ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ગાર્સિયા, રૉબલ્સ આલ્ફોન્ઝો
ગાર્સિયા, રૉબલ્સ આલ્ફોન્ઝો (જ. 10 માર્ચ 1911, ઝમોરા, મેક્સિકો; અ. 2 સપ્ટેમ્બર 1991, મેક્સિકો) : 1982નું નોબેલ શાંતિ પારિતોષિક આલ્વા મિર્ડાલની સાથે સંયુક્ત રીતે મેળવનાર વિદ્વાન રાજકારણી. તેમણે આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાનો અભ્યાસ મેક્સિકો, પૅરિસ તથા હેગમાં કર્યો અને 1939માં મેક્સિકોના વિદેશ ખાતામાં જોડાયા અને ત્યાર બાદ એલચીપદ સુધી પહોંચ્યા. 1946માં તે…
વધુ વાંચો >ગાલપચોળું
ગાલપચોળું (mumps) : ગાલમાં આવેલી લાળગ્રંથિ(salivary gland)નો વિષાણુજન્ય ઉગ્ર ચેપ થવો તે. પુખ્ત વયે ક્યારેક આ વિષાણુથી જનનપિંડ (gonad), મગજનાં આવરણો, સ્વાદુપિંડ (pancreas) કે અન્ય અવયવોમાં પણ ચેપ ફેલાય છે. તે ચેપી (communicable) રોગ છે. આ રોગ કરતો વિષાણુ (virus) RNA મિક્ઝોવાયરસ જૂથનો છે. માણસ તેનો કુદરતી સજીવ આશ્રયદાતા (host)…
વધુ વાંચો >ગાલબ્રેથ, જ્હૉન કેનેથ
ગાલબ્રેથ, જ્હૉન કેનેથ (જ. 15 ઑક્ટોબર 1908, ઓન્ટારિયો, કૅનેડા; અ. 29 એપ્રિલ 2006 કેમ્બ્રિજ, મૅસેચૂસેટ્સ) : પ્રસિદ્ધ અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી, મુત્સદ્દી તથા લેખક. સ્નાતક કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ કૅનેડામાં. 1931માં ટૉરન્ટો યુનિવર્સિટીમાંથી પશુસંવર્ધન વિષય સાથે સ્નાતક થયા પછી, 1931–34 દરમિયાન કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં અધ્યાપન કર્યું. 1934માં કૅલિફૉર્નિયા વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી અર્થશાસ્ત્ર વિષયમાં પીએચ.ડી. પ્રાપ્ત કર્યા…
વધુ વાંચો >ગાલિબ, અસદુલ્લાહખાન મિર્ઝા
ગાલિબ, અસદુલ્લાહખાન મિર્ઝા (જ. 27 ડિસેમ્બર 1797, આગ્રા; અ. 15 ફેબ્રુઆરી 1869, દિલ્હી) : શ્રેષ્ઠ ઉર્દૂ અને ફારસી કવિ. તેમનું નામ અસદુલ્લાહખાન, મિર્ઝા નૌશા ઉર્ફ હતું અને ‘ગાલિબ’ તેમનું તખલ્લુસ રાખ્યું હતું. શરૂઆતમાં ‘અસદ’ ઉપનામથી પણ તેમણે ગઝલો લખી હતી. તેમના પૂર્વજો અયબક તુર્કમાન હતા અને અઢારમી સદીમાં શાહઆલમના શાસનકાળ…
વધુ વાંચો >ગાલ્ટુંગ, જોહાન
ગાલ્ટુંગ, જોહાન (જ. 24 ઑક્ટોબર 1930, ઑસ્લો, નૉર્વે) : શાંતિ-સંશોધનના વિષયનું આંતરવિદ્યાકીય સ્વરૂપ, તેનો વ્યાપ, અગત્ય અને તેનાં વિવિધ પરિમાણોનું નિરૂપણ કરી તેને કાયમી સ્થાન આપનાર તેમજ તેમાં પહેલ કરી યશસ્વી પ્રદાન કરનાર નૉર્વેના વિદ્વાન. પિતા ડૉક્ટર હતા અને બીજા વિશ્વયુદ્ધ(1939–1945)ના સમયે જર્મનોના નજરકેદી હતા અને તેમની બંને બહેનો સ્વીડનમાં…
વધુ વાંચો >ગાલ્ફિમિયા
ગાલ્ફિમિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મૅલ્પિથિયેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે મોટી શાકીય, ક્ષુપ કે નાના વૃક્ષ સ્વરૂપે મળી આવતી જાતિઓની બનેલી છે; અને દુનિયામાં તેની 26 જાતિઓ મળી આવે છે; તે પૈકી 22 જાતિઓ મેક્સિકોમાં થાય છે. Galphimia angustifolia ટૅક્સાસ સુધી, G. Speciosa નિકારાગુઆ અને ચાર જાતિઓ દક્ષિણ અમેરિકામાં…
વધુ વાંચો >ગાલ્વા, એવારીસ્ત
ગાલ્વા, એવારીસ્ત (જ. 25 ઑક્ટોબર 1811, બૂર-લા-રેન, પૅરિસ : અ. 31 મે, 1832, પૅરિસ) : વિખ્યાત ફ્રેન્ચ ગણિતશાસ્ત્રી. તેમના પિતા નિકોલા ગ્રાબીએલ ગાલ્વા મેધાવી અને સ્વતંત્રતાના ચાહક હતા. અગિયાર વર્ષ સુધી તેમની માતાએ તેમના માટે ઘરઆંગણે સુંદર શિક્ષણ મળે તેવો પ્રબંધ કર્યો હતો. ગણિતમાં સારું શિક્ષણ મેળવવા માટે તે વખતે…
વધુ વાંચો >ગાલ્વાની, લૂઈજી
ગાલ્વાની, લૂઈજી (જ. 9 સપ્ટેમ્બર 1737, બલોન્યા, પેપલ સ્ટેટ્સ; અ. 4 ડિસેમ્બર 1798, પ્રજાસત્તાક સિસૅલપાઇન) : ઇટાલિયન ભૌતિકશાસ્ત્રી અને તબીબ. પ્રાણી-માંસપેશીમાં રહેલી જે વિદ્યુત અંગે પોતે કલ્પના કરી હતી તેના પ્રકાર તથા તેની અસરો વિશે તેમણે નિરીક્ષણ કર્યું હતું. તેમની શોધખોળ ‘વૉલ્ટેઇક પાઇલ’ તરીકે ઓળખાતા એક પ્રકારના વિદ્યુતકોષ (battery) પ્રતિ…
વધુ વાંચો >ગાલ્સ્ટન, આર્થર ડબ્લ્યૂ.
ગાલ્સ્ટન, આર્થર ડબ્લ્યૂ. (જ. 21 એપ્રિલ 1920, બ્રુકલિન, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 જૂન 2008, હૅમ્ડેન, કનેક્ટિકટ) : વિશ્વવિખ્યાત અમેરિકીય વનસ્પતિ-દેહધર્મવિજ્ઞાની (plant-physiologist). વનસ્પતિ વિકાસમાં અને અંત:સ્રાવોની મુખ્ય અસરો વિશેના તે એક અધિકૃત વિજ્ઞાની ગણાય છે. તેમણે વનસ્પતિ વૃદ્ધિ અંત:સ્રાવો, પ્રકાશ જીવવિજ્ઞાન (photobiology), દૈનિક તાલબદ્ધતા (circadian rhythm) અને પ્રકાશસામયિકતા(photoperiodism)ના જૈવરસાયણ (biochemistry) પર વિસ્તૃત…
વધુ વાંચો >ગાવસકર, સુનીલ
ગાવસકર, સુનીલ (જ. 10 જુલાઈ 1949, મુંબઈ) : ભારતના ક્રિકેટ ઇતિહાસમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પૂર્વ ઓપનિંગ બૅટધર, ટેસ્ટ ક્રિકેટ કપ્તાન અને વિશ્વના શ્રેષ્ઠ પ્રારંભિક બૅટધર. લાડકું નામ સની. ગાવસકરના પિતા મનોહર ગાવસકર પોતે ક્લબ ક્રિકેટર હતા અને મામા માધવ મંત્રી ભારતના ભૂતપૂર્વ ટેસ્ટ વિકેટકીપર હતા. આ બંનેનો ક્રિકેટવારસો સુનીલને મળ્યો હતો. સુનીલે…
વધુ વાંચો >