ખંડ ૪
ઔરંગાથી કાંસું
ઔરંગા
ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (બિહાર)
ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય
ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…
વધુ વાંચો >ઔલખ, અજમેરસિંહ
ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…
વધુ વાંચો >ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર
ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…
વધુ વાંચો >ઔષધ-અભિજ્ઞાન
ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…
વધુ વાંચો >ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ
ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…
વધુ વાંચો >ઔષધકોશ
ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…
વધુ વાંચો >ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં
ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…
વધુ વાંચો >કાસ્થિમત્સ્યો
કાસ્થિમત્સ્યો (Cartilaginous Fishes Chondrichthyes) કાસ્થિયુક્ત (cartilaginous) અંત:કંકાલ (internal skeleton) ધરાવનાર જડબાંવાળી (jawbearing) માછલીઓ. આમ તો કાસ્થિમત્સ્યોની ગણના સફળ સમૂહની માછલી તરીકે કરવામાં આવે છે. દસ કરોડ વર્ષો પૂર્વે ક્રેટેશિયસ કાળમાં તે અસ્તિત્વમાં આવેલી. મોટાભાગની કાસ્થિયુક્ત માછલીઓ આજે પણ ખાસ ફેરફારો વિના દરિયામાં વાસ કરતી જોવા મળે છે, તેથી શાસ્ત્રજ્ઞો કાસ્થિમત્સ્યોને…
વધુ વાંચો >કાસ્ત્રો, યુજેનિયો દે
કાસ્ત્રો, યુજેનિયો દે (જ. 4 માર્ચ 1869, કોઇમ્બ્રા; અ. 17 ઑગસ્ટ 1944, કોઇમ્બ્રા) : પોર્ટુગીઝ સાહિત્યમાં પ્રતીકવાદનો પ્રવેશ કરાવનાર કવિ. પિતા કોઇમ્બ્રા યુનિવર્સિટીના ગણિતશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક. શરૂઆતનું શિક્ષણ કોઇમ્બ્રામાં લીધું અને ત્યારબાદ 1880માં લિસ્બનમાં શિક્ષણ પૂરું કર્યું. થોડો વખત રાજદ્વારી સેવામાં નોકરી કર્યા પછી થોડા સમય માટે ફ્રાન્સ રહેવા ગયા. ત્યાં…
વધુ વાંચો >કાસ્પારૉવ, ગેરી
કાસ્પારૉવ, ગેરી (જ. 13 એપ્રિલ 1963, બાકુ, આઝરબૈજાન, એસ. એસ. આર.-) : ચેસના પ્રસિદ્ધ રશિયન ખેલાડી. નાની વયે ગ્રાન્ડમાસ્ટરનો ખિતાબ. બાવીસમા વર્ષે જગતના સહુથી નાની વયના વિશ્વવિજેતા. 1985ના નવેમ્બરમાં આનાતોલી કાપૉર્વને 13-11થી હરાવીને કાસ્પારૉવે વિશ્વવિજય મેળવ્યો. 22 વર્ષની ઉંમરે આ માન મેળવનાર તેઓ સૌથી નાના સ્પર્ધક હતા. એ પછી 1985,…
વધુ વાંચો >કાસ્પિયન સમુદ્ર
કાસ્પિયન સમુદ્ર : દુનિયાનો સૌથી મોટો ભૂવેષ્ટિત સમુદ્ર. યુરોપ અને એશિયાની સીમા પર તે કાળા સમુદ્રથી પૂર્વમાં આવેલો છે. તે રશિયા, અઝરબૈઝાન, કઝાખસ્તાન અને તુર્કમેનિસ્તાન તથા ઈરાનના ભૂમિવિસ્તારોથી ઘેરાયેલો છે. કાસ્પિયન 37o થી 47o ઉ. અ. અને 48o થી 52o પૂ. રે. વચ્ચે પથરાયેલો છે. લંબાઈ ઉત્તર-દક્ષિણે 1210 કિમી. અને…
વધુ વાંચો >કાહનેમન, ડૅનિયલ
કાહનેમન, ડૅનિયલ (જ. 5 માર્ચ 1934, તેલ અવીવ; અ. 27 માર્ચ 2024) : અર્થશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર પ્રથમ મનોવૈજ્ઞાનિક. વતન ઇઝરાયલ, પરંતુ અમેરિકન નાગરિકત્વ ધરાવનાર પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીના અર્થશાસ્ત્રના પ્રોફેસર. પ્રશિષ્ટ અર્થશાસ્ત્રીઓના બધા જ સિદ્ધાંતો એવા મૂળભૂત અનુમાન પર રચાયેલા હોય છે કે દરેક અર્થપરાયણ માનવી (economic man) મહત્તમ લાભ મેળવવા…
વધુ વાંચો >કાહી, સૈયદ નજમુદ્દીન મુહમ્મદ અબુલ કાસમ
કાહી, સૈયદ નજમુદ્દીન મુહમ્મદ અબુલ કાસમ (જ. 1462; અ. 1582) : કાસીદા અને મુઅમ્માના મશહૂર સર્જક. સમરકંદના વતની. આશરે 45 વર્ષ કાબુલમાં રહીને 1529માં સિંધના ભક્કર નગરમાં આવ્યા હતા. અહીંયાં તેમને શાહ જહાંગીર હાશમી નામના સૂફીનો સત્સંગ થયો હતો. 1534માં ગુજરાતમાં તેમણે સોમનાથની મુલાકાત લીધી હતી. કોઈ હિન્દુ સંત પાસેથી…
વધુ વાંચો >કાહ્લો, ફ્રિડા
કાહ્લો, ફ્રિડા (જ. 6 જુલાઈ 1910, મેક્સિકો; અ. 13 જુલાઈ 1954 મેક્સિકો) : આધુનિક મેક્સિકન મહિલા-ચિત્રકાર. મેક્સિકોના મૂળ નિવાસી ઇન્ડિયન તથા સ્પૅનિશ આગંતુકોનું મિશ્ર લોહી ધરાવતી માતા તથા યહૂદી જર્મન પિતાનું તે ફરજંદ. પિતા મેક્સિકો ખાતેના સ્પૅનિશ વસાહતી સ્થાપત્યના ફોટોગ્રાફર હતા. ફ્રિડા શાલેય અભ્યાસના છેલ્લા વરસમાં હતી ત્યારે તેની કાર…
વધુ વાંચો >કાળનિર્ધારણ : જુઓ રેડિયો-ઍક્ટિવ કાલગણના
કાળનિર્ધારણ : જુઓ રેડિયો-ઍક્ટિવ કાલગણના.
વધુ વાંચો >કાળપગો
કાળપગો (Phytophthora parasitica var. nicotiana) : Breda de Hann, Tucker નામની ફૂગથી વનસ્પતિમાં થતો રોગ. આ રોગને કારણે પાન ઉપર શરૂઆતમાં કાળાં ટપકાં પડે છે. તે મોટાં થઈ થડ તથા મૂળ તરફ પ્રસરે છે. તેથી છોડ ચીમળાઈ જાય છે અને થડ સંકોચાઈને સુકાઈ જાય છે. રોગિષ્ઠ થડ કાપીને તપાસતાં તેમાં…
વધુ વાંચો >કાળા પદાર્થનાં વિકિરણો
કાળા પદાર્થનાં વિકિરણો (black body radiations) : આપાત થતા સમગ્ર ઉષ્મીય વિકિરણને શોષીને સંપૂર્ણ ઉત્સર્જિત કરનાર અને ભૌતિકશાસ્ત્રમાં કાળા પદાર્થ તરીકે ઓળખાતા પદાર્થ દ્વારા ઉત્સર્જિત થતું ઉષ્મીય વિકિરણ. સંપૂર્ણ કાળા પદાર્થ વડે ઉત્સર્જાતું વિકિરણ, એ કોઈ પણ પદાર્થ વડે તાપમાનને કારણે, તાપમાન પર આધારિત ઉત્સર્જાતા ઉષ્મીય વિકિરણના અભ્યાસના સાર્વત્રિક કિસ્સાનું…
વધુ વાંચો >