શ્રેણી અને શ્રેઢી
શ્રેણી અને શ્રેઢી : કોઈ પણ વસ્તુઓની ક્રમાનુસાર ગોઠવણીને શ્રેણી (sequence) કહે છે. ગણિતશાસ્ત્રની ભાષામાં પ્રાકૃતિક સંખ્યાના ગણ સાથે એક-એક સંગતતા ધરાવતા ઘટકોવાળા ગણને શ્રેણી કહે છે. દરેક ઘટક શ્રેણીનું પદ કહેવાય છે. જો ઘટકને a સંકેત વડે દર્શાવીએ તો ધન પૂર્ણાંક nના અનુગવાળો સંકેત an શ્રેણીનું n-મું પદ કહેવાય…
વધુ વાંચો >શ્રેણીબદ્ધ પ્રક્રિયા (chain reaction)
શ્રેણીબદ્ધ પ્રક્રિયા (chain reaction) : એક વખત શરૂ કરેલી એવી રાસાયણિક કે ન્યૂક્લિયર પ્રક્રિયા, જે આગળ વધતાં સ્વનિર્ભર બને. 235U જેવા વિખંડ્ય (fissile) દ્રવ્યનું ન્યૂટ્રૉનના વર્ષણ (મારા) વડે કરવામાં આવતું પ્રગામી(progressive fission) (વિખંડન)થી ન્યૂટ્રૉન પેદા થતા હોય છે, જેના વડે યોગ્ય પરિસ્થિતિમાં વધુ ને વધુ વિખંડનો પેદા કરી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >શ્રેયાંસનાથ
શ્રેયાંસનાથ : જૈન ધર્મના ચોવીસ તીર્થંકરોમાંના અગિયારમા તીર્થંકર. તીર્થંકર જન્મ પૂર્વેના જન્મમાં તેઓ ક્ષેમા નગરીમાં નલિનીગુલ્મ નામે પરાક્રમી અને ગુણવાન રાજા હતા. કાળક્રમે અનાસક્ત બનીને તેમણે વજ્રદત્ત મુનિ પાસે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી વ્રત-તપ-આરાધના કરીને ‘તીર્થંકર’ નામગોત્રનું ઉપાર્જન કરી મૃત્યુ પછી મહાશુક્ર સ્વર્ગલોકમાં તેઓ દેવ બન્યા. ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી…
વધુ વાંચો >શ્રૉક, રિચાર્ડ આર. (Shrock, Richard R.)
શ્રૉક, રિચાર્ડ આર. (Shrock, Richard R.) (જ. 4 જાન્યુઆરી 1945, બર્ન, યુ.એસ.) : અમેરિકન રસાયણવિદ અને 2005ના રસાયણવિજ્ઞાન માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. શ્રૉકે 1971માં હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી રસાયણવિજ્ઞાનમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. 1975માં તેઓ મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજી(MIT)ના શિક્ષણગણમાં જોડાયા. તેમણે ટેન્ટલમ, ટંગસ્ટન અને અન્ય ધાતુઓ ધરાવતા ઉદ્દીપકોની વ્યવસ્થિતપણે ચકાસણી…
વધુ વાંચો >શ્રોડિંજર, ઇરવિન
શ્રોડિંજર, ઇરવિન (જ. 12 ઑગસ્ટ 1887, વિયેના; અ. 4 જાન્યુઆરી 1961, વિયેના) : પારમાણ્વિક સિદ્ધાંતના નવાં સ્વરૂપોની શોધ બદલ પી. એ. એમ. ડિરાકની ભાગીદારીમાં વર્ષ 1933નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર ઑસ્ટ્રિયન ભૌતિકવિજ્ઞાની. બે પેઢીઓથી તેમના પિતૃઓ વિયેનામાં વસેલા. માતા-પિતા તરફથી ઉચ્ચ કોટિનું શિક્ષણ અને સંસ્કારો મળ્યાં હતાં. શ્રોડિંજર ખુદ બુદ્ધિશાળી અને…
વધુ વાંચો >શ્રોડિંજર સમીકરણ (Schrodinger equation)
શ્રોડિંજર સમીકરણ (Schrodinger equation) : બિનસાપેક્ષિકીય (non-relativistic) મર્યાદામાં પારિમાણ્વિક કણોની વર્તણૂકનું સંચાલન કરતા તરંગ-વિધેય માટેનું વિકલન (differential) સમીકરણ. બિંદુવત્ કણની ગતિ માટે ન્યૂટનના સમીકરણને આ મળતું આવે છે. શ્રોડિંજરનું સમીકરણ રૈખિક (linear) અને સમઘાતી (homogenous) આંશિક વિકલન સમીકરણ છે. આ સમીકરણ સમયના સંદર્ભમાં પ્રથમ ક્રમ (first order) અને અવકાશના સંદર્ભમાં…
વધુ વાંચો >શ્રોણિ સ્થિરાંત્રનિરીક્ષા
શ્રોણિ સ્થિરાંત્રનિરીક્ષા : જુઓ સ્થિરાંત્રશોથ.
વધુ વાંચો >શ્રોણીય શોથકારી રોગ (pelvic inflammatory disease, – PID)
શ્રોણીય શોથકારી રોગ (pelvic inflammatory disease, – PID) : અંડપિંડ, અંડવાહિની તથા ગર્ભાશયમાં પીડાકારક સોજાનો વિકાર. પીડાકારક અને પેશીને લાલ બનાવતા વિકારને શોથ (inflammation) કહે છે. તેનું મુખ્ય કારણ ચેપ (infection) હોય છે. સામાન્ય રીતે લોહી દ્વારા કે યોનિ (vagina) માર્ગે પ્રસરીને પ્રજનનમાર્ગના ઉપરના અવયવોમાં ચેપ પહોંચે છે. તેથી તે…
વધુ વાંચો >શ્રોફ, અરદેશર દારાબશા
શ્રોફ, અરદેશર દારાબશા (જ. 4 જૂન 1899, મુંબઈ; અ. 27 ઑક્ટોબર 1965, મુંબઈ) : બાહોશ અર્થશાસ્ત્રી અને કુશળ વહીવટકાર. મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ. અને લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં બી.એસસી.ની પદવી હાંસલ કરી અમેરિકન ચેઇઝ બૅંકમાં જોડાયા હતા. ભારત પરત આવી સિડનહામ કૉલેજ ઑવ્ કૉમર્સમાં એડવાન્સ્ડ બૅંકિંગના વિષયના પ્રાધ્યાપક નિમાયા હતા. ત્યારબાદ સફળ…
વધુ વાંચો >શ્રોફ, કાંતિસેન
શ્રોફ, કાંતિસેન (જ. 3 જાન્યુઆરી 1923, માંડવી કચ્છ) : ભારતના જાણીતા ઔદ્યોગિક પ્રતિષ્ઠાન ‘એક્સેલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજી, ઍન્વાયરન્મૅન્ટ ઍન્ડ મૅનેજમેન્ટ’ના ધ્યેયવાદી ચૅરમૅન તથા ગુજરાતના કચ્છ પ્રદેશની કાયાપલટ કરવા પ્રતિબદ્ધ સામાજિક કાર્યકર. પિતાનું નામ ચતુર્ભુજ કરસનદાસ. તેઓ વ્યાવસાયિક કારકિર્દીના આરંભમાં વતન માંડવી ખાતે અને ત્યાર બાદ મુંબઈમાં કાપડનો વેપાર કરતા હતા.…
વધુ વાંચો >શ્રોફ, ચંદાબહેન
શ્રોફ, ચંદાબહેન (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 1933, માંડલ, ગુજરાત) : કચ્છના પરંપરાગત ભરતકામના કસબને આર્થિક પગભરતાનું સાધન બનાવતી પ્રથમ શ્રુજન (ચંદાબહેનની બે પુત્રવધૂઓનાં ‘શ્રુતિ’ અને ‘રંજન’ નામોમાંથી અનુક્રમે ‘શ્રુ’ તથા ‘જન’ લઈને બનાવેલું નામ) સંસ્થાના સ્થાપક અને મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટી, અભિયાન સંસ્થાનાં ટ્રસ્ટી અને આખાય કચ્છનાં ‘કાકી’. માતા સકરીબહેન. પિતા સકરચંદભાઈ પૂરા…
વધુ વાંચો >શ્રૌતસૂત્ર
શ્રૌતસૂત્ર : જુઓ કલ્પસૂત્ર.
વધુ વાંચો >શ્ચેદ્રિન, રોદિયોં (Shchedrin, Rodion)
શ્ચેદ્રિન, રોદિયોં (Shchedrin, Rodion) (જ. 1932, મૉસ્કો, રશિયા) : આધુનિક રશિયન સંગીતકાર અને સંગીત-નિયોજક. શાલેય અભ્યાસ બાદ મૉસ્કો ખાતેની સંગીતશાળા મૉસ્કો કૉન્ઝર્વેટરીમાં શ્ચેદ્રિને સંગીતનો અભ્યાસ કર્યો. અહીં યુરી શાપોરિન તેમના સંગીત-નિયોજનના તથા પિયાનિસ્ટ યાકૉવ ફલાચર તેમના પિયાનોવાદનના પ્રાધ્યાપક હતા. શિક્ષણના છેલ્લા વરસમાં શ્ચેદ્રિને લખેલી કૃતિ ફર્સ્ટ કન્ચર્ટો ફૉર પિયાનો ઍન્ડ…
વધુ વાંચો >શ્લેષ્મી ફૂગ
શ્લેષ્મી ફૂગ : જુઓ ફૂગ.
વધુ વાંચો >શ્વભ્ર
શ્વભ્ર : ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલ સાબરકાંઠાના પ્રદેશનું પ્રાચીન નામ. ક્ષત્રપોના સમયમાં કચ્છ, સુરાષ્ટ્ર અને આનર્ત ઉપરાંત શ્વભ્ર-(સાબરકાંઠા)નો પ્રદેશ પણ અલગ ગણાતો હતો. કાર્દમક મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના સમયના ઈ. સ. 150ના જૂનાગઢ શૈલ-લેખમાં રુદ્રદામાની સત્તા નીચેના પ્રદેશોની યાદીમાં શ્વભ્રનો સમાવેશ કર્યો છે. પાણિનિના અષ્ટાધ્યાયી વ્યાકરણ-સૂત્રપાઠના પરિશિષ્ટ રૂપે સ્વીકારવામાં આવેલા ‘ગણપાઠ’માં દેશવાચક નામોમાં…
વધુ વાંચો >શ્વસન (respiration) (પ્રાણીશાસ્ત્ર)
શ્વસન (respiration) (પ્રાણીશાસ્ત્ર) કાર્યશક્તિની ઉપલબ્ધિ, તેનું વિમોચન અને તેની ઉપયોગિતા(utility)ના અનુસંધાનમાં શરીર દ્વારા પર્યાવરણમાંથી થતો પ્રાણવાયુનો સ્વીકાર અને કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનો થતો ત્યાગ. પ્રાણીઓમાં આ વાયુઓનો વિનિમય ત્રણ તબક્કે થાય છે : બાહ્ય શ્વસન, આંતરિક શ્વસન અને કોષીય શ્વસન. બાહ્ય શ્વસનમાં પર્યાવરણ અને શરીર વચ્ચે ઉપર્યુક્ત વાયુઓની આપલે થતી હોય છે.…
વધુ વાંચો >શ્વસનતંત્ર (માનવ)
શ્વસનતંત્ર (માનવ) વાતાવરણ અને લોહીની વચ્ચે પ્રાણવાયુ અને અંગારવાયુનો વિનિમય કરતું તંત્ર. શરીરના બધા જ કોષોને તેમના કાર્ય માટે તથા જીવતા રહેવા માટે ઑક્સિજન(પ્રાણવાયુ)ની જરૂર પડે છે. તેમની ઘણી ક્રિયાઓમાં કાર્બનડાયૉક્સાઇડ (અંગારવાયુ) ઉત્પન્ન થાય છે. તેનો વધારો થાય તો તે અમ્લીય સ્થિતિ (acidic condition) સર્જે છે. માટે તેનો ઝડપી અને…
વધુ વાંચો >