અનુ. હરિત દેરાસરી
અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી
અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી (પારધ્વનિચિત્રણ; અશ્રાવ્યધ્વનિચિત્રણ) : 30,000 હટર્ઝ (Hz) કરતાં વધુ આવૃત્તિવાળા પારધ્વનિ-તરંગોનો ઉપયોગ કરી શરીરમાંનાં અંગોનાં ચિત્રો પ્રાપ્ત કરવાની પદ્ધતિ. શરીરમાં બહારથી મોકલાયેલા, સાંભળી ન શકાય (પાર) એવા અવાજ(ધ્વનિ)ના તરંગોનું, વિવિધ પેશીઓ જુદા જુદા પ્રમાણમાં પડઘા રૂપે પરાવર્તન કરે છે. આ પરાવર્તિત ધ્વનિતરંગોને આધુનિક ટૅકનિકથી ચિત્રમાં ફેરવી શકાય છે. નિદાન માટે…
વધુ વાંચો >અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી સગર્ભાવસ્થામાં
અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી, સગર્ભાવસ્થામાં : ગર્ભને લગતી વિગતવાર માહિતી આપતી પારધ્વનિચિત્રણ-પદ્ધતિ. તે એંસીના દાયકાથી ઉપયોગી નીવડી છે. ઘણે સ્થળે ઉપલબ્ધ આ પદ્ધતિમાં ઍક્સ-રે જેવાં આયનકારી (ionising) વિકિરણ વપરાતાં ન હોવાથી માતા અને ગર્ભની સુરક્ષા વધી છે. અન્યથા ન મળી શકે તેવી માહિતી હવેથી આ સાદી, સલામત, ચોક્કસ અને પીડા વગરની પદ્ધતિ દ્વારા…
વધુ વાંચો >અસ્થિભંગ
અસ્થિભંગ (fracture of a bone) : હાડકાનું ભાંગવું તે. અસ્થિભંગના કેટલાક પ્રકારો છે; દા.ત., ઉપરની ચામડી જો અકબંધ રહી હોય તો તેને સાદો (simple) અસ્થિભંગ કહે છે. આસપાસની પેશી તથા ચામડીમાં ઘા પડ્યો હોય અને તેથી અસ્થિભંગનું સ્થાન બહારના વાતાવરણ સાથે સીધા સંપર્કમાં આવે તો તેને ખુલ્લો (open) અસ્થિભંગ કહે…
વધુ વાંચો >અસ્થિભંગ, કોલિ(Colie)નો
અસ્થિભંગ, કોલિ(Colie)નો : કાંડા નજીકના અગ્રભુજા-(forearm)ના હાડકાનું ભાંગવું અને ખસી જવું તે. તેને પોટોનો (Pouteau’s) અસ્થિભંગ પણ કહે છે. સ્ત્રીઓમાં તેનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે. રૉયલ કૉલેજ ઑવ્ સર્જન(ડબ્લિન, આયર્લૅન્ડ)ના શરીર-રચનાશાસ્ત્ર (anatomy) અને શસ્ત્રક્રિયાવિદ્યાના પ્રાધ્યાપક અબ્રાહમ કોલિએ આ અસ્થિભંગને ‘ધી એડિનબરો મેડિકલ ઍન્ડ સર્જિકલ જર્નલ(એપ્રિલ, 1814)’માં વર્ણવ્યો હતો. પહોળા…
વધુ વાંચો >અસ્થિભંગ, જંઘાસ્થિગ્રીવા
અસ્થિભંગ, જંઘાસ્થિગ્રીવા (neck of femur) : નિતંબના સાંધા પાસેથી પગના (જાંઘના) હાડકાનું તૂટવું તે. વૃદ્ધાવસ્થા, ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ (menopause) કે ફેલાયેલા કૅન્સરની ગાંઠ જંઘાસ્થિની ડોક(ગ્રીવા)ને નબળી પાડે છે, તેથી તે સામાન્ય ઈજામાં પણ તૂટી જાય છે. સાંધાની અંદર થયેલો અસ્થિભંગ સંધિતરલ (synovial fluid) અને લોહીની ઓછી નસોને કારણે જલદી રુઝાતો નથી. જંઘાસ્થિના…
વધુ વાંચો >અસ્થિભંગ, નૌકાભ(scaphoid)અસ્થિનો
અસ્થિભંગ, નૌકાભ(scaphoid)અસ્થિનો : કાંડાના હોડી આકારના નાના હાડકાનું ભાંગવું તે. કાંડાનાં હાડકાં બે હરોળમાં ગોઠવાયેલાં હોય છે. ત્રણ જુદી દિશામાંથી લોહી મેળવતા નૌકાભનું તૂટવું ઘણું મહત્વનું છે. ક્યારેક તેનું નિદાન ખ્યાલમાં આવતું પણ નથી. શરૂઆતનાં બેત્રણ અઠવાડિયાં એક્સ-રે ચિત્રણમાં અસ્થિભંગ દેખાતો નથી. યોગ્ય અને સમયસર સારવાર ન મળે તો ઘણી…
વધુ વાંચો >અસ્થિમૃદુતા
અસ્થિમૃદુતા (osteomalacia) : કૅલ્શિયમ અથવા વિટામિન-‘ડી’ની ઊણપથી પુખ્તવયે હાડકાનું પોચું પડી જવું તે. ચયાપચયી (metabolic) વિકારને કારણે કૅલ્શિયમયુક્ત હાડકામાંથી કૅલ્શિયમ સતત ઘટતું રહે છે. તેને સ્થાને અસ્થિદ્રવ્ય (osteoid) જમા થતું રહે છે. બાળકોમાં થતા આવા જ અસ્થિ અને કાસ્થિ(cartilage)ના વિકારને સુકતાન (rickets) કહે છે. અસ્થિમૃદુતાવાળા કરોડ-સ્તંભ(મેરુદંડ)ના મણકા, નિતંબ તથા પગનાં…
વધુ વાંચો >અસ્થિવિચલન
અસ્થિવિચલન (dislocation of bone) : સાંધામાંથી હાડકાનું ખસી જવું તે. હાડકાની સંધિસપાટીઓ (articular surfaces) ખસી જાય પણ એકબીજાના સંપર્કમાં રહે ત્યારે તેને હાડકાનું ઉપવિચલન (subluxation) કહે છે અને તે કોઈ પણ જાતનો સંપર્ક ન જાળવી શકે ત્યારે તેને હાડકાનું વિચલન કહે છે. હાડકાનું વિચલન અને ઉપવિચલન જન્મજાત, રોગજન્ય, ઈજાજન્ય કે…
વધુ વાંચો >અસ્થિવિચલન, પુનરાવર્તી
અસ્થિવિચલન, પુનરાવર્તી : હાડકાનું વારંવાર ખસી જવું તે. શરૂઆતમાં ક્યારેક ખસી ગયેલું હાડકું સંધિબંધ (ligament) અને સંધિસપાટીઓ(articular surfaces)ને એવી ઈજા પહોંચાડે છે કે તેથી તે સાંધાનું હાડકું વારંવાર ખસી જાય છે. અગાઉની આ ઈજા જોરદાર હોવી જરૂરી નથી અને મોટેભાગે ખૂબ જોરથી થયેલી ઈજા બાદ, પુનરાવર્તી અસ્થિવિચલન થતું પણ નથી.…
વધુ વાંચો >અસ્થિશોથ, સમજ્જા
અસ્થિશોથ, સમજ્જા (osteomyelitis) : હાડકાનો તથા તેના પોલાણમાં આવેલી મજ્જાનો ચેપ (infection). તેને અસ્થિ–અસ્થિમજ્જાશોથ પણ કહી શકાય. પરુ કરતા પૂયકારી જીવાણુ(pyogenic bacteria)થી થતા શોથ(inflammation)ને સમજ્જા અસ્થિશોથ કહે છે. ક્ષય અને ઉપદંશ (syphilis) પણ આવો સમજ્જા અસ્થિશોથ કરે છે. સમજ્જા અસ્થિશોથ ઉગ્ર (acute) અને દીર્ઘકાલી (chronic) પ્રકારનો હોય છે. ઉગ્રશોથ, શિશુઓ…
વધુ વાંચો >