી, જુઝેપ્પે (જ. 4 જુલાઈ 1807, નીસ, સાર્ડિનિયા (ઇટાલી); અ. 2 જૂન 1882, કપ્રેરા) : ઇટાલીના રાષ્ટ્રીય એકીકરણમાં મહત્વનો લશ્કરી ફાળો આપનાર નિ:સ્વાર્થ દેશભક્ત. પિતા એક વેપારી જહાજના કપ્તાન હતા. તેથી બચપણથી જ તેનામાં વીરતા, સાહસ અને સાગરખેડુની ઝિંદાદિલીના ગુણ વિકસ્યા હતા. મોટા થતાં તેમને દેશભક્તિનો રંગ લાગ્યો અને તેઓ…
વધુ વાંચો >ગેરીલા યુદ્ધપદ્ધતિ
ગેરીલા યુદ્ધપદ્ધતિ : પ્રણાલીગત સામસામેના યુદ્ધને બદલે સૈનિકોનાં નાનાં જૂથો દ્વારા શત્રુ પક્ષ પર અણધાર્યા છાપામાર હુમલાની પદ્ધતિ. સ્પૅનિશ શબ્દ ‘ગૅરિઆ’ (guerria = લડાઈ) પરથી ‘ગેરીલા’ એવો શબ્દપ્રયોગ રૂઢ બન્યો છે, જેનો અર્થ ‘નાની લડાઈઓની યુદ્ધપદ્ધતિ’ એવો થાય છે. 1808–14ના પેનિન્સ્યુલર યુદ્ધ દરમિયાન ‘ગેરીલા’ શબ્દ પ્રચલિત થયો અને વિશ્વના જુદા…
વધુ વાંચો >ગેરુ (rust)
ગેરુ (rust) : ઘઉં, જવ, બાજરી, મકાઈ, કઠોળ જેવા પાકોમાં જાતજાતની ફૂગ દ્વારા થતો મુખ્ય રોગ. ગેરુ ફૂગની આશરે 4,000 જેટલી પ્રજાતિઓ જુદી જુદી આવૃતબીજધારી વનસ્પતિઓમાં ફૂગનો રોગ પેદા કરે છે. કાટ જેવી કથ્થાઈ, બદામી કે પીળા રંગની ફોલ્લીઓ ચાંદા રૂપે પાન કે દાંડી પર ગેરુ તરીકે જોવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >ગૅરેજ સ્ટુડિયો થિયેટર, અમદાવાદ
ગૅરેજ સ્ટુડિયો થિયેટર, અમદાવાદ (સ્થા. 1975) : થિયેટર, ટી.વી., રેડિયો, ચિત્ર, સ્થાપત્ય, બૅંકિંગ જેવાં વિવિધ ક્ષેત્રોની વ્યક્તિઓનું અવેતન રંગકર્મી જૂથ. મુખ્યત્વે રંગમંચ અને અનેક વાર શેરીનાટકો કરતી આ નાટ્યસંસ્થા અભિનય, નાટ્યલેખન, નિર્માણ અને સમૂહ માધ્યમોની કાર્યશિબિરો યોજે છે. પ્રસ્તુતિમાં મૌલિક ગુજરાતી નાટકો- (બારાડી, જયન્તી દલાલ, વર્ષા દાસ વગેરેનાં)નો આગ્રહ રાખતા…
વધુ વાંચો >ગેલ-માન, મરે
ગેલ-માન, મરે (જ. 15 સપ્ટેમ્બર 1929, ન્યૂયૉર્ક સિટી; અ. 24 મે 2019, સાન્તા ફે, ન્યૂ મેક્સિકો, યુ. એસ.) : અમેરિકન ભૌતિકશાસ્ત્રી અને 1969ના ભૌતિકશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા. ઉપ-પરમાણ્વીય કણ(subatomic particles)ના વર્ગીકરણ અને તેમની વચ્ચે થતી આંતરક્રિયા (interactions) માટેના તેમના કાર્ય માટે આ પારિતોષિક મળ્યું હતું. 15 વર્ષની વયે યેલ…
વધુ વાંચો >ગેલાર્ડિયા
ગેલાર્ડિયા : કુળ- Compositae (Asteraceae)નો મોસમી 40–50 સેમી. ઊંચો ફૂલછોડ. ગુ. તપ્તવર્ણા, અં. Blanket flower. ફૂલને બેસતાં 3–4 માસ લાગે છે, પણ પછી 5–6 માસ સુધી ફૂલોના ઢગલાથી છોડ લચી પડે છે. તે પુષ્પગુચ્છ, હાર, કટફ્લાવર કે ફૂલદાનીમાં શોભે છે. તેમાંની ઘણી જાતો હાલમાં બગીચામાં વવાય છે. જેમ કે એકલ…
વધુ વાંચો >ગૅલિયમ
ગૅલિયમ : આવર્તકોષ્ટકના 13મા [અગાઉના III B] સમૂહ(બોરોન સમૂહ)નું રાસાયણિક ધાતુ તત્વ. સંજ્ઞા Ga; પ. ક્રમાંક 31; પ. ભાર 69.72; ગ. બિં. 29.78° સે.; ઉ.બિં. 2403° સે.; વિ.ઘ. 5.904 (29.6° સે.); સંયોજકતા 3; ઇલેક્ટ્રૉન સંરચના 2-8-18-3, અથવા (Ar) 3d104s24p1. મેન્દેલીવે 1869માં આવર્તકોષ્ટકની રચના દરમિયાન નોંધ્યું હતું કે ઍલ્યુમિનિયમ તથા ઇન્ડિયમ…
વધુ વાંચો >ગૅલિલિયન ઉપગ્રહો
ગૅલિલિયન ઉપગ્રહો : ગુરુના સૌથી મોટા ચાર ઉપગ્રહો : (1) આયો (Io), (2) યુરોપા (Europa), (3) ગૅનિમીડ (Ganymede) અને (4) કૅલિસ્ટો (Callisto). 1610માં ટેલિસ્કોપ યુગના મંડાણ સમયે ગૅલિલિયોએ ટેલિસ્કોપ વડે તેમને સૌપ્રથમ શોધ્યા હતા. તેમનો તેજવર્ગ લગભગ 5 હોવા છતાં ગુરુના સાંનિધ્યમાં રહેતા હોવાને કારણે તેઓ ગુરુના તેજમાં સામાન્યત: ઢંકાઈ…
વધુ વાંચો >ગૅલિલિયો ગૅલિલી (Galileo Galieli)
ગૅલિલિયો ગૅલિલી (Galileo Galieli) (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1564, પીઝા, ઇટાલી; અ. 8 જાન્યુઆરી 1642, ફ્લૉરેન્સ નજીક આર્સેત્રી) : પ્રયોગપદ્ધતિના સ્થાપક તરીકે ઓળખાતા ઇટાલીના ગણિતશાસ્ત્રી, ખગોળવેત્તા અને ભૌતિકશાસ્ત્રી. પિતા સંગીતકાર ગૅલિલી વિન્સેન્ઝો. પ્રાથમિક શિક્ષણ ફ્લૉરેન્સ નજીકના મઠ(monastery)માં લઈ 1581માં પીઝા યુનિવર્સિટીમાં તબીબી વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાઈ, ગણિતમાં રસ પડવાથી 1585માં ડિગ્રી પ્રાપ્ત…
વધુ વાંચો >ગૅલિલિયો શોધયાત્રા
ગૅલિલિયો શોધયાત્રા : સૌરમંડળના સૌથી મોટા ગ્રહ ગુરુ અંગે લાંબા ગાળાના તલસ્પર્શી અભ્યાસ માટેનું અમેરિકાનું અંતરિક્ષયાન. સત્તરમી સદીમાં ઇટાલીના જગવિખ્યાત ખગોળશાસ્ત્રી ગૅલિલિયો ગૅલિલીએ દૂરબીનની મદદથી ગુરુ ગ્રહના ચાર ઉપગ્રહો શોધી કાઢ્યા હતા. તેની સ્મૃતિમાં આ અંતરિક્ષયાનને ગૅલિલિયો નામ આપવામાં આવ્યું હતું. 1970ના દાયકામાં અમેરિકાનાં ચાર જુદાં જુદાં અંતરિક્ષયાનો – પાયોનિયર–10,…
વધુ વાંચો >ગોચરનો રોગ
ગોચરનો રોગ : એક પ્રકારનો કૌટુંબિક સંગ્રહશીલ વિકાર (storage disorder). તેમાં યકૃત, બરોળ, અસ્થિમજ્જા (bone marrow) તથા લસિકાગ્રંથિઓ(lymph nodes)માં રહેલા મૉનોસાઇટ – મેક્રોફેજ નામના કોષભક્ષી (phagocytic) કોષોમાં ગ્લુકોસેરેબ્રોસાઇડ નામના દ્રવ્યનો સતત ભરાવો થાય છે. રોગવિદ્યા : ગ્લુકોસેરેબ્રોસાઇડમાં સમ-આણ્વિક (equimolar) પ્રમાણમાં સ્ફિન્ગોસાઇન ફૅટી ઍસિડ તથા ગ્લુકોઝ હોય છે. કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર (central…
વધુ વાંચો >ગોચર પદ્ધતિ
ગોચર પદ્ધતિ : વ્યક્તિ પરત્વે ફલપ્રાપ્તિ માટેનો સમય નક્કી કરવાની એક જ્યોતિષ પદ્ધતિ. છ વેદાંગોમાંનું એક જ્યોતિષશાસ્ત્ર છે. તે બે વિભાગોમાં વહેંચાયેલું છે : (1) ગણિત જ્યોતિષ અથવા ખગોળ જ્યોતિષ, અને (2) ફલિત જ્યોતિષ. ઘણા લાંબા સમયનાં અવલોકનો અને અનુભવો પરથી વિદ્વાનોએ જ્યોતિષવિજ્ઞાનના કેટલાક સિદ્ધાંતો નિશ્ચિત કર્યા છે. આ સિદ્ધાંતોનું…
વધુ વાંચો >ગૉજ
ગૉજ : એક પ્રકારનું ખડકદ્રવ્ય. ભૂસંચલનક્રિયા દરમિયાન ખડકોમાં ઉદભવતા સ્તરભંગને કારણે સ્તર ખસતાં ઘર્ષણ ઉત્પન્ન થાય છે, પરિણામે ખડકની દીવાલો કચરાઈને, દળાઈને, શેકાઈને, સૂક્ષ્મદાણાદાર ખડકદ્રવ્ય ઉત્પન્ન કરે છે. સંજોગ-ભેદે તે ખડક જેવું સખત કે માટી જેવું નરમ, છૂટું હોઈ શકે છે. સ્તરભંગ વખતે પરિણમતા સ્તરભંગ-બ્રેક્સિયા સાથે પણ તે ઘણી વાર…
વધુ વાંચો >ગૉડફાધર, ધ
ગૉડફાધર, ધ : રાજકીય, સામાજિક અને નૈતિક વ્યવસ્થા પર આકરા પ્રહાર કરતી બહુચર્ચિત લોકપ્રિય અમેરિકન ફિલ્મ. પૅરેમાઉન્ટ પિક્ચર્સ દ્વારા પ્રથમ 1972માં નિર્મિત તથા ફ્રાન્સિસ ફૉર્ડ કોપોલા દ્વારા દિગ્દર્શિત આ ચલચિત્રની કથાના કેન્દ્રસ્થાને બે હરીફ માફિયા ટોળીઓ છે. આમાં કાર્લિયન કુટુંબના વડા તરીકે ડૉન વિટો છે. જે લોકો કે સંસ્થાઓને રાજકીય…
વધુ વાંચો >ગૉડવિન ઑસ્ટીન (K2 ગિરિશિખર)
ગૉડવિન ઑસ્ટીન (K2 ગિરિશિખર) : હિમાલય પર્વતની કારાકોરમ હારમાળાનું શિખર. તે કાશ્મીરના ઈશાન ભાગમાં આવ્યું છે. વિશ્વનાં ઊંચાં ગિરિશિખરોમાં માઉન્ટ એવરેસ્ટ (8848 મીટર) પછી ઊંચાઈમાં એની બીજા નંબરે ગણતરી થાય છે. એની ઊંચાઈ 8,611 મીટર છે. 1858માં ‘ટૉપૉગ્રાફિકલ સર્વે ઑવ્ ઇન્ડિયા’ની કચેરીએ તેના સંગૃહીત ક્રમાંકમાં એને ‘K2’ નામ આપ્યું છે.…
વધુ વાંચો >ગૉડવિન, વિલિયમ
ગૉડવિન, વિલિયમ (જ. 3 માર્ચ 1756, વિઝબીચ, કૅમ્બ્રિજશાયર; અ. 7 એપ્રિલ 1836, લંડન) : પ્રગતિશીલ અને કંઈક અંશે ક્રાંતિકારી વિચારો ધરાવતા બ્રિટિશ નવલકથાકાર તથા રાજકીય ચિંતક. ગૉડવિન ફ્રાન્સની ક્રાંતિથી પ્રભાવિત થયા હતા અને તેમના ‘ઇન્ક્વાયરી કન્સર્નિંગ પૉલિટિકલ જસ્ટિસ’માં વ્યક્ત થયેલાં વિચારો અને વિધાનોમાં તેની પ્રતીતિ થાય છે. તેમના કહેવા પ્રમાણે…
વધુ વાંચો >ગૉડાર્ડ, (ડૉ.) રૉબર્ટ હચિંગ્સ
ગૉડાર્ડ, (ડૉ.) રૉબર્ટ હચિંગ્સ (જ. 5 ઑક્ટોબર 1882, વર્સેસ્ટર, મૅસેચૂસેટ્સ; અ. 10 ઑગસ્ટ 1945, બાલ્ટીમોર, મેરીલૅન્ડ. યુ.એસ.) : દુનિયાનું સૌપ્રથમ પ્રવાહી બળતણનું રૉકેટ બનાવીને ઉડાડનાર અમેરિકી ભૌતિકશાસ્ત્રી. રશિયાના ભૌતિકશાસ્ત્રી કોસ્તાંતિન એદુઅર્દોવિચ ત્સિઓલ્કૉવસ્કી (1857–1935), અમેરિકાના ભૌતિકશાસ્ત્રી ડૉ. ગૉડાર્ડ અને જર્મનીના ભૌતિકશાસ્ત્રી હરમાન ઓબર્ત(1894–1989)ને અર્વાચીન રૉકેટવિદ્યા અને અંતરિક્ષયાનવિદ્યા-(astronautics)ના જનક ગણવામાં આવે છે.…
વધુ વાંચો >ગોડેલ, કુર્ત (Godel, Kurt)
ગોડેલ, કુર્ત (Godel, Kurt) (જ. 28 એપ્રિલ 1906, બર્નો, ચેકોસ્લોવાકિયા; અ. 14 જાન્યુઆરી 1978, પ્રિન્સટન, યુ.એસ.) : વીસમી સદીના મહાન ગાણિતિક તર્કશાસ્ત્રી. ગણિતના પાયાના સિદ્ધાંતોમાં તેમનું કેટલુંક પ્રદાન ક્રાન્તિકારી નીવડ્યું છે. નાનપણથી જ ગણિતમાં રસ લેનાર ગોડેલ યુવાન હતા ત્યારે રસેલ અને વ્હાઇટહેડે બતાવેલી ગણિતના પાયામાં રહેલી વિસંગતતાઓની સમસ્યામાં તેમને…
વધુ વાંચો >ગોડ્ડા (Godda)
ગોડ્ડા (Godda) : ઝારખંડ રાજ્યના ઈશાન કોણમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24° 50´ ઉ. અ. અને 87° 13´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 2,110 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની વાયવ્યમાં અને ઉત્તરે બિહારના બંકા અને ભાગલપુર જિલ્લા, ઈશાન અને પૂર્વ તરફ સાહિબગંજ…
વધુ વાંચો >ગોત્યે, તેઓફીલ
ગોત્યે, તેઓફીલ (જ. 31 ઑગસ્ટ 1811, તરબિસ, ફ્રાન્સ; અ. 23 ઑક્ટોબર 1872, નયી–સર–સેન) : ફ્રેન્ચ કવિ, નવલકથાકાર, વિવેચક અને પત્રકાર. ફ્રાન્સના સાહિત્યજગતમાં પ્રારંભિક રોમૅન્ટિસિઝમમાંથી ઓગણીસમી સદીના અંતભાગમાં સૌન્દર્યવાદ અને પ્રકૃતિવાદ તરફ વળવાના સંક્રાંતિકાળના યુગમાં તેમણે વ્યાપક પ્રભાવ પાડ્યો હતો. તેમનું મોટા ભાગનું જીવન પૅરિસમાં વીત્યું હતું. અભ્યાસનો પ્રારંભ ચિત્રકલાથી કર્યો.…
વધુ વાંચો >