ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
કૉર્ટિસોન
કૉર્ટિસોન : C21H28O5; ગ.બિં. 215° સે. અધિવૃક્કગ્રંથિ(adrenal)ના બાહ્યક અથવા કોટલા(cortex)માંથી સ્રવતો સ્ટીરૉઇડ અંત:સ્રાવ (hormone). રાસાયણિક ર્દષ્ટિએ તે 17-હાઇડ્રૉક્સિ-11-ડીહાઇડ્રોકૉર્ટિકોસ્ટેરોન છે. અધિવૃક્કગ્રંથિમાંથી કૉર્ટિસોન સૌપ્રથમ 1935માં અલગ કરવામાં આવ્યું હતું. તે જાતીય વિકાસ સાથે સંકળાયેલ છે. તેના નિર્માણ ઉપર પીયૂષિકા(pituitary)ના અગ્રભાગ(anterior)માંથી સ્રવતા એડ્રીનો-કૉર્ટિકોટ્રૉપિક હૉર્મોન(ACTH)નો અંકુશ હોય છે. ACTH હૉર્મોન એ લગભગ ~20,000 અણુભારવાળા…
વધુ વાંચો >કોર્ટેઝ હરનાદો
કોર્ટેઝ, હરનાદો (જ. 1485, મેડેલિન; અ. 2 ડિસેમ્બર 1547, સ્પેન) : સ્પૅનિશ સાહસિક. 1504માં તે વેસ્ટ ઇન્ડિઝ ગયો. 1518માં તેને નાના સૈન્યદળ સાથે મેક્સિકો મોકલવામાં આવ્યો. થોડા જ સમયમાં આઝ્ટેક રાજ્યકર્તા મૉન્ટેઝુમાને તાબે કરીને અને ગંભીર પરિસ્થિતિનો સામનો કરીને પોતાના ઇન્ડિયન મિત્રોના સાથથી તેણે મેક્સિકો નગર જીતી લીધું. તેથી તેને…
વધુ વાંચો >કૉર્ડાઇટેલ્સ
કૉર્ડાઇટેલ્સ : અનાવૃતબીજધારી વનસ્પતિઓના કોનિફરોપ્સિડા વર્ગનું એક ગોત્ર. આ ગોત્રનો ઉદભવ સંભવત: ઉપરિ ડેવોનિયન ભૂસ્તરીય યુગમાં થયો હતો તે પર્મોકાર્બનિફેરસ ભૂસ્તરીય યુગ (Permrocarboniferous) અને મધ્યજીવી (Mesozoic) કલ્પ(era)માં પ્રભાવી હતું અને તે ગાળા દરમિયાન આ ગોત્રે વિશ્વનાં સૌપ્રથમ વિશાળકાય જંગલોનું સર્જન કર્યું હતું. આ ગોત્ર જુરાસિક ભૂસ્તરીય યુગમાં વિલુપ્ત થયું હતું.…
વધુ વાંચો >કૉર્ડા ઍલેકઝાંડર (સર)
કૉર્ડા, ઍલેકઝાંડર (સર) (જ. 16 સપ્ટેમ્બર 1893, ટર્કે, હંગેરી; અ. 23 જાન્યુઆરી 1956, લંડન) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ ધરાવતા ચલચિત્ર-નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. મૂળ નામ સિંડોર કેલ્નર. શિક્ષણ બુડાપેસ્ટની રિફૉર્મિસ્ટ કૉલેજ તથા ત્યાંની રૉયલ યુનિવર્સિટીમાં લીધું. વીસ વર્ષ કરતાં પણ નાની ઉંમરે પત્રકારત્વમાં દાખલ થયા. 1916માં બુડાપેસ્ટ ખાતેના એક નાના મકાનમાં ચલચિત્ર…
વધુ વાંચો >કોર્ડિરાઇટ (= આયોલાઇટ = ડાઇક્રૉઇટ)
કોર્ડિરાઇટ (= આયોલાઇટ = ડાઇક્રૉઇટ) : રંગવૈવિધ્ય તથા કઠિનતાના કારણે રત્નમાં ખપતું ખનિજ. રા. બં. (Mg.Fe3+)2Al4Si5O18; સ્ફ. વ. ઑર્થોરૉમ્બિક; સ્વ. પ્રિઝમસ્વરૂપ ટૂંકા સ્ફટિકો, દળદાર કે દાણાદાર; રં. વાદળીની છાંયવાળો, મોટે ભાગે ભૂરો જાંબલી; ભાગ્યે જ લીલો, રાખોડી, પીળો કે કથ્થાઈ; તેજસ્વી રંગવિકાર (pleochroism); સં. (010)ને સમાંતર સ્પષ્ટ, (001) અને (100)ને…
વધુ વાંચો >કૉર્ડિયા
કૉર્ડિયા : બો. ના. કૉર્ડિયા સેબેસ્ટીના. ગૂંદાની જાતનું ઝાડ. ઘણુંખરું નાના કદમાં થતું આ ઝાડ ઝડપથી વધે છે. એનાં પાન 15થી 20 સેમી. મોટાં થાય છે. નારંગી-લાલ રંગનાં ફૂલ મુખ્યત્વે શિયાળામાં થાય છે, પરંતુ બીજી ઋતુમાં પણ થોડાંઘણાં ફૂલ જોવા મળે છે. ઘણા બગીચામાં આ ઝાડ જોવા મળે છે. મોટાં…
વધુ વાંચો >કૉર્ડોવા
કૉર્ડોવા : દક્ષિણ સ્પેનના અંડાલુસિયાના મેદાનમાં સિયેરા મોરેના પર્વતની તળેટીમાં ગૌડાલકવીવીર નદીને કાંઠે આવેલું પ્રાચીન સ્થાપત્ય તેમજ સાંસ્કૃતિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતું કેન્દ્ર તથા તે જ નામના પ્રાંતની રાજધાની. ભૌગોલિક સ્થાન : 37° 53′ ઉ.અ. તથા 4.46′ પ. રે. પ્રાંતની વસ્તી : 7,67,175 તથા શહેરની વસ્તી 3,25,708 (2023) અને મેટ્રો…
વધુ વાંચો >કૉર્ડોવાની મસ્જિદ
કૉર્ડોવાની મસ્જિદ (785થી 987) : અસંખ્ય સ્તંભ અને વિવિધ પ્રકારની કમાનોનું અતિ સુંદર સ્થાપત્ય ધરાવતી ભવ્ય મસ્જિદ. સીરિયામાંથી ટ્યુનિસિયા અને ત્યાંથી સ્પેન આવી વસેલા મુસલમાન સરદાર આયદ-અર-રહેમાનની આગેવાની હેઠળ કૉર્ડોવાની મુખ્ય મસ્જિદનું બાંધકામ શરૂ થયું હતું. ત્યારબાદ ત્રણ જુદા જુદા આગેવાનોએ લગભગ બસો વર્ષમાં તે પૂરી કરી. તેમાં 950માં વિજયસ્તંભ…
વધુ વાંચો >કોર્તોના પિયેત્રો
કોર્તોના, પિયેત્રો (જ. 1 નવેમ્બર 1596, કોર્ટોના; અ. 16 મે 1669, રોમ) : ઇટાલિયન બરોક ચિત્રકાર અને સ્થપતિ. બાર્બેરિની પરિવાર માટે તેમણે કામ કર્યું. તેમણે ચીતરેલું ચિત્ર ‘ડિવાઇન પ્રોવિડન્સ, ઍન્ડ બાર્બેરિની પાવર’ તેમનો ‘માસ્ટરપીસ’ ગણાયો છે. 1633થી 1639 સુધીનાં છ વરસ આ ચિત્ર પાછળ ખર્ચાયાં હતાં. આ ચિત્ર બરોક શૈલીની…
વધુ વાંચો >કૉર્નફોર્થ જ્હૉન વૉરકપ
કૉર્નફોર્થ, જ્હૉન વૉરકપ (જ. 7 સપ્ટેમ્બર 1917, સિડની, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 8 ડિસેમ્બર 2013, સસેક્સ, ઇગ્લૅન્ડ) : નોબેલ પારિતોષિકના સહભાગી બ્રિટિશ રસાયણજ્ઞ. 1937માં તેમણે સિડની યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતકની અને 1941માં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી ડૉક્ટરેટની પદવી મેળવી. એ જ અરસામાં રીશ હારાડેન્સ નામનાં વિદુષી સાથે લગ્ન કર્યાં. તેમની સાથે પ્રયોગશાળામાં સંશોધન-સહકાર્યકર્તા તરીકે રીશે સારી…
વધુ વાંચો >કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1 ડિસેમ્બર 1943, નોર્વે-) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 29 ઑક્ટોબર 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. 21 ઑક્ટોબર 2007, લોસ એન્જલિસ, કૅલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી…
વધુ વાંચો >