ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
ક્રતુ
ક્રતુ : જેમાં યૂપ રોપાતો હોય તેવો યજ્ઞ. અમરકોશમાં ‘ક્રતુ’ શબ્દને યજ્ઞસામાન્યના અર્થમાં ગણાવ્યો છે. પણ અમરકોશમાં ગણાવેલાં યજ્ઞનામોમાંનાં કેટલાંક યજ્ઞવિશેષોનાં વાચક છે. ‘યજ્ઞ’ શબ્દ તેના વ્યાપક અર્થમાં શ્રૌત સ્માર્ત સર્વ હોમાત્મક કર્મને આવરી લે છે, જ્યારે ક્રતુ એ સોમયાગ છે. ‘શબ્દકલ્પદ્રુમ’માં તેને यूपसहितो यज्ञ: क्रतु: કહ્યો છે. સોમયાગોમાં પશુહોમ…
વધુ વાંચો >ક્રમચય અને સંચય
ક્રમચય અને સંચય (permutation and combination) : વસ્તુઓની રેખીય ક્રમવાર અને ક્રમનિરપેક્ષ થતી વિવિધ ગોઠવણી. દા.ત., ત્રણ મૂળાક્ષરો a, b, c-ની જુદા જુદા ક્રમમાં 6 પ્રકારે ગોઠવણી થઈ શકે છે : abc, acb, bca, bac, cab, cba. આ પ્રત્યેક પ્રકાર એક ક્રમચય છે. ક્રમચયમાં ક્રમનું મહત્વ છે, જ્યારે સંચય ક્રમનિરપેક્ષ…
વધુ વાંચો >ક્રમિકતા-પ્લેટ-પદ્ધતિ
ક્રમિકતા-પ્લેટ-પદ્ધતિ (gradient plate technique) : ઔષધ દ્રવ્યો સામે પ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા બૅક્ટેરિયાના ઉત્પરિવર્તિત (mutant) વિભેદો(clones)ને અલગ કરવા અજમાવવામાં આવતી એક કસોટી. આ કસોટી દ્વારા સૂક્ષ્મજીવોમાં થયેલ પ્રતિકાર-પરિવર્તનનો ખ્યાલ મેળવી શકાય છે, જે આયુર્વિજ્ઞાનની ર્દષ્ટિએ અગત્યની છે. આ પ્રયોગમાં પ્રતિદ્રવ્યો (antibiotics) જેવી દવાની સાંદ્રતાનો ક્રમિક ઉપક્રમ પેટ્રી ડિશમાં મેળવવામાં આવે છે…
વધુ વાંચો >ક્રમિક પ્રસ્તરણ
ક્રમિક પ્રસ્તરણ (graded bedding) : પ્રસ્તરણનો એક પ્રકાર. જળકૃત ખડકો સ્તરરચનાવાળા હોવાથી પ્રસ્તર-ખડકો તરીકે પણ ઓળખાય છે. પ્રસ્તર-ખડકો પૈકીના કોઈ એક ખડકસ્તરની રચના વખતે તેના બંધારણમાં રહેલા ઘટક-કણો ક્યારેક કદ મુજબ જમાવટ પામ્યા હોય છે. એટલે કે મોટા કદના કણો તે સ્તરના તળભાગ પર, ક્રમશ: નાના કદના કણો તેની ઉપર…
વધુ વાંચો >ક્રયાધિકાર યાને સફીલહક
ક્રયાધિકાર યાને સફીલહક (pre-emption) : સ્વીકૃત શરતોને અધીન વેચાતી સ્થાવર મિલકત ખરીદવાનો અગ્રહક. સફીલદારીના અધિકાર તરીકે પણ તે ઓળખાય છે. ક્રયાધિકારના કાયદા મુજબ કોઈ વ્યક્તિ તેની સ્થાવર મિલકત વેચવા માગે ત્યારે કાયદામાં નિર્દેશિત વર્ગની વ્યક્તિઓને, જો તે ઇચ્છે તો વેચાતી મિલકત ખરીદવાનો અગ્રહક આપવો પડે છે. મૂળભૂત રીતે તે એક…
વધુ વાંચો >ક્રાઇમ ઍન્ડ પનિશમેન્ટ (1866)
ક્રાઇમ ઍન્ડ પનિશમેન્ટ (1866) : રશિયન લેખક ફિયોદોર દૉસ્તૉયેવ્સ્કીની મહાનવલ. એમાં સંવેદનશીલ યુવાનના ગુનાઇત માનસનું ચિત્રણ કર્યું છે. વિદ્યાર્થી રોડિયોન રાસ્કોલનિકોવ શારીરિક, માનસિક તથા આર્થિક રીતે ત્રસ્ત છે. તે આવેગમાં આવી નાણાં ધીરનાર વૃદ્ધાની અને તેની બહેનની કરપીણ હત્યા કરી બેસે છે. પોલીસ થાણાનું પહેલું તેડું તો મકાનમાલિકણનો ભાડાનો હિસાબ…
વધુ વાંચો >ક્રાઇસ્ટચર્ચ
ક્રાઇસ્ટચર્ચ : ન્યૂઝીલૅન્ડનું બીજા ક્રમનું ઔદ્યોગિક નગર તથા કૅન્ટરબરી પ્રાંતનું પાટનગર. તે 43° 32′ દ. અ. અને 172° 38′ પૂ. રે. ઉપર આવેલું છે. 1848માં સ્થપાયેલ ઍંગ્લિકન ચર્ચ ઍસોસિયેશનના પ્રયત્નથી 1850ના અરસામાં આ નગરની સ્થાપના થઈ હતી. 1850-51માં ત્યાં પ્રવાસીઓનો પહેલો સમૂહ દાખલ થયો હતો અને તેમણે ઊભી કરેલી વસાહતનું…
વધુ વાંચો >ક્રાઉન ઈથર
ક્રાઉન ઈથર : (XCH2CH2) એકમોનું પુનરાવર્તન થતું હોય તેવાં દીર્ઘચક્રીય (macrocyclic) કાર્બનિક સંયોજનો [X = O, N, S, P વગેરેમાંથી કોઈ પણ વિષમ પરમાણુ (heteroatom) હોય. કેટલાક ક્રાઉન ઈથરમાં (XCH2)n અથવા (XCH2CH2CH2)n એકમો પણ હોઈ શકે. તેમની નામ પાડવાની પદ્ધતિ હજુ સુધી સારી રીતે વિકાસ પામેલી નથી પણ પ્રચલિત પદ્ધતિ…
વધુ વાંચો >કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1 ડિસેમ્બર 1943, નોર્વે-) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 29 ઑક્ટોબર 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. 21 ઑક્ટોબર 2007, લોસ એન્જલિસ, કૅલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી…
વધુ વાંચો >