૨૦.૨૨
વિસ્થાપન (replacement)થી વીમાવાળા (માળવી), નટવરલાલ મૂળચંદ
વીન, ઉ ને (ને વીન, ઉ)
વીન, ઉ ને (ને વીન, ઉ) (જ. 24 મે 1911, પોંગડેલ, મ્યાનમાર) : મ્યાનમારના સેનાપતિ, વડાપ્રધાન અને પ્રમુખ. અગાઉ તેમનું નામ મોંગ શુ મોંગ હતું. તેમણે રંગૂનની યુનિવર્સિટી કૉલેજમાં 1929થી 1931 સુધી અભ્યાસ કર્યો અને 1936માં મ્યાનમાર(બર્મા)ની સ્વતંત્રતાની ચળવળમાં જોડાયા. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન, જાપાનના મ્યાનમાર પરના આક્રમણ પછી, 1941માં મ્યાનમારની…
વધુ વાંચો >વીનર, નોર્બર્ટ
વીનર, નોર્બર્ટ (જ. 26 નવેમ્બર 1894, કોલંબિયા, યુ.એસ.; અ. 18 માર્ચ 1964, સ્ટૉકહોમ) : સાઇબરનેટિક્સનું વિજ્ઞાન સ્થાપિત કરનાર યુ. એસ. ગણિતશાસ્ત્રી. સ્વસંચાલન પ્રક્રિયાઓ વિકસાવવાના હેતુ માટે અંકુશનતંત્રના અભ્યાસને પ્રારંભમાં સાઇબરનેટિક્સ ગણવામાં આવતું હતું. 1948માં તેમણે સાઇબરનેટિક્સ ઉપર પુસ્તક ‘Cybernatics’ લખીને આ ક્ષેત્રને પ્રચલિત કર્યું. આ પુસ્તક મારફતે તેમણે સાઇબરનેટિક્સની વ્યાખ્યા…
વધુ વાંચો >વીન, વિલ્હેલ્મ
વીન, વિલ્હેલ્મ (જ. 13 જાન્યુઆરી 1864, ગ્રાફકેન, પૂર્વ પ્રશિયા [અત્યારે પોલૅન્ડમાં]; અ. 30 ઑગસ્ટ 1928, મ્યૂનિક) : ઉષ્માના વિકિરણના સિદ્ધાંતોના નિયંત્રણ નિયમોની શોધ બદલ 1911નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર જર્મન વિજ્ઞાની. તેમણે ગોટિન્ગને (Goettingen) અને બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં ગણિતશાસ્ત્ર અને પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનોનો અભ્યાસ કર્યો. તે વૉન હેલ્મોલ્ટ્ઝના વિદ્યાર્થી હતા. પોતાના પિતાની જમીનનો…
વધુ વાંચો >વીમાન, કાર્લ
વીમાન, કાર્લ (Wieman, Carl) (જ. 26 માર્ચ 1951, કોર્વાલિસ, ઓરેગૉન) : અમેરિકન પ્રાયોગિક ભૌતિકવિજ્ઞાની અને વર્ષ 2001ના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા. બોઝ–આઇન્સ્ટાઇન સંઘનિત દ્રાવ(con-densate)નો સૌપ્રથમ વાર પ્રાયોગિક નિર્દેશ કરવા બદલ તેમને આ પુરસ્કાર કેટર્લી અને કોર્નેલની ભાગીદારીમાં મળ્યો છે. તેઓ કોર્વાલિસ હાઈસ્કૂલમાંથી સ્નાતક થયા. 1973માં વીમાન MITમાંથી બી.એસ. થયા અને 1977માં સ્ટેન્ફર્ડ…
વધુ વાંચો >વીમાની પૉલિસી
વીમાની પૉલિસી : વીમો ઉતારનાર અને લેનાર વચ્ચેનો લેખિત કરાર. વીમો ઉતારનાર મહદ્અંશે કંપની સ્વરૂપે હોય છે. કોઈ એક કંપની અનેક વીમા લેનારાના વીમા ઉતારે છે. બધા વીમા લેનારા વચ્ચે સમાનતા જળવાઈ રહે તે હેતુથી વીમા કંપની પૉલિસીનું પત્રક એકસરખું તૈયાર કરીને છાપે છે. વીમાના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર છે :…
વધુ વાંચો >વીમાયોગ્ય હિત
વીમાયોગ્ય હિત : વીમાનો કરાર કરવામાં વીમો લેનારને વિશુદ્ધ (genuine) હિત હોવું જોઈએ તે પ્રકારનો કાનૂની સિદ્ધાંત. અપેક્ષિત જોખમ જો વાસ્તવિકતામાં પરિણમે તો તેમાંથી થતા નુકસાનનું વળતર મેળવવા માટે કરવામાં આવતા વીમાકરારમાં વીમો લેનારનો વીમા-વસ્તુમાં એવો સ્વાર્થ હોવો જોઈએ કે તે વસ્તુના ટકવાથી વીમો લેનારનો સ્વાર્થ સચવાતો હોય અને એના…
વધુ વાંચો >વીમા-વળતર
વીમા–વળતર : કુદરતી મૃત્યુથી ઉત્તરજીવી સગાને અથવા આગ, અકસ્માત અને ચોરીના લીધે મિલકતને થયેલી હાનિ અને ખોટ માટે વીમો ઉતારનાર દ્વારા વીમો ઉતરાવનારને કરવામાં આવતી નાણાકીય ચુકવણી. જેમને જોખમનો ભય સતાવતો હોય તેઓ પ્રીમિયમ નામની થોડી થોડી રકમ ભરી, જેને ખરેખર નુકસાન થાય તેને તે ભરપાઈ થાય એટલી રકમ મળે…
વધુ વાંચો >વીમાવાળા (માળવી), નટવરલાલ મૂળચંદ
વીમાવાળા (માળવી), નટવરલાલ મૂળચંદ (જ. 20 સપ્ટેમ્બર 1900, સૂરત; અ. 6 એપ્રિલ 1973) : બાલસાહિત્યકાર. ઉપનામો : ‘કે. જી. પંડિત’, ‘પ્રયોગી’, ‘મયૂરક’, ‘મંગો પાર્ક’, ‘સુધન્વા’. પિતાનું નામ : મૂળચંદ ઘેલાભાઈ વીમાવાળા. માતા : વિજયાલક્ષ્મી ત્રિભોવનદાસ. જ્ઞાતિએ સૂરતી તળપદા દશા શ્રીમાળી વણિક; એમના પિતાના વીમાના વ્યવસાયને કારણે ‘મહેતા’ અટક ગઈ અને…
વધુ વાંચો >વિસ્થાપન (replacement)
વિસ્થાપન (replacement) : ભૂસ્તરશાસ્ત્ર અનુસાર કોઈ પ્રક્રિયામાં એક ઘટકની ક્રમશ: બીજા ઘટકમાં ફેરવાતી જવાની ઘટના. નીચેનાં ઉદાહરણો આ શબ્દના જુદા જુદા અર્થમાં થતા ઉપયોગને સ્પષ્ટ કરે છે : 1. અણુ ગોઠવણીમાં એક આયન બીજા આયનથી વિસ્થાપિત થાય. દા.ત., સિલિકેટ રચનાઓમાં Al”’નો આયન Si””ના આયનને વિસ્થાપિત કરી શકે. 2. એક સ્ફટિક…
વધુ વાંચો >વિસ્થાપન-પ્રક્રિયાઓ
વિસ્થાપન–પ્રક્રિયાઓ : કાર્બનિક અણુમાંના કોઈ એક પરમાણુ અથવા ક્રિયાશીલ સમૂહનું બીજા પરમાણુ યા સમૂહ દ્વારા થતું વિસ્થાપન. એ જાણીતું છે કે રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન જૂના બંધોનું ખંડન થઈને નવા બંધ બને છે. આ બંધ-છેદનની પ્રકૃતિ અનુસાર કાર્બનિક રાસાયણિક પ્રક્રિયાનું વર્ગીકરણ કરવામાં આવે છે. કાર્બનિક અણુમાંના સહસંયોજક બંધનું વિચ્છેદન બે પ્રકારે…
વધુ વાંચો >વિસ્થાપન-પ્રવાહ
વિસ્થાપન–પ્રવાહ : જ્યારે પ્રાયોજિત વિદ્યુતક્ષેત્ર બદલાતું હોય ત્યારે પરાવૈદ્યુત(dielectric)માં જોવા મળતો વિદ્યુતફ્લક્સના ફેરફારનો દર. જ્યારે સંધારક(capaciter)ને વિદ્યુતભારિત કરવામાં આવે છે ત્યારે તેમાં થઈને પસાર થતી વહનધારા પરાવૈદ્યુતમાં થઈને વિસ્થાપન પ્રવાહ (displacement current) તરીકે સતત ચાલુ રહે છે; જેથી કરીને હકીકતે, બંધપરિપથમાં થઈને જતો હોય તેમ વિચારવામાં આવે છે. વિસ્થાપન-પ્રવાહમાં વિદ્યુતભાર-વાહકોની…
વધુ વાંચો >વિસ્પંદ (beats)
વિસ્પંદ (beats) : સ્હેજ જુદી જુદી આવૃત્તિવાળા બે તરંગોથી રચાતા સંયુક્ત તરંગની તીવ્રતામાં થતી નિયમિત વધઘટ. એક તબક્કે તીવ્રતા અધિકતમ થાય છે, તો બીજે તબક્કે તીવ્રતા ન્યૂનતમ થાય છે. પ્રતિ સેકન્ડે અધિકતમ અને ન્યૂનતમની સંખ્યાને વિસ્પંદ કહે છે. સૌપ્રથમ વાર વિસ્પંદની ઘટના ધ્વનિતરંગોની બૉંબતે જોવા મળી. તેમાં જુદી જુદી આવૃત્તિવાળા…
વધુ વાંચો >વિસ્ફોટક અને મહાવિસ્ફોટક (novae and supernovae)
વિસ્ફોટક અને મહાવિસ્ફોટક (novae and supernovae) : દેખીતી રીતે એક જેવી પણ એકબીજા સાથે સંબંધ ન ધરાવતી તારાકીય (steller) ઘટનાઓ. વિસ્ફોટક (નૉવા) એ ઝાંખો તારક છે, જેની તેજસ્વિતા એકાએક વધી જાય છે. તેનું કારણ સંભવત: બીજા તારક સાથેની આંતરક્રિયા છે. આવો નજીકનો તારક યુગ્મતારાકીય-પ્રણાલી રચતો હોય છે. આવા તારક(સંભવત: શ્વેત…
વધુ વાંચો >વિસ્ફોટકો (explosives)
વિસ્ફોટકો (explosives) પોતાનામાં ઘણા મોટા જથ્થામાં સંગૃહીત ઊર્જાને એકાએક મુક્ત કરીને મોટા પ્રમાણમાં સંપીડિત (દાબિત, compressed) વાયુઓ ઉત્પન્ન કરતા અથવા તીવ્ર પ્રસારપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાની કરચો(fragments)ને મોટા અવાજ સાથે ભારે બળ કે વેગથી ફેંકતા પદાર્થો કે પ્રયુક્તિઓ (devices). વિસ્ફોટ (explosion) એ તીવ્ર પ્રસારપ્રક્રિયા હોઈ તેમાં પદાર્થે પોતે રોકેલા કદ કરતાં અનેકગણા…
વધુ વાંચો >વિહાર (વિભાવના)
વિહાર (વિભાવના) : બૌદ્ધ ભિક્ષુઓનું નિવાસસ્થાન. ‘વિહાર’ શબ્દનો એક અર્થ થાય છે ‘એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે જવું’ અને બીજો અર્થ થાય છે ‘નિવાસસ્થાન’. આજનું ‘બિહાર’ રાજ્ય એ શબ્દ બૌદ્ધ ‘વિહાર’ સાથે સંબંધિત છે. બુદ્ધપદ પ્રાપ્ત કર્યા પછી ગૌતમબુદ્ધે ધર્મ-ચક્ર-પ્રવર્તનને માટે ઉરૂવેલા (બોધિગયા), ઋષિપત્તન (સારનાથ), રાજગૃહ, કપિલવસ્તુ, શ્રાવસ્તી, વૈશાલી વગેરે સ્થળોએ…
વધુ વાંચો >વિહાર (સ્થાપત્ય)
વિહાર (સ્થાપત્ય) : બૌદ્ધ સાધુઓને રહેવાનું સ્થાન. ચૈત્યગૃહની પાસે બૌદ્ધ સાધુઓને રહેવા માટે વિહાર, મઠ કે સંઘારામની યોજના કરવામાં આવતી. મોટાભાગના બૌદ્ધ વિહારો પર્વતમાંથી કંડારીને બનાવેલા છે. અર્થાત્ તે શૈલોત્કીર્ણ (rock-cut) છે. ઈ. પૂ. 3જીથી 2જી સદી દરમિયાન પર્વતમાંથી કંડારીને વિહાર બનાવવાની પ્રથા શરૂ થઈ. આ પૂર્વેના વિહારો લાકડામાંથી બનાવવામાં…
વધુ વાંચો >વિહારપરંપરા
વિહારપરંપરા : બૌદ્ધ સાધના અને શિક્ષણ માટેની સ્થાયી વ્યવસ્થા. બુદ્ધનિર્વાણ પછીના ‘ધર્મકાલ’માં બૌદ્ધ સંઘોરૂપી પ્રાચીન શિક્ષણકેન્દ્રોમાં કેટલાક નોંધપાત્ર ફેરફારો થયા. બુદ્ધના ઉપદેશથી ઘણા લોકો ભિક્ષુવ્રત ગ્રહણ કરીને બૌદ્ધ સંઘમાં જોડાયા. કેટલાક કિશોરો પણ ભિક્ષુ બની વિહારોમાં રહેવા લાગ્યા. શ્રીમંતો અને રાજાઓ તરફથી મળતાં ઉદાર દાનોથી દેશમાં ઘણાં નગરોમાં વિહારો સ્થપાયા.…
વધુ વાંચો >વિહિત સમૂહ
વિહિત સમૂહ : કણોની વિગતવાર વર્તણૂકનો સ્પષ્ટ સંદર્ભ ન મળતો હોય ત્યાં સાંખ્યિકીય (statistical) અને ઉષ્માયાંત્રિકીય (thermodynamical) વર્તણૂક નક્કી કરવા કણતંત્ર માટે વિધેયાત્મક સંબંધ. યુ. એસ. ભૌતિકવિજ્ઞાની જે. વિલાર્ડ ગિબ્ઝે આ વિહિત સમૂહ દાખલ કર્યો હતો. કણો જ્યારે આંતરક્રિયા કરતા હોય ત્યારે તેવા તંત્રની વિગતવાર વર્તણૂક માટે જરૂરી અવલોકનોમાંથી પેદા…
વધુ વાંચો >