ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >બેંઘાઝી
બેંઘાઝી : આફ્રિકાના લિબિયા દેશનું તેના પાટનગર ટ્રિપોલી પછીના બીજા ક્રમે આવતું મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 32° 07´ ઉ. અ. અને 20° 04´ પૂ. રે. તે ભૂમધ્ય સમુદ્રના દક્ષિણ કિનારા પરનું બંદર છે તથા પૂર્વ લિબિયાનું અગત્યનું વ્યાપારી મથક છે. આજે તે મહાનગર તરીકે વિકસ્યું છે. છેલ્લામાં છેલ્લી ઉપલબ્ધ…
વધુ વાંચો >બેંટન, વિલિયમ (બર્નેટ)
બેંટન, વિલિયમ (બર્નેટ) (જ. 1 એપ્રિલ 1900, મિનિયાપોલિસ, યુ.એસ.; અ. 18 માર્ચ 1973, ન્યૂયૉર્ક સિટી) : ‘એન્સાઇક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા’ (1943–73) અને અન્ય ભાષાઓમાં રચાયેલ એન્સાઇક્લોપીડિયાના મુખ્ય સંપાદક. યુ. એસ. પ્રકાશન વિભાગના મુખ્ય વહીવટદાર ‘બેંટન ઍન્ડ બાઉલ્સ’ નામની જગપ્રસિદ્ધ વિજ્ઞાપન પેઢીના સ્થાપક. યુનિવર્સિટી ઑવ્ શિકાગોના વાઇસ પ્રેસિડન્ટ અમેરિકાની સરકારમાં આસિસ્ટન્ટ સેક્રેટરી ઑવ્…
વધુ વાંચો >બૈકલ
બૈકલ : અગ્નિ સાઇબીરિયામાં ઇર્કુટસ્કથી પૂર્વમાં આવેલું દુનિયામાં ઊંડામાં ઊંડું સરોવર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 54° ઉ. અ. અને 108° પૂ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલું છે. તેની ઊંડાઈ 1,620 મીટર છે, વિસ્તાર 31,499 ચોકિમી. જેટલો છે, લંબાઈ આશરે 636 કિમી. અને તેની વધુમાં વધુ પહોળાઈ આશરે 79 કિમી. જેટલી છે. દુનિયામાં…
વધુ વાંચો >બૈકોનુર કૉસ્મોડ્રોમ
બૈકોનુર કૉસ્મોડ્રોમ : કઝાખસ્તાનમાં આવેલું અંતરીક્ષયાન પ્રમોચન મથક. 1991માં એ વખતના સોવિયેત સંઘ(u.s.s.r.)ના ભાગલા પડ્યા એ પછી જુદાં જુદાં રાજ્યોનો સમૂહ ‘કૉમનવેલ્થ ઑવ્ ઇન્ડિપેન્ડન્ટ સ્ટેટ્સ’(CIS)ના નામે ઓળખાય છે. બૈકોનુર કૉસ્મોડ્રોમ કઝાખસ્તાન રાજ્યની માલિકીનું ગણાય છે. તે ત્યુરાતામ (Tyuratam Leninsk) નામથી પણ ઓળખાય છે. રશિયા તેના ઉપગ્રહો પ્રક્ષેપિત કરવા માટે બૈકોનુર…
વધુ વાંચો >બૈજનાથ મહારાજ
બૈજનાથ મહારાજ (જ. 5. માર્ચ 1935) : રાજસ્થાનના સીકર જિલ્લાના લક્ષ્મણગઢમાં આવેલ પ્રસિદ્ધ શ્રદ્ધાનાથજી મહારાજ આશ્રમના આધ્યાત્મિક શિક્ષક અને મહંત. તેમનો જન્મ લક્ષ્મણગઢની નિકટના પનલાવા ગામમાં એક બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયેલો. પાંચ વર્ષની ઉંમરે એ ગામના સંત શ્રી શ્રદ્ધાનાથજીના સંપર્કમાં આવ્યા, જે સંપર્ક 1985 સુધી અવિરત રહ્યો અને ગુરુની સાથે સમગ્ર…
વધુ વાંચો >બૈજ, રામકિંકર
બૈજ, રામકિંકર (જ. 1910, બાંકુડા, પ. બંગાળ; અ. 1980) : આધુનિક ભારતીય શિલ્પકાર. તેમનો જન્મ સાંથાલ આદિવાસી કુટુંબમાં થયો હતો. બચપણથી જ કલાનો નાદ લાગ્યો હતો અને ગામની ગારાની ભીંતો પર તેઓ ચિત્રો કરતા હતા. 1925માં ‘મૉડર્ન રિવ્યૂ’ના સ્થાપક રામાનંદ ચૅટર્જીએ એમની પ્રતિભા પિછાણી અને શાંતિનિકેતનના કલાભવનમાં બૈજને ઉચ્ચ શિક્ષણ…
વધુ વાંચો >બૈજૂ બાવરા
બૈજૂ બાવરા (ઈ. સ. 1500થી 1600 વચ્ચે હયાત, જ. ચાંપાનેર, ગુજરાત) : પ્રસિદ્ધ ગાયક. મૂળ નામ બૈજનાથ મિશ્ર. બાળવયમાં જ પિતાને ગુમાવતાં માતાની છત્રછાયામાં ઊછર્યા. થોડા સમય બાદ માતાએ વૃંદાવનમાં રહેવાનો નિર્ણય કરતાં બૈજૂ પણ તેમની સાથે વૃંદાવન ગયા. ત્યાં તેમનો પરિચય સ્વામી હરિદાસ જોડે થયો. સ્વામીજીએ બૈજૂની આંતરિક પ્રતિભા…
વધુ વાંચો >બૈજૂ બાવરા (1952)
બૈજૂ બાવરા (1952) : ગીત-સંગીતપ્રધાન હિંદી ચલચિત્ર. શ્વેત અને શ્યામ. સમયાવધિ 168 મિનિટ. નિર્માણ-સંસ્થા : પ્રકાશ પિક્ચર્સ. દિગ્દર્શક : વિજય ભટ્ટ. કથા : રામચંદ્ર ઠાકુર. પટકથા : આર. એસ. ચૌધરી. સંવાદ : ઝિયા સરહદી. છબીકલા : વી. એન. રેડ્ડી. ગીતો : શકીલ બદાયૂની. સંગીત : નૌશાદ. કલાકારો : ભારતભૂષણ, મીનાકુમારી,…
વધુ વાંચો >બૈતુલ હિકમત
બૈતુલ હિકમત : બગદાદ શહેરની વિદ્યાના વિકાસ માટેની એક પ્રાચીન સંસ્થા. અબ્બાસી વંશના ખલીફા હારૂન અલ-રશીદ (જ. 763; – અ. 809) તથા તેમના વજીર અલ બરામિકાના પ્રયત્નોથી પ્રાચીન ગ્રીક વિજ્ઞાનોના મૂળ ગ્રંથો રોમનો પાસેથી મેળવીને તેમનો અરબીમાં અનુવાદ કરવાની પરંપરા અગાઉ શરૂ થઈ હતી અને આવા ગ્રંથોના સંગ્રહ માટે બગદાદમાં…
વધુ વાંચો >બૈરામખાન
બૈરામખાન (જ. 1524, બલ્ખ; અ. 31 જાન્યુઆરી 1561, અણહિલવાડ, ગુજરાત) : સગીર શહેનશાહ અકબરનો વાલી અને રાજ્યનો સંચાલક. મુઘલયુગનો મહત્વનો અમીર. પૂર્વજો મૂળ ઈરાનમાં વસતા તુર્ક કબીલાના હતા. દાદા થારઅલી અને પિતા સૈફઅલી મુઘલ સમ્રાટ બાબરની સેવામાં હતા (ઈ. સ. 1524માં). તેનો જન્મ થયા પછી ટૂંકસમયમાં પિતાનું અવસાન થતાં બાળપણ…
વધુ વાંચો >