પરંતપ પાઠક
અંતરીક્ષ અન્વેષણો
અંતરીક્ષ અન્વેષણો (Space Exploration) પૃથ્વીના વાતાવરણની બહાર, બ્રહ્માંડના સમગ્ર વિસ્તારમાં અંતરીક્ષયાનોની મદદથી કરવામાં આવતાં અન્વેષણો. આ પ્રકારનાં અન્વેષણોમાં સાઉન્ડિંગ રૉકેટ, પૃથ્વીની નજીકની ભ્રમણકક્ષામાં ઘૂમતા કૃત્રિમ ઉપગ્રહો, ચંદ્ર અને ગ્રહોના અન્વેષણ માટેનાં અંતરીક્ષયાનો તથા ગહન અંતરીક્ષનાં અન્વેષી યાનોનો સમાવેશ થાય છે. 4 ઑક્ટોબર, 1957ના દિવસે સોવિયેટ સંઘ દ્વારા દુનિયાનો પ્રથમ કૃત્રિમ…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષ ખગોળવિજ્ઞાન
અંતરીક્ષ ખગોળવિજ્ઞાન (space astronomy) : તારા, ગ્રહ અને નિહારિકા જેવા ખગોળીય પદાર્થોનો પૃથ્વીના વાતાવરણની બહારથી કરેલો અવલોકનાત્મક અભ્યાસ. ખગોળીય પદાર્થોમાંથી આવતા વીજ-ચુંબકીય પ્રકાશનું પૃથ્વીની સપાટી પરથી અવલોકન કરવાથી એ પદાર્થોના અમુક ભૌતિક ગુણધર્મો વિશે માહિતી મળી શકે છે; પરંતુ, પૃથ્વીની સપાટી પરથી વીજ-ચુંબકીય વર્ણપટના ફક્ત દૃશ્યમાન, અંશત: પાર-રક્ત તથા રેડિયો-વિસ્તારના…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષ મથક
અંતરીક્ષ મથક (space station) : પૃથ્વીથી લગભગ 300-400 કિમી.ની ઊંચાઈ પર કક્ષામાં ફરતી વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગશાળા, જેમાં ત્રણથી ચાર માનવીઓ લાંબા સમય સુધી રહીને જુદા જુદા વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો કરી શકે છે. અમેરિકાનાં ‘સ્કાયલૅબ’ (1973) અને ‘સ્પેસ-શટલ’ (1981થી ચાલુ) તથા રશિયાનાં ‘સોયુઝ’ (1967-1971), સેલ્યુટ’ (1971-1986) (1982માં પ્રક્ષેપિત થયેલું છેલ્લું ‘સેલ્યુટ7’ 1986 પછી…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષમાં વસાહત
અંતરીક્ષમાં વસાહત : અંતરીક્ષમાં માનવ-વસાહત ઊભી કરવા અંગેની યોજના અમેરિકાની પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટીના વિજ્ઞાની જિરાર્ડ ઓ’નીલે સૌપ્રથમ રજૂ કરી હતી. આ યોજનાનો મૂળભૂત વિચાર એ હતો કે પૃથ્વીની સીમિત નૈસર્ગિક સંપત્તિ પર મહદ્અંશે આધાર રાખ્યા સિવાય અંતરીક્ષમાં નિરંતર મળતી સૌર ઊર્જા અને ચંદ્રની ધરતીમાંથી મળતાં દ્રવ્યોનો ઉપયોગ કરીને જ એક સ્વાવલંબી…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષમાં સૌર ઊર્જા મથકો
અંતરીક્ષમાં સૌર ઊર્જા મથકો : દુનિયાની વધતી જતી વસ્તી અને ઝડપી ઉદ્યોગીકરણને પહોંચી વળવા કોલસો, કુદરતી તેલ અને ગૅસ જેવાં ખનિજ-બળતણનો જથ્થો મર્યાદિત હોવાથી ભવિષ્ય માટે અનેક પ્રકારના ઊર્જાસ્રોત ઉપલબ્ધ થાય તે માટે સૂર્યશક્તિનો વ્યાવહારિક ઉપયોગ કરવા અંગે ઘણા દેશોમાં સંશોધન થઈ રહ્યું છે અને તેને અંગે કેટલાંક સાધનો પણ…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષયાન પ્રમોચન-મથકો
અંતરીક્ષયાન પ્રમોચન–મથકો : કોઈ પણ અંતરીક્ષયાનના પ્રમોચન દરમિયાન પ્રમોચનવાહન અથવા રૉકેટના જુદા જુદા તબક્કા તથા અન્ય ભાગ છૂટીને ભૂમિ પર પડતા હોય છે. આનાથી જાન-માલને નુકસાન ન થાય એ હેતુને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રમોચન-મથકો હમેશાં વસ્તીવિહીન ઉજ્જડ પ્રદેશો અથવા વિશાળ સમુદ્રના કિનારાના ભૂમિ-પ્રદેશોમાં સ્થાપવામાં આવતાં હોય છે. આ ઉપરાંત, બીજો અગત્યનો…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષયાન પ્રમોચન-વાહન, સંવર્ધિત
અંતરીક્ષયાન પ્રમોચન–વાહન, સંવર્ધિત (Augmented Satellite Launch Vehicle–ASLV) : 150 કિગ્રા. વજનના ઉપગ્રહને પૃથ્વીની નજીક 400 કિમી.ની ઊંચાઈએ વર્તુળાકાર ભ્રમણકક્ષામાં પ્રક્ષેપિત કરવા માટે ભારતનું આ પ્રમોચન-વાહન તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. મૂળભૂત રીતે જોઈએ તો આ વાહન SLV-3 (જુઓ આકૃતિ) પ્રમોચન-વાહનનું સંવર્ધિતરૂપ જ છે. SLV-3ના પહેલા તબક્કાના રૉકેટની બંને બાજુ પર એક…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષવિજ્ઞાન
અંતરીક્ષવિજ્ઞાન : ખગોળવિજ્ઞાન, ભૌતિક વિજ્ઞાન, જીવવિજ્ઞાન વગેરે મૂળભૂત શાસ્ત્રોનો અંતરીક્ષની વિશિષ્ટ ભૌતિક પરિસ્થિતિમાં અભ્યાસ. તેને માટે રૉકેટ, કૃત્રિમ ઉપગ્રહ અને અંતરીક્ષયાન જેવાં આધુનિક સાધનોનો ઉપયોગ જરૂરી છે. આથી અંતરીક્ષવિજ્ઞાનની એક વ્યાખ્યા એમ પણ આપી શકાય કે આ જાતનાં સાધનો વડે વિવિધ વિજ્ઞાનોનો અભ્યાસ એટલે અંતરીક્ષવિજ્ઞાન. અંતરીક્ષની કેટલીક ભૌતિક પરિસ્થિતિનું પૃથ્વી…
વધુ વાંચો >અંતરીક્ષ શટલ
અંતરીક્ષ શટલ : વારંવાર ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવું ઉપગ્રહ પ્રમોચન-વાહન. ઉપગ્રહનું પ્રક્ષેપન કરવા માટે વપરાતું કોઈ પણ પ્રમોચન-વાહન ફક્ત એક જ વખત વાપરી શકાય છે, કારણ કે દરેક ઉપગ્રહ પ્રક્ષેપિત થયા પછી પ્રમોચન-વાહનનો સંપૂર્ણ નાશ થતો હોય છે. આ રીતે ઉપગ્રહોનું પ્રક્ષેપન ઘણું ખર્ચાળ બને છે. આ સમસ્યાનો વ્યાવહારિક ઉકેલ…
વધુ વાંચો >