૬(૨).૧૨

ગુંબજથી ગૃહરક્ષક દળ

ગુંબજ (dome)

ગુંબજ (dome) : સુરેખા કે વક્રરેખાનો એક છેડો ઊર્ધ્વ અક્ષ પર રાખી તેની આજુબાજુ તે રેખાનું ભ્રમણ કરવાથી બનતું સપાટીવાળું છતના કોષીય (cellular) પ્રકારનું બાંધકામ. તે પાતળી સપાટીવાળું, સ્તરીય બાંધકામ છે કે જેને કેંચી (truss), પર્શુકા (rib) કે ત્રિકોણીય (triangulated) સંરચનાથી ટેકવવામાં આવેલ હોય છે. પુરાણ કાળથી ભારતમાં તથા વિશ્વના…

વધુ વાંચો >

ગુંબજ — ઘુમ્મટ (સ્થાપત્ય)

ગુંબજ — ઘુમ્મટ (સ્થાપત્ય) : બાંધકામના ક્ષેત્રમાં ઇમારતોની છતનો એક પ્રકાર. સાધારણ રીતે રચનાની ર્દષ્ટિએ તે ઘણું જ કૌશલ માગી લે છે. ઘુમ્મટની રચના ખાસ કરીને તેના સાદા રૂપમાં ગોળાકાર દીવાલો ઉપર કરવામાં આવે છે. જો તેને આધારિત દીવાલો સમચોરસ હોય તો નળાકાર રચનામાં ફેરવી ઘુમ્મટ માટે ગોળાકાર આધારની રચના…

વધુ વાંચો >

ગૂગલી

ગૂગલી : ક્રિકેટની રમતમાં થતી સ્પિન ગોલંદાજીનો એક વિલક્ષણ પ્રકાર. તે બહુ જ ઓછા સ્પિન ગોલંદાજોને ફાવ્યો છે. કોઈ સ્પિન ગોલંદાજ ‘લેગ-બ્રેક’ ઍક્શન સાથે ગોલંદાજી કરે અને દડો આગળ વધતાં બૅટ્સમૅન પાસે પહોંચી ‘ઑફ-બ્રેક’ થઈ જાય તેવા દડાને ગૂગલી અને તેવા ગોલંદાજને ગૂગલી ગોલંદાજ કહેવામાં આવે છે. 1900માં ગૂગલી ગોલંદાજીની…

વધુ વાંચો >

ગૂગળ

ગૂગળ : દ્વિબીજદલાના બર્સેરેસી કુળનો 1થી 3 મીટર ઊંચાઈવાળો વાંકોચૂકો છોડ. ગુ. ગૂગળી ઝાંખર, સં. गुग्गुलु, અં. Indian Bdellium. તે કુળની અન્ય બે પ્રજાતિઓ – ધુપેલિયો (Boswellia) અને કાકડિયો (Garuga) ગુજરાતનાં શુષ્ક પતનશીલ જંગલોમાં મળે છે. ગૂગળનું લૅટિન નામ Balsamodendron mukul HK હતું. નવું નામ Commiphora wightii (Arn) Bhandari છે.…

વધુ વાંચો >

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ : સ્વાતંત્ર્ય-આંદોલનના ભાગ રૂપે ગાંધીજીએ 1920માં અમદાવાદમાં સ્થાપેલી શિક્ષણસંસ્થા. સરકારી શાળા-કૉલેજના શિક્ષણ-બહિષ્કારના આંદોલન દરમિયાન ઑગસ્ટ, 1920માં અમદાવાદમાં મળેલી ચોથી ગુજરાત રાજકીય પરિષદની રાષ્ટ્રીય શિક્ષણના પ્રચાર માટે નીમેલી 12 સભ્યોની સમિતિએ તા. 18 —10—1920ના રોજ ‘ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ’નું બંધારણ ઘડ્યું અને તે જ તેનો સ્થાપનાદિન ગણાયો. ઉપર દર્શાવેલી સમિતિએ મહાત્મા…

વધુ વાંચો >

ગૂટનબર્ગ, જોહાન

ગૂટનબર્ગ, જોહાન (જ. 1398, મેઇન્ઝ, જર્મની; અ. 3 ફેબ્રુઆરી 1468, મેઇન્ઝ, જર્મની) : મુદ્રણકળાના આદ્ય શોધક. પિતા મેઇન્ઝ નગરના ધર્માધ્યક્ષ. નાનપણથી જ તેમણે ધાતુકામ અંગે કૌશલ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. 1430માં નગરની વ્યાપારી સંસ્થાઓ અને ધર્માધ્યક્ષો વચ્ચે સંઘર્ષ થતાં નગર છોડીને સ્ટ્રૅસબર્ગમાં આવીને સ્થિર થયા. 1434 સુધીનાં ચાર વર્ષમાં તેમણે કુશળ…

વધુ વાંચો >

ગૂટનબર્ગ સાતત્યભંગ

ગૂટનબર્ગ સાતત્યભંગ : પૃથ્વીની સપાટીથી 2900 કિમી. ઊંડાઈએ રહેલો સાતત્યભંગ. પૃથ્વીના પેટાળની રચના અને બંધારણના અભ્યાસ માટે ભૂકંપશાસ્ત્રનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભૂકંપ દરમિયાન ઉદભવતા ત્રણ પ્રકારના તરંગ પૈકી P (મુખ્ય) તરંગો અને S (ગૌણ) તરંગો પૃથ્વીના પેટાળ તરફ ગતિ કરે છે; પરંતુ પૃથ્વીના આંતરિક બંધારણ અને રચના પ્રમાણે તેમનાં…

વધુ વાંચો >

ગૂડી પડવો

ગૂડી પડવો : પુરાણની અનુશ્રુતિ અનુસાર, ચૈત્ર શુક્લ પ્રતિપદાએ બ્રહ્માએ સૃષ્ટિનો આરંભ કર્યો. જડચેતન સર્વ ભૂતો આ દિવસના સૂર્યોદયથી આરંભી કાર્યરત થયાં. કાલગણનાનો આરંભ આ દિવસથી થયો. નૂતન વર્ષનો આરંભ, ઉત્તરાયન અને વસંત ઋતુ, ચૈત્ર માસ, શુક્લ પક્ષ એ સર્વનો આરંભ આ દિવસે થયો. આ દિવસ કલ્પનો આદિ દિન ગણાય…

વધુ વાંચો >

ગૂઢ મંડપ

ગૂઢ મંડપ : ખાસ કરીને મંદિરોનાં સ્થાપત્યમાં ગર્ભગૃહની બહાર અને નૃત્યમંડપની પહેલાં કરાતી એક નાના મંડપની રચના. તેને ગુહ્યમંડપ પણ કહે છે. વિશાળ મંદિરોમાં જ આવી રચના કરાતી, જેથી અંગત ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં તેનો ઉપયોગ થઈ શકે અને મંદિરોમાંની બીજી પ્રવૃત્તિઓથી તે અલાયદી રીતે પાર પાડી શકાય. રવીન્દ્ર વસાવડા

વધુ વાંચો >

ગૂમડું (abscess)

ગૂમડું (abscess) : પરુ ભરાવાથી થતી ગડ. તે જીવાણુજન્ય (bacterial) ચેપથી ઉદભવે છે. તેને પૂયગડ અથવા સપૂયગડ પણ કહે છે. જીવાણુજન્ય ચેપ ચાર રીતે પ્રવેશે છે : ઘા દ્વારા સીધો પ્રવેશ, આસપાસના અવયવમાંથી ફેલાવો, લસિકાવાહિનીઓ (lymphatics) દ્વારા ફેલાવો તથા લોહી દ્વારા ફેલાવો. જીવાણુજન્ય ચેપને કારણે શારીરિક પ્રતિક્રિયા રૂપે શોથ (inflammation)…

વધુ વાંચો >