૨૪
સોઇન્કા, વોલથી સ્વોબોડા, લુડવિક
સ્ફીરાન્થસ
સ્ફીરાન્થસ : જુઓ ગોરખ મૂંડી.
વધુ વાંચો >સ્ફીરોઝોમ (ઓલીઓઝોમ)
સ્ફીરોઝોમ (ઓલીઓઝોમ) : લિપિડ(તેલ)નો સંગ્રહ કરતી અંગિકા. તેને ઓલીઓઝોમ પણ કહે છે. તૈલીબીજમાં તેના શુષ્ક વજનનો મોટો ભાગ ટ્રાઇઍસાઇલ ગ્લિસરોલ (ટ્રાઇગ્લિસરાઇડ) સ્વરૂપે સંગ્રહ પામે છે. સ્ફીરોઝોમમાં આ લિપિડ સંચિત સ્વરૂપે જોવા મળે છે. કોષની અંગિકાઓમાં તે વિશિષ્ટ એટલા માટે છે કે તેની ફરતે ‘અર્ધ-એકમપટલ’ (half-unit membrane) આવેલો હોય છે. આ…
વધુ વાંચો >સ્ફુલિંગ-કક્ષ (spark chamber)
સ્ફુલિંગ-કક્ષ (spark chamber) : નાભિકીય (nuclear) ભૌતિકવિજ્ઞાનના અભ્યાસમાં અગત્યના એવા ‘કણ-પ્રવેગકો’ (particle-accelerators) દ્વારા પ્રવેગિત ઇલેક્ટ્રૉન અને પ્રોટૉન જેવા નાભિકણોનો અન્ય નાભિ (nucleus) કે નાભિકણ પર પ્રહાર કરતાં ઉદભવતા સંઘાત દરમિયાન સર્જાતી પ્રક્રિયાઓ અને આ પ્રક્રિયાઓમાં ઉદભવતા ટૂંકા અર્ધજીવન(half life)ના અસ્થાયી કણોના અભ્યાસ માટેનું એક ઉપકરણ. આ ઉપકરણ ગઈ સદીના સાતમા…
વધુ વાંચો >સ્ફૂર સંદીપ્તિ
સ્ફૂર સંદીપ્તિ : ઊર્જાવાન વિકિરણો(અલ્ટ્રાવાયોલેટ, X કિરણો વ.)ના પ્રભાવ નીચે કેટલાક પદાર્થો દ્વારા થતા દૃશ્ય પ્રકાશના ઉત્સર્જનની ઘટના. બાહ્ય વિકિરણોના પ્રભાવથી સ્ફુરિત થતી હોવાથી તે સ્ફૂર સંદીપ્તિ કહેવાય છે. ગૅમા કિરણો, X કિરણો તેમજ અલ્ટ્રાવાયોલેટ જેવા ઊર્જાવાન પ્રકાશકણો (photons) ધરાવતાં વીજચુંબકીય વિકિરણો ઉપરાંત ઇલેક્ટ્રૉન, પ્રોટૉન જેવા નાભિકીય (nuclear) કણોનો પ્રપાત…
વધુ વાંચો >સ્ફૂર સંદીપ્તિ
સ્ફૂર સંદીપ્તિ : જુઓ પ્રસ્ફુરણ.
વધુ વાંચો >સ્ફેનોપ્સીડા
સ્ફેનોપ્સીડા : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી (Pteridophyta) વિભાગનો એક વર્ગ. કેટલાક વર્ગીકરણવિજ્ઞાનીઓ તેને વિભાગ-કૅલેમોફાઇટા કે આર્થ્રોફાઇટા કે સ્ફેનોફાઇટા તરીકે અથવા વર્ગ-આર્ટિક્યુલેટી કે ઇક્વિસીટીની તરીકે પણ ઓળખાવે છે. સ્મિથે સ્ફેનોપ્સીડાનું વિભાગ-કૅલેમોફાઇટા તરીકે વર્ગીકરણ કર્યું છે અને સ્ફેનોફાઇલેલ્સને ગોત્ર તરીકે સ્થાપ્યું છે. સ્ફેનોપ્સીડામાં બીજાણુજનક (sporophyte) અવસ્થા મુખ્ય અને જન્યુજનક (gametophyte) અવસ્થા ગૌણ હોય છે.…
વધુ વાંચો >સ્ફેનોફાઇલેલ્સ
સ્ફેનોફાઇલેલ્સ : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી (pteridophyta) વિભાગમાં આવેલા સ્ફેનોપ્સીડા વર્ગનું એક અશ્મીભૂત ગોત્ર. તે ઉપરી મત્સ્યયુગ(Devonian)માં ઉદભવ પામી અંગારયુગ (Carboni-ferous) અને અધરિક પર્મિયનમાં ચરમ સીમાએ વિકસી અધરિક રક્તાશ્મયુગ (Triassic) સુધી જીવંત રહી, પુરાકલ્પ(Paleozoic era)ના અંતમાં વિલુપ્ત થયું. તે અર્વાચીન ઇક્વિસીટમની ઉત્ક્રાંતિની સીધી રેખામાં હોવાનું મનાતું નથી; પરંતુ પાર્શ્ર્વરેખામાં વિકાસ પામ્યું હોવાનું…
વધુ વાંચો >સ્ફેર્યુલિટિક સંરચના
સ્ફેર્યુલિટિક સંરચના : સોયાકાર સ્ફટિકોનાં વિકેન્દ્રિત જૂથ એટલે સ્ફેર્યુલાઇટ અને તેનાથી બનતી રચના એટલે સ્ફેર્યુલિટિક સંરચના. આ સંરચનાનું સ્વરૂપ ગોલક જેવું હોય છે અને તેનો આડછેદ મોટે ભાગે 1 સેમી.થી પણ ઓછો હોય છે. તેના સ્ફટિકો સિલિકાસમૃદ્ધ લાવા(રહાયોલાઇટ કાચ)ની વિપુલતાવાળા હોય છે, જે મુખ્યત્વે ક્વાર્ટઝ, ટ્રિડિમાઇટ અને આલ્કલી ફેલ્સ્પારના બંધારણવાળા…
વધુ વાંચો >સ્ફૅલેરાઇટ
સ્ફૅલેરાઇટ : જસતનું ધાતુખનિજ. તે ઝિંકબ્લેન્ડ તરીકે પણ ઓળખાય છે. વુર્ટઝાઇટ અને માટ્રાઇટ સાથે ત્રિરૂપતા ધરાવતું ખનિજ. રાસા. બં. : ZnS; શુદ્ધ સ્ફૅલેરાઇટમાં 67 % જસત અને 33 % ગંધક હોય છે. સ્ફ. વર્ગ : ક્યુબિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો મોટે ભાગે ટેટ્રાહેડ્રલ, ડોડેકાહેડ્રલ; ફલકો સામાન્યત: ગોળાઈવાળા; દળદાર, વિભાજતાધારક; દાણાદાર;…
વધુ વાંચો >સ્ફોટ
સ્ફોટ : પાણિનીય વ્યાકરણશાસ્ત્રનો એક વાદ અથવા સિદ્ધાન્ત. પ્રાતિશાખ્ય ગ્રંથોમાં સ્ફોટની વાત આપી નથી. પાણિનિએ પણ સ્ફોટની વાત કરી નથી, પરંતુ પોતાની ‘અષ્ટાધ્યાયી’માં ‘સ્ફોટાયન’ નામના આચાર્યનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આથી ‘પદમંજરી’ના કર્તા હરદત્તે સ્ફોટનો સિદ્ધાંત સ્ફોટાયને સ્થાપ્યો છે એમ કહ્યું છે. સ્ફોટનો સિદ્ધાન્ત પાણિનીય ‘અષ્ટાધ્યાયી’માંથી અનુમિત કરવામાં આવ્યો છે. ભર્તૃહરિએ…
વધુ વાંચો >સોઇન્કા વોલ
સોઇન્કા, વોલ (જ. 13 જુલાઈ 1934, ઇસાટા, નાઇજિરિયા) : આફ્રિકન કવિ, નવલકથાકાર અને નાટ્યકાર. 1986ના સાહિત્યના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા. તેમનો ઉછેર એંગ્લિકન ચર્ચના કમ્પાઉન્ડમાં થયો હતો. બાળપણથી જ તેઓ તેજસ્વી વિદ્યાર્થી હતા. પિતા પ્રાથમિક શાળાના આચાર્ય હતા. અંગ્રેજી સામ્રાજ્યના વાતાવરણમાં ઉછેર થયો હોવા છતાં સોઇન્કા પોતાની યોરુબા જાતિની જીવનશૈલી અને…
વધુ વાંચો >સોકોટો (નદી)
સોકોટો (નદી) : પશ્ચિમ આફ્રિકામાં આવેલા નાઇજિરિયા દેશના વાયવ્ય ભાગમાં વહેતી નદી. તે કેમ્બી નદીના નામથી પણ ઓળખાય છે. અહીંના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા ઉચ્ચપ્રદેશ પરના ફુંતુઆની દક્ષિણેથી તે નીકળે છે અને પહોળો વળાંક લઈને ઉગ્ર સમુત્પ્રપાતો(escarpments)ની વચ્ચે ખીણો અને ખાઈઓના સપાટ તળભાગમાં થઈને આશરે 320 કિમી.ની લંબાઈમાં સોકોટો રાજ્યના સોકોટો…
વધુ વાંચો >સોકોત્રા (Socotra)
સોકોત્રા (Socotra) : હિંદી મહાસાગરમાં યમન દેશની દરિયાઈ સીમામાં આવેલો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 12 30´ ઉ. અ. અને 54.0 પૂ. રે. ઉપર સ્થિત છે. ગુઆરડાફૂઈ (Guardafui) ખાડી અને અરબી સમુદ્રની વચ્ચે આવેલો છે. સોકોત્રા દ્વીપસમૂહમાં સોકોત્રા ટાપુ સૌથી મોટો છે. જેનું ક્ષેત્રફળ 3,665 ચો.કિમી. છે. આ સિવાય બીજા ચાર…
વધુ વાંચો >સૉક્રેટિસ
સૉક્રેટિસ (જ. ઈ. પૂ. 469, ઍથેન્સ, ગ્રીસ; અ. 399) : અત્યંત ઉમદા ચારિત્ર્ય ધરાવતો ‘ભારતીય ઋષિ’ના બિરુદને પાત્ર મહાન તત્વજ્ઞાની. જેમ રાષ્ટ્રપિતા ગાંધીજીએ ‘મારું જીવન એ જ મારો સંદેશ છે.’ – એમ કહેલું, તેમ સૉક્રેટિસે પણ કહેલું : ‘મારું જીવન એ જ મારું તત્વજ્ઞાન છે’. વિચાર જીવનમાં જ પ્રતિબિંબિત થવા…
વધુ વાંચો >સોગંદનામું (affidavit)
સોગંદનામું (affidavit) : કેટલીક અરજીઓમાં લખેલી વિગતોની પુષ્ટિ કરવા માટે તથા કેટલાક સંજોગોમાં ન્યાયાલય સમક્ષ પુરાવા તરીકે રજૂ કરવા સારુ લેવાતું સહીવાળું લેખિત નિવેદન. સામાન્ય રીતે તે જ્યુડિશ્યિલ ફર્સ્ટ ક્લાસ મૅજિસ્ટ્રેટ, મૅજિસ્ટ્રેટ, ન્યાયાધીશ કે નૉટરી અથવા અધિકૃત અધિકારી સમક્ષ લેવામાં આવતું હોય છે. આવું નિવેદન આપનારે તેમાં દર્શાવેલ હકીકતો સાચી…
વધુ વાંચો >સોગ્નાફિયૉર્ડ (Sognafjorden)
સોગ્નાફિયૉર્ડ (Sognafjorden) : નૉર્વેના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલું ફિયૉર્ડ. નૉર્વેનું લાંબામાં લાંબું અને ઊંડામાં ઊડું ફિયૉર્ડ. તેનો મુખભાગ બર્ગેનથી ઉત્તરે 72 કિમી.ને અંતરે આવેલો છે. ઉત્તર સમુદ્રમાં આવેલા દૂરતટીય સુલાના ટાપુ પરના સોલુંડથી સ્કિયોલ્ડેન સુધીની તેની લંબાઈ 203 કિમી. તથા વિસ્તાર 18,623 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 1,308 મીટર છે.…
વધુ વાંચો >સોચા જૂન સૂરતૂન (1990)
સોચા જૂન સૂરતૂન (1990) : સિંધી કવિ હરિકાંત-રચિત કાવ્યસંગ્રહ. આ કૃતિને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1991ના વર્ષનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. આ પુરસ્કૃત કાવ્યસંગ્રહની રચનાઓમાં બહુધા ભ્રમનિરસનનો ભાવ વણાયેલો છે; એ ઉપરાંત તેમાં આજના અસ્તવ્યસ્ત શહેરી જીવનમાંથી ઉદભવતી નવી સંકુલ સમસ્યાઓનું ચિત્રણ છે. મોટા ભાગનાં કાવ્યોમાં વેધક રાજકીય કટાક્ષનો આક્રોશ છે. તેમની…
વધુ વાંચો >સોજિત્રા
સોજિત્રા : આણંદ જિલ્લામાં આવેલું ગામ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22° 32´ ઉ. અ. અને 72° 53´ પૂ. રે. પર તાલુકામથક પેટલાદથી 11 કિમી. દૂર આવેલું છે. સોજિત્રા ચરોતરના સમતળ, ફળદ્રૂપ પ્રદેશમાં આવેલું છે. તેની આજુબાજુની જમીન ગોરાડુ છે. આબોહવા વિષમ છે. ઉનાળા અને શિયાળાનાં સરેરાશ મહત્તમ અને લઘુતમ દૈનિક…
વધુ વાંચો >સોઝ હીરાનંદ
સોઝ, હીરાનંદ [જ. 19 મે 1922, જિ. મિયાંવાલી (હાલ પાકિસ્તાન)] : ઉર્દૂ લેખક અને કવિ. તેઓ ઉત્તર રેલવેમાંથી સેવાનિવૃત્ત થયા. ત્યાર બાદ લેખનપ્રવૃત્તિ આરંભી. 1994માં હરિયાણા ઉર્દૂ અકાદમીની કાર્યકારી સમિતિના સભ્ય તેમજ ફરીદાબાદની અંજુમન-અદબના સેક્રેટરી રહ્યા. તેમણે ઉર્દૂમાં 7 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘કાગઝ કી દીવાર’ (1960), ‘સાહિલ, સમુન્દર ઔર…
વધુ વાંચો >સોડરબ્લૉમ લાર્સ એલૉફ નાથન (જોનાથન)
સોડરબ્લૉમ, લાર્સ એલૉફ નાથન (જોનાથન) (જ. 15 જાન્યુઆરી 1866, ટ્રોનો, સ્વીડન; અ. 12 જુલાઈ 1931, ઉપસાલા, સ્વીડન) : સ્વીડિશ ધર્મગુરુ, લુથેરન ખ્રિસ્તી દેવળના મુખ્ય બિશપ, અગ્રણી ધર્મશાસ્ત્રી તથા ખ્રિસ્તી દેવળોની એકતા મારફત આંતરરાષ્ટ્રીય સમજણ વિસ્તારવાનો સઘન પ્રયાસ કરવા બદલ 1930 વર્ષના શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયોની એકતા તથા…
વધુ વાંચો >