૧૬.૧૭
મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડથી મેટાસ્ટાઝિયો પિયેટો
મેટાફિઝિકલ કવિતા
મેટાફિઝિકલ કવિતા : સત્તરમી સદીનો આંગ્લ કવિતાનો એક પ્રવાહ. સત્તરમી સદીના કેટલાક આંગ્લ કવિઓની કવિતાને આ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. આ કવિઓના આ કાવ્યપ્રવાહના પ્રણેતા મનાતા જૉન ડન ઉપરાંત જ્યૉર્જ હર્બટ, એન્ડ્રુ માર્વેલ, ક્લિવલૅન્ડ, કાઉલી, હેન્રી વૉન, રિચર્ડ ક્રૅશો તથા ટૉમસ ત્રેહરનનો સમાવેશ થાય છે. આ શબ્દનો સર્વપ્રથમ પ્રયોગ વિલિયમ…
વધુ વાંચો >મેટામિક્ટ–મેટામિક્ટીભવન
મેટામિક્ટ–મેટામિક્ટીભવન : અમુક ખનિજોના મૂળભૂત આણ્વિક માળખામાં થતું ભંગાણ તથા પરિણામી પુનર્રચના. ખનિજ અંતર્ગત યુરેનિયમ કે થૉરિયમની કિરણોત્સર્ગિતા દ્વારા જેમનું મૂળભૂત આણ્વિક રચનાત્મક માળખું ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં પુનર્રચના પામ્યું હોય એવાં ખનિજો માટે આ શબ્દપ્રયોગ ઉપયોગમાં લેવાય છે. ક્યારેક આવાં ખનિજો સ્ફટિકમય સ્થિતિમાંથી દળદાર સ્થિતિમાં પણ ફેરવાઈ જતાં હોય છે. સ્ફટિકમય…
વધુ વાંચો >મેટાસિલિકેટ ખનિજો
મેટાસિલિકેટ ખનિજો : જુઓ, ઓર્થોસિલિકેટ ખનિજો
વધુ વાંચો >મેટાસ્ટાઝિયો, પિયેટો
મેટાસ્ટાઝિયો, પિયેટો (જ. 3 જાન્યુઆરી 1698, રોમ; અ. 12 એપ્રિલ 1782) : ઇટાલીના કવિ અને નાટ્યલેખક. તેમનું મૂળ નામ પિયેટો ઍન્ટૉનિયો ડૉમેનિકો બૉનવેન્ચુરા હતું. કાવ્યલેખનની તેમની નૈસર્ગિક શક્તિથી ગ્રૅવિન નામના સાક્ષર તેમની તરફ આકર્ષાયા હતા અને પિયેટોના શિક્ષણ માટે તેમણે પ્રબંધ કર્યો હતો; વળી તેઓ પોતાનો વારસો પણ પિયેટોને આપતા…
વધુ વાંચો >મૅકનિકૉવ, ઇલ્યા ઇલિચ (Mechnikov, Ilya Ilyich)
મૅકનિકૉવ, ઇલ્યા ઇલિચ (Mechnikov, Ilya Ilyich) (જ. 15 મે 1845, ખર્કૉવ પાસે, યુક્રેન અ. 16 જુલાઈ 1916, પૅરિસ) : રશિયન ફ્રેંચ જીવવિદ. પૉલ એહર્લિકની સાથે પ્રતિરક્ષાવિદ્યા(immunology)માં સંશોધન કરવા માટે તેમને સન 1908નો મેડિસિન અને ફિઝિયોલૉજીના વિષયનો નોબેલ પુરસ્કાર અપાયો હતો. મૅકનિકૉવ, ઇલ્યા ઇલિચ તેઓ રશિયા અને જર્મનીમાં ભણ્યા હતા. તેમણે…
વધુ વાંચો >મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડ
મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડ : મૅગ્નેશિયમ અને ઑક્સિજનનું સંયોજન. વ્યાપારી નામ મૅગ્નેશિયા. સંજ્ઞા MgO. તેનાં બે સ્વરૂપોનું ઉત્પાદન કરવામાં આવે છે. પ્રમાણમાં નીચા તાપમાને મૅગ્નેશિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડ[Mg(OH)2]ના નિર્જલીકરણથી મળતો પદાર્થ હલકો અને સુંવાળી રુવાંટી જેવો (fluffy) હોય છે, જ્યારે મૅગ્નેશિયમના કાર્બોનેટ અથવા હાઇડ્રૉક્સાઇડને ગરમ કરવાથી મળતા ઑક્સાઇડને ભઠ્ઠીમાં ઊંચા તાપમાને તપાવવાથી પ્રાપ્ત થતો…
વધુ વાંચો >મૅગ્નેસાઇટ
મૅગ્નેસાઇટ : મૅગ્નેશિયા અને મૅગ્નેશિયમ ધાતુપ્રાપ્તિ માટેનું મુખ્ય ખનિજ. રાસા. બં. : MgCO3. લોહ, મૅંગેનીઝ અને કોબાલ્ટ દ્વારા મૅગ્નેશિયમનું થોડા પ્રમાણમાં વિસ્થાપન થઈ શકે છે. સ્ફટિક વર્ગ : હેક્ઝાગોનલ. સ્ફટિક સ્વ. : સામાન્ય: તેના સ્ફટિકો મળતા નથી, મળે તો મોટે ભાગે રહોમ્બોહેડ્રલ હોય છે. તેનું રચનાત્મક માળખું કૅલ્સાઇટ જેવું હોય…
વધુ વાંચો >મૅગ્નૉન
મૅગ્નૉન : ફેરો-ફેરી અથવા પ્રતિલોહચુંબકીય (antiferro magnetic) દ્રવ્ય(પદાર્થ)માં સંપૂર્ણ ચુંબકીય ક્રમમાં સૂક્ષ્મ રીતે ભિન્નતા વર્ણવવા માટે કણ-પ્રકૃતિમય ઉત્તેજન. લોહચુંબકમાં સંપૂર્ણ ચુંબકીય ક્રમ(દ્રવ્યપદાર્થ)ની તમામ પારમાણ્વિક ચુંબકીય ચાકમાત્રાના સંપૂર્ણ સમાંતર સંરેખણને અનુરૂપ હોય છે. આ ચુંબકીય ચાકમાત્રા પરમાણુદીઠ ઇલેક્ટ્રૉનના ચોખ્ખા (net) કોણીય વેગમાન(ખાસ કરીને પ્રચક્રણ)ને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે. તંત્રમાં કુલ પ્રચક્રણ…
વધુ વાંચો >મૅગ્નોલિયેસી
મૅગ્નોલિયેસી : વનસ્પતિઓના મૅગ્નોલિયોફાઇટા વિભાગ (= દ્વિદળી વર્ગ)માં આવેલું એક કુળ. તે બે ઉપકુળોનું બનેલું છે : મૅગ્નોલિયૉઈડી અને લિરિયોડેન્ડ્રૉઈડી. તે 7 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 219 જેટલી જાતિઓનું બનેલું કુળ છે. જોકે કેટલાક વર્ગીકરણની પદ્ધતિઓ મૅગ્નોલિયોઈડી ઉપકુળની બધી વનસ્પતિઓને મૅગ્નોલિયા પ્રજાતિ હેઠળ મૂકે છે. વિતરણ : આ કુળ ઉપોષ્ણકટિબંધીય (subtropical)…
વધુ વાંચો >મૅગ્મા
મૅગ્મા : ખડકોનો પીગળેલો રસ અથવા ભૂરસ. ખડકવિદોના મંતવ્ય પ્રમાણે પૃથ્વીની સપાટીથી આશરે 15 કે તેથી વધુ કિમી.ની ઊંડાઈ સુધી મળી આવતા વિવિધ પ્રકારના ખડકો પૈકી લગભગ 95 % પ્રમાણ અગ્નિકૃત ખડકોનું છે. અગ્નિકૃત ખડકો તૈયાર થવા માટેનું પ્રાપ્તિદ્રવ્ય અને સંજોગો પોપડાના નીચેના ભાગમાંથી ઉદભવે છે. પૃથ્વીના જુદા જુદા વિસ્તારોમાં…
વધુ વાંચો >મૅગ્માજન્ય ખનિજો
મૅગ્માજન્ય ખનિજો (Pyrogenetic Minerals) : મૅગ્માના સ્ફટિકીકરણની પ્રારંભિક કક્ષાએ બનતાં ખનિજો. અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતાં નિર્જલીય ખનિજો, જે મૅગ્મામાંથી ઘણા ઊંચા તાપમાને તૈયાર થયેલાં હોય અને જેમાં બાષ્પશીલ ઘટકોનું પ્રમાણ તદ્દન નજીવું હોય એવાં ખનિજોને મૅગ્માજન્ય ખનિજો કહે છે. ઑલિવિન, પાયરૉક્સિન અને ફેલ્સ્પાર તેનાં વિશિષ્ટ ઉદાહરણો છે. સામાન્ય રીતે મૅગ્માના…
વધુ વાંચો >મૅગ્માજન્ય ખવાણ
મૅગ્માજન્ય ખવાણ (magmatic stopping) : પ્રાદેશિક ખડકો પર મૅગ્માથી થતી આત્મસાતીકરણની ક્રિયા. પોપડાના અંદરના ભાગોમાં નાના કે મોટા પાયા પર મૅગ્માની અંતર્ભેદનક્રિયા યજમાન (પ્રાદેશિક) ખડકો પર થતી હોય છે. મૅગ્માને ઉપર કે આજુબાજુ તરફ જવા માટે જગા કરવી પડે છે. સામાન્ય રીતે તો ફાટો કે સાંધા કે અન્ય નબળા વિભાગો…
વધુ વાંચો >મૅગ્માજન્ય નિક્ષેપો
મૅગ્માજન્ય નિક્ષેપો (magmatic deposits) : મૅગ્મામાંથી તૈયાર થયેલા નિક્ષેપો. પોપડાની જુદી જુદી ઊંડાઈવાળા વિભાગોમાં મૅગ્માના સ્ફટિકીકરણની ક્રિયાને પરિણામે વિવિધ અગ્નિકૃત ખડકો તૈયાર થવાની સાથે સાથે 1,500° થી 900° સે. તાપમાન અને ઊંચાથી મધ્યમ દબાણના સંજોગોની અસર હેઠળ, તેમાં રહેલા ઘટકોના પ્રમાણ મુજબ ઓછાવત્તા મૂલ્યવાળા આર્થિક ખનિજનિક્ષેપો પણ બનતા રહે છે.…
વધુ વાંચો >મૅગ્માજન્ય સ્વભેદન
મૅગ્માજન્ય સ્વભેદન (magmatic differentiation) : મૅગ્મામાંથી ક્રમશ: તૈયાર થતા અગ્નિકૃત ખડકોના વિવિધ પ્રકારો. પોપડાની અમુક ઊંડાઈએ પ્રવર્તતી ગરમીની અસર હેઠળ અગાઉથી ત્યાં અસ્તિત્વ ધરાવતા ઘનખડકોના પીગળી જવાથી મૅગ્મા બને છે – એવું એક મંતવ્ય હાલ પ્રવર્તે છે. ભૂસ્તરીય ઇતિહાસકાળ દરમિયાન પ્રત્યેક 3થી 5.5 કરોડ વર્ષના કાળગાળાને આંતરે આંતરે તૈયાર થતા…
વધુ વાંચો >મેઘદૂત
મેઘદૂત : સંસ્કૃત ભાષામાં મંદાક્રાન્તા છંદમાં કાલિદાસે રચેલું ઊર્મિપૂર્ણ ખંડકાવ્ય. સ્વામી કુબેર દ્વારા શાપ પામી, એક વર્ષ માટે નિષ્કાસિત કરાયેલો એક યક્ષ, અષાઢના પ્રથમ દિવસે રામગિરિ પર્વત પર ઝળૂંબતા મેઘને જોઈ તેને દૂત બનાવી, હિમાલય પર અલકામાં નિવાસ કરતી પોતાની પત્નીને સંદેશ મોકલે છે; જેમાં પોતાની સ્થિતિના વર્ણનની સાથે પ્રિય…
વધુ વાંચો >