કીટકનિયંત્રણ

કીટકનિયંત્રણ એટલે ખેતીના પાકને અને માનવસ્વાસ્થ્યને નુકસાન કરનાર કીટકોનો નાશ કરવા તેમજ તેમને અંકુશમાં રાખવાના ઉપાયો.

કીટકો એટલે પ્રાણીસૃષ્ટિના સૌથી મોટા વર્ગના પ્રાણીઓનો સમૂહ. જાતિ, સંખ્યા, અનુકૂલન તેમજ પ્રસરણની ર્દષ્ટિએ કીટકો સૌથી સફળ પ્રાણીઓ પુરવાર થયેલાં છે. પૃથ્વી પર વસતાં પ્રાણીઓમાં 65 % કીટકો હોય છે. આજે કીટકશાસ્ત્ર-નિષ્ણાતો 10,00,000થી વધુ જાતના કીટકોથી પરિચિત છે. તેમાંના લગભગ 20,000 પાક-ઉત્પાદન, પાલતુ જાનવર વગેરેને નુકસાન કરે, રોગચાળાનો ફેલાવો કરે અથવા માનવજીવનમાં એક યા બીજી રીતે મુશ્કેલી પેદા કરે છે. કીટકો દરેક પ્રકારના કાર્બનિક પદાર્થને ખોરાક તરીકે સ્વીકારે છે અને ખોરાકનું વિવિધ રીતે પ્રાશન કરવા મુખાંગોનું અનુકૂલન કરે છે. નાનું કદ, પ્રજનનનો ઊંચો દર તથા પૂરતા પ્રમાણમાં ખોરાકની પ્રાપ્તિને લીધે કીટકો ઘણી મોટી સંખ્યામાં પ્રજોત્પત્તિ કરી શકે છે. કીટકોની આ ખાસિયતોને લીધે વિપરીત પરિસ્થિતિમાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ જળવાઈ રહે છે.

ખોરાકમાં, પ્રજનનમાં કે ફેલાવામાં અવરોધો ઊભા કરીને કીટકનો નાશ કરવાના, તેમને દૂર રાખવાના કે અન્ય પ્રકારે તેમને કાબૂમાં રાખવાના ઉપાયોને કીટક-નિયંત્રણ કહે છે. કીટકનું નિયંત્રણ કુદરતી રીતે, આબોહવા અને ભૌતિક પરિબળોથી પણ થાય છે, જેમાં ગરમી, વરસાદ, ભેજ અને પવન મુખ્ય છે.

ગરમી કીટનિયંત્રણમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. ઘણાખરા કીટકનાં વૃદ્ધિ, પ્રજનન અને સક્રિયતા 35^o સે. તાપમાન સુધી વધે છે, પરંતુ તે હદથી વધારે ગરમી થવાથી કિટક નિષ્ક્રિય અવસ્થામાં રહે છે. આ અવસ્થામાં કીટક સહીસલામત જગ્યાએ ભરાઈ રહે છે, પરંતુ અતિશય ગરમી કે ઠંડી કીટકની જિંદગીને ટૂંકાવે છે. દા.ત., કપાસની ટપકાંવાળી ઇયળનો વિકાસ 35^o સે. તાપમાને જલદીથી થાય છે. જ્યારે 13^o સે.થી ઓછી અને 40^o સે. કે તેથી વધુ ગરમીએ વિકાસ અટકી જાય છે. તેવી જ રીતે કીટકના વિકાસ પર વરસાદની પણ અસર થાય છે. દા.ત., સારા વરસાદના દિવસોમાં મોલો, તડતડિયાં તેમજ નાની ઇયળોનો ઉપદ્રવ ઓછો રહે છે, જ્યારે વરસાદ ખેંચાતાં કાતરા, લશ્કરી ઇયળો તેમજ તડતડિયાં જેવી જીવાતોનો ઉપદ્રવ ખાસ કરીને આકાશિયા ખેતીના વિસ્તારમાં પુષ્કળ નુકસાન કરે છે. વાતાવરણમાં રહેલો ભેજ પણ કીટકની વૃદ્ધિને અસર કરે છે. ઓછા ભેજવાળા વાતાવરણમાં મોલો અને તડતડિયાં જેવી જીવાતો નાશ પામે છે, તેવી જ રીતે ઓછી ગરમી અને વધુ પડતો ભેજ હોય, તો ઈંતડી અને શિંગોની માખી જેવી જીવાતોની વૃદ્ધિ ઝડપી બને છે.

વાવાઝોડાના દિવસોમાં નાજુક શરીરવાળા કીટકો ખોરાક મેળવવામાં તેમજ માદાને શોધવામાં મુશ્કેલી અનુભવે છે. વધારે ગતિથી ફૂંકાતા પવનમાં કેટલાક કીટકો અથડાઈને કે પવનની ગતિની અસરથી નાશ પામે છે. પવનના કારણે પાંખને નુકસાન થતાં કીટક ઊડી શકતા નથી અને ફેલાતા અટકે છે. આ ઉપરાંત કીટકનો ફેલાવો પવનના વેગ અને દિશા પર આધાર રાખે છે. નદીનાળાં, સરોવર, પહાડ અને દરિયો કીટકનો ફેલાવો થતો રોકે છે. ઊડી ન શકે તેવા કીટકો નાના અવરોધો પણ ઓળંગી શકતા નથી અને તેમના ફેલાવા માટે મનુષ્ય કે અન્ય પ્રાણી પર આધાર રાખે છે.

દેડકાં, સાપ, પક્ષીઓ તેમજ અમુક પ્રકારના કીટકો પાકની જીવાતનું કુદરતી રીતે નિયંત્રણ કરે છે. ફૂગ, બૅક્ટેરિયા અને વિષાણુઓ(viruses)થી પણ કીટકનો રોગ થાય છે, જેથી જીવાતની વસ્તી ઘટે છે.

ઉપર દર્શાવેલાં કુદરતી પરિબળોની અસરથી જે જીવાત બચી જાય છે તેમને અનુકૂળ પરિસ્થિતિ પ્રાપ્ત થતાં તેમની વૃદ્ધિ થતી હોય છે, જે પૂરતું પાક-ઉત્પાદન મેળવવામાં અવરોધક બને છે તેથી કૃત્રિમ ઉપાયો યોજી તેમને કાબૂમાં રાખવા પ્રયત્નો કરવા પડે છે. આવા મનુષ્યરચિત કોઈ પણ ઉપાયને વ્યાવહારિક કે કૃત્રિમ નિયંત્રણપદ્ધતિ કહે છે. આ પ્રકારનું જીવાતનિયંત્રણ બે પરિસ્થિતિઓમાં કરવામાં આવે છે :

(i) જીવાતનો ઉપદ્રવ થતા પહેલાં અટકાવવાના આગોતરા ઉપાયો : આ પદ્ધતિનો અમલ જે વિસ્તારમાં ઘણ, ઊધઈ, ગુલાબી કે કાબરી ઇયળ તેમજ મિલિબગ જેવી જીવાતો નિયમિત રીતે જોવા મળતી હોય ત્યાં આગળ કરવાથી અસરકારક પરિણામો મળે છે. તે માટે નીચે મુજબનાં પગલાં લેવાં પડે છે.

(અ) ઊંડી ખેડ કરી ખેતર ચોખ્ખું રાખવું : ખેતરમાં પાકની કાપણી બાદ તરત જ ઊંડી ખેડ કરવી. ખેતરમાંથી નિયમિત નીંદામણ, ઘાસ અને જીવાતથી નુકસાન પામેલ છોડનો નાશ કરવો. શેઢા-પાળાનું ઘાસ સમયસર સાફ કરવાથી કાતરા તેમજ અન્ય જીવાતનો ઉપદ્રવ અટકાવી શકાય છે. સફેદ માખીના ઉપદ્રવવાળાં ખરી પડેલ પાનનો નાશ કરવાથી સફેદ માખીનો ઉપદ્રવ ઘટે છે. ચોમાસું બાજરી કે જુવારની કાપણી પછી ઊંડી ખેડ કરવી, જડિયાં વિણાવીને જો તે જ જમીનમાં ઘઉંનો પાક લેવામાં આવે તો આ પાકમાં ઊધઈનો ઉપદ્રવ ઘટે છે. કપાસની વીણી પૂરી થયે કરાંઠીઓનો અને નીચે ખરી પડેલ કાલાં, જીંડવાં વગેરે એકઠાં કરી બાળી નાખીને કપાસની ગુલાબી ઇયળોનો નાશ કરવાથી પછીના વર્ષે આ જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટાડી શકાય છે. ફળઝાડના પાકમાં થડની આજુબાજુ ગોડ કરી મિલિબગનો ઉપદ્રવ પણ ઘટાડી શકાય છે.

(બ) કર્ષણનિયંત્રણ : જીવાતમુક્ત બીજ અને ધરુનો ઉપયોગ કરવાનો આગ્રહ રાખવાથી બીજથી ફેલાતો શેરડીને ચીકટો અને ભીંગડાવાળી જીવાત, કેળના પીલાના ચાંચવા અને કપાસની ગુલાબી ઇયળ જેવી જીવાતનો ઉપદ્રવ અટકાવી શકાય છે.

(ક) જીવાત સામે પ્રતિકારકતા ધરાવતી જાતોનું વાવેતર : પાકની અમુક જાતોમાં કુદરતી રચનાના કારણે જીવાત ઓછું નુકસાન કરી શકે છે. તેને પ્રતિકારક જાત કહે છે. એવી જાત ભૌતિક અને દૈહિક ક્રિયાઓના કારણે જીવાત સામે ટકી શકે છે. દા.ત., ડાંગર આઇ. આર. 8. × જેનીથ એન. આર. 1., એમ. આર. 87 જેવી ડાંગરની જાતોમાં ગાભમારાની ઇયળોનો ઉપદ્રવ ઓછો રહે છે.

(ડ) અન્ય પદ્ધતિઓ : (1) બીજને જંતુઘ્ન દવાની માવજત આપીને વાવવાથી જીવાતથી થતું નુકસાન અટકાવી શકાય છે. દા.ત. જુવારની સાંઠામાખી અને ઘઉંમાં ઊધઈ. (2) અનાજનો સંગ્રહ કરતા પહેલાં તાપમાં સૂકવી ભેજ ઓછો કરવાથી જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટાડી શકાય છે. (3) વાવણીના સમયમાં ફેરફાર કરવાથી જીવાતના ઉપદ્રવ સામે રક્ષણ મળે છે. દા.ત., ભીંડાની વાવણી મે માસના પ્રથમ અઠવાડિયે કરવાથી જીવાતનો ઉપદ્રવ ઓછો રહેતાં ઉત્પાદન વધારે મળે છે. જુવારના પાકનું વાવેતર પ્રથમ વરસાદે કરવાથી જુવારની સાંઠામાખીનો ઉપદ્રવ ઓછો રહે છે. તેવી જ રીતે તુવેરની વહેલી પાકતી જાતોનું વાવેતર કરવાથી શિંગોની માખીનો ઉપદ્રવ ઘટાડી શકાય છે.

(ii) જીવાતનો ઉપદ્રવ શરૂ થયા પછી તેને કાબૂમાં લેવાનાં પગલાં : જીવાતનો પાકમાં ઉપદ્રવ શરૂ થયા પછી તેને વધતો અટકાવવા નીચે જણાવેલાં પગલાં લઈ શકાય છે.

(ક) કર્ષણપદ્ધતિ : ખેતીકાર્યો એવી રીતે કરવાં કે જેથી જીવાતના જીવનક્રમમાં અડચણ ઊભી થાય અને જીવાતની વસ્તીમાં ઘટાડો થાય. આવી પદ્ધતિથી થતા કીટનિયંત્રણને કર્ષણનિયંત્રણ કહે છે. આ પદ્ધતિમાં સામાન્ય રીતે જીવાતના જીવનક્રમને ધ્યાનમાં રાખીને તેમજ યજમાનપાક પર જીવાતના ઉપદ્રવની નબળી કડી શોધીને ખેતીકાર્યો અપનાવવામાં આવે છે. યોગ્ય સમયે આ પદ્ધતિનો અમલ કરવામાં આવે તો આ પદ્ધતિથી થતું કીટનિયંત્રણ સસ્તું અને અસરકારક બને છે. ખેતીપદ્ધતિમાં નીચે જણાવેલ પગલાં પૈકી અનુકૂળ પગલાં લેવાથી પાકમાં જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટાડી શકાય છે.

(1) પાકની ફેરબદલી : કપાસ, તમાકુ અને શેરડી જેવા પાકનું વાવેતર એકના એક ખેતરમાં વારંવાર કરવાથી આ પાકની જીવાતને સતત ખોરાક મળી રહે છે અને જીવાતનો ઉપદ્રવ વધતો જાય છે. વારંવાર એક જ કુટુંબના પાકનું વાવેતર કરવાથી પણ જીવાતનો ઉપદ્રવ ચાલુ રહે છે. કપાસ પછી તે જ ખેતરમાં ભીંડા કરવામાં આવે તો ભીંડાના પાકમાં જીવાતથી ખૂબ જ નુકસાન થતું જોવા મળે છે, કારણ કે કપાસની કાબરી ઇયળ, તડતડિયાં, મોલો વગેરે જીવાત ભીંડાના પાકને પણ નુકસાન કરે છે. તેથી પાકની ફેરબદલી એવી રીતે કરવી પડે કે પછીનો જે પાક વાવવામાં આવે તે પાક જે-તે જીવાતનો યજમાન પાક ન હોય. આમ કરવાથી જીવાતને ખોરાક ન મળતાં તેની વસ્તીમાં ઘટાડો થાય છે. જુદા જુદા પાકની ફેરબદલી જેવી કે ડાંગર-ઘઉં, બાજરી-ઘઉં, મકાઈ-મગફળી, મકાઈ-બટાટા, તમાકુ-બાજરી, કપાસ-બાજરી વગેરે કરવાથી જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટે છે અને દવાનો વપરાશ ઘટતાં અન્ય પ્રશ્નો ઊભા થતા નથી.

(2) પિંજર પાક : પાકને જીવાતથી બચાવવા મુખ્ય પાક આજુબાજુ જીવાતની પસંદગીનો પાક વાવવામાં આવે તેને ‘પિંજર પાક’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દા.ત., તમાકુના ધરુવાડિયાને તમાકુનાં પાન ખાનારી ઇયળ ‘સ્પોડોપ્ટેરા’થી બચાવવા માટે ધરુવાડિયાની ફરતા દિવેલાના છોડ ઉગાડવા જોઈએ, કે જેથી સ્પોડોપ્ટેરાની ફૂદીઓ પસંદગીના યજમાન દિવેલાનાં પાન પર જથ્થામાં ઈંડાં મૂકશે. આ રીતે મૂકેલાં ઈંડાંના સમૂહને અને નાની ઇયળોના સમૂહને પાન સહિત તોડી લઈને ઝીણી જાળીવાળા પાંજરામાં દિવેલાનાં પાન સાથે ઉછેરવાથી તમાકુના પાનને નુકસાન થતું અટકે છે અને જે ઈંડાં કે ઇયળનાં પરજીવી કીટકો હશે તેમની સંખ્યા વધતી રહેશે. કપાસના પાકની ફરતે ભીંડાનો પાક પિંજર પાક તરીકે લઈ કાબરી ઇયળનો ઉપદ્રવ કપાસ પર પણ ઘટાડી શકાય છે.

(3) મિશ્ર પાક : મિશ્ર પાક વાવવા પાછળનો હેતુ જીવાત અને કુદરતી પરિબળોના કારણે સર્જાયેલ પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ આર્થિક વળતર મેળવવાનો છે. જો ખેતરમાં એક જ પાકનું વાવેતર કરેલું હોય અને તે પાક જીવાતથી ખૂબ જ નુકસાન પામે તો પાક ખેતરમાંથી સમૂળગો કાઢી નાખવો પડે છે. આવા સંજોગોમાં જો મિશ્ર પાકપદ્ધતિ અપનાવેલી હોય, તો મુખ્ય પાકો કાઢી નાખતાં તેની સાથે વાવેલો ગૌણ પાક સારી રીતે ઊગી નીકળે છે અને આર્થિક પાસું સરભર કરી શકાય છે. દા.ત., ડાંગર અને તુવેર, કપાસ અને મકાઈ, તુવેર અને જુવાર, બાજરી અને કઠોળ વર્ગના પાક.

(4) વાવણીની તારીખમાં ફેરફાર : પાકની વાવણીના સમયમાં ફેરફાર કરીને પણ પાકને જીવાતથી મુક્ત રાખી શકાય છે. દા.ત., જુવારના સાંઠામાખીના ઉપદ્રવથી પાકને બચાવવા માટે પાકની વાવણી જુલાઈના પ્રથમ અઠવાડિયામાં કરવાથી સાંઠામાખીના ઉપદ્રવની શરૂઆત થાય ત્યાં સુધીમાં છોડ થોડા પાકટ થયેલા હોય છે, જેથી પાક સાંઠામાખીના ઉપદ્રવથી બચી જાય છે. તુવેરની વાવણી સમયસર કરવાથી તુવેરની શિંગમાખીનો ઉપદ્રવ ઘટી શકે છે. આ સિવાય ભીંડાની વાવણી મે માસની શરૂઆતમાં, મરચીની રોપણી જૂન મહિનામાં અને કોબીજની રોપણી ઑક્ટોબરના છેલ્લા અઠવાડિયામાં કરવાથી જીવાતનો ઉપદ્રવ ઓછો થાય છે.

(5) ખેડકાર્યો : ઊંડી ખેડ કરવાથી કે કરબ ચલાવવાથી કીટકની ઇયળ અને કોશેટા, કે જે જમીનમાં હોય છે, તે ખુલ્લાં પડતાં સૂર્યના તાપથી તેમજ પક્ષીઓથી નાશ પામે છે. ખાસ કરીને જમીનમાં સુષુપ્ત અવસ્થામાં ભરાઈ રહેતી જીવાતના નિયંત્રણ માટે ખેડકાર્યો યોગ્ય સમયે કરવામાં આવે, તો સારાં પરિણામો મળે છે. કાતરા જેવી બહુભોજી જીવાતના કોશેટા શેઢા-પાળાની જમીનમાં ભરાઈ રહી લાંબો સમય ત્યાં પસાર કરે છે. એટલા માટે ઉનાળામાં શેઢાપાળાની જમીનમાં ઊલટ-સૂલટ કરવાથી કોશેટોનો નાશ થશે. ઉપરાંત તીતીઘોડાનાં ઈંડાં પણ શેઢાપાળાની જમીનમાં મુકાતાં હોવાથી તેમનો પણ નાશ થાય છે. ડાંગર, જુવાર, અને મકાઈની ગાભમારાની ઇયળ આ પાકનાં જડિયાંમાં ભરાઈ રહે છે, તેથી પાકની કાપણી પછી તરત જ ખેતર ખેડીને જડિયાં વીણી લઈ તેમનો નાશ કરાય છે. શેરડીનો પાક ઊગ્યા પછી બે મહિના સુધીમાં પાળા ચઢાવવાથી પીરાઈ વેધકનો ઉપદ્રવ ઓછો રહે છે.

(6) બીજનો દર વધારવો : જુવાર તેમજ બાજરીની સાંઠામાખીનો ઉપદ્રવ ઘટાડવા માટે બીજનો દર વધારીને વાવવાથી આ જીવાતથી નુકસાન પામતા છોડને ઉખાડી નાશ કરવા છતાં હેક્ટરદીઠ છોડની સંખ્યા પૂરતા પ્રમાણમાં જળવાઈ રહે છે અને ઉત્પાદન સારું મળે છે.

(7) ચોખ્ખી ખેતી : જીવાતના નિયંત્રણમાં ખેતરની ચોખ્ખાઈ પણ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. કપાસનાં જીંડવાં કોરી ખાનાર ટપકાંવાળી ઇયળના નુકસાનથી ખરી પડેલ નાનાં જીંડવાં અને કળીઓ તેમજ ગુલાબી ઇયળના નુકસાનથી ખરી પડેલાં જીંડવાં ભેગાં કરી તેમનો નાશ કરવો જોઈએ. તેવી જ રીતે ફળમાખીથી નુકસાન પામેલાં ફળો પણ ખરી પડતાં હોય છે તે ભેગાં કરી બાળીને નાશ કરવાથી આ જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટાડી શકાય છે. આ ઉપરાંત ધાન્ય પાક તેમજ અન્ય પાકની જીવાતનો ઉપદ્રવ નીંદામણના છોડ પર રહેતો હોવાથી ખેતરમાંથી નીંદામણના છોડવાનો સમયસર નિયમિત નાશ કરવો જોઈએ.

(8) ખાતર અને પાણીનો યોગ્ય વપરાશ : ફક્ત નાઇટ્રોજનયુક્ત ખાતરોનો વધુ પ્રમાણમાં વપરાશ કરવાથી પાક પર જીવાતનો ઉપદ્રવ વધુ રહે છે, તેથી પાકમાં ફક્ત નાઇટ્રોજનયુક્ત ખાતરનો વધુ પ્રમાણમાં વપરાશ નહિ કરતાં ફૉસ્ફરસયુક્ત ખાતર સાથે તેની ભલામણ મુજબ ઉપયોગ કરવો જોઈએ. તે જ પ્રમાણે વધારે પ્રમાણમાં પિયત કરવાથી કેટલીક જીવાત માટે સાનુકૂળ વાતાવરણ બને છે અને તેમની વસ્તીમાં સતત વધારો થતો રહે છે. ભેજનું પ્રમાણ સતત વધુ ન રહે તે રીતે ખેતરમાં પાણી આપવું જોઈએ. શેરડીના પાકમાં વધારે નાઇટ્રોજનયુક્ત ખાતર અને પિયત આપવાથી પાયરીલા અને શેરડીના સાંઠાની ઇયળોનો ઉપદ્રવ વધુ રહે છે. ડાંગરના ધરુવાડિયામાં લશ્કરી ઇયળનો ઉપદ્રવ હોય તો ધરુવાડિયામાં પાણી ભરવાથી આવી ઇયળો દિવસ દરમિયાન જમીનમાં સંતાઈ રહેતી હોવાથી નાશ પામે છે. જ્યારે ડાંગરના મૂળમાં ચાંચવાનો ઉપદ્રવ ઘટાડવા સુપરફૉસ્ફેટ ખાતર આપવું હિતાવહ રહે છે.

(9) પાકની છટણી : ફળઝાડ તેમજ અન્ય ઝાડ પર અમુક જીવાતનો ઉપદ્રવ ફક્ત ઝાડના અમુક ભાગ પૂરતો જ મર્યાદિત રહે છે. તેવા સંજોગોમાં ઝાડના જે ભાગને ઉપદ્રવ લાગ્યો હોય તે ભાગ કાપી નાખવો જોઈએ, જેથી જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટે છે. દા.ત., આંબળાના પાકમાં ડુંખવેધક અને આંબાના વાંદાના નિયંત્રણ માટે આવા નુકસાન પામેલા ભાગોની છટણી કરવી જોઈએ.

(ખ) યાંત્રિક પદ્ધતિ : યાંત્રિક યુક્તિથી કીટકોના ઉપદ્રવને કાબૂમાં રાખવાની પદ્ધતિને યાંત્રિક પદ્ધતિથી થતું કીટકનિયંત્રણ કહેવામાં આવે છે. આવી પદ્ધતિમાં નીચેની યુક્તિઓ વાપરી કીટકનો ઉપદ્રવ કાબૂમાં લેવામાં આવે છે.

(1) હાથથી વીણીને : જ્યારે જીવાતનો ઉપદ્રવ ખૂબ જ ઓછો હોય અને મર્યાદિત વિસ્તારમાં હોય તેવી પરિસ્થિતિમાં જીવાતનાં ઈંડાંના સમૂહ અને ઇયળોનો વીણી લઈને નાશ કરવો જોઈએ. દા.ત., ડાંગરના ગાભમારાની ઇયળ, સ્પોડોપ્ટેરા અને કાતરાની ફૂદીઓ, જે જથ્થામાં ઈંડાં પાનની સપાટી પર મૂકે છે તેવાં પાન શોધી કાઢીને ઈંડાંના સમૂહ સાથે પાન તોડી લઈ અગાઉ જણાવ્યા મુજબનાં પગલાં ભરવાથી જીવાતનો ઉપદ્રવ ઘટે છે, અને જૈવિક નિયંત્રણ સારા પ્રમાણમાં થતું રહે છે. કાતરા, લીંબુની હઘારિયા ઇયળ, રીંગણ અને કારેલીમાં ઉપદ્રવ કરતી એપીલેકના બીટલની ઇયળ અને તલનાં ભૂતિયાં ફૂદાંની ઇયળો સહેલાઈથી વીણીને દૂર કરી શકાય છે.

(2) આડશ ઊભી કરીને : કૃત્રિમ રીતે જીવાતના સ્થળાંતરમાં આડશ ઊભી કરીને તેનાથી થતા નુકસાનને નિવારી શકાય છે. નાળિયેરીનાં ઝાડ ઉપર જમીનથી બે ફૂટ ઊંચે થડને ફરતે 9 ઇંચ પતરાની પટ્ટી જેની ધાર નીચેની બાજુએ રહે તે રીતે જડી દેવાથી ઉંદર ઉપર ચઢીને નુકસાન કરી શકતા નથી. તેવી જ રીતે આંબાના પાકમાં મિલિબગનો ઉપદ્રવ ઘટાડવા મુખ્ય થડ પર પ્લાસ્ટિકનો 6 ઇંચ જેટલો પહોળો પટ્ટો લગાવી તેના પર ગ્રીઝ લગાવી દેવાથી જમીનમાંથી બહાર આવતા મિલિબગ થડ પર થઈને આંબાની કુમળી ડાળીઓ પર પહોંચી ન શકતાં નુકસાન થતું અટકાવી શકાય છે. મોસંબી, દાડમ જેવાં ફળોને, મોસંબીના ફળમાંથી રસ ચૂસનાર ફૂદાંથી કે ફળ કોરી ખાનાર ઇયળથી થતા નુકસાનને અટકાવવા માટે પ્લાસ્ટિકની કોથળી ચડાવવી જોઈએ. કાતરાથી તમાકુ કે અન્ય ધાન્ય પાકના ધરુને થતું નુકસાન અટકાવવા તેમજ લશ્કરી કીડા એક ખેતરમાં નુકસાન કરીને બીજા ખેતરમાં સમૂહમાં પ્રવેશ કરે છે. એવી જીવાતને ખેતરમાં પ્રવેશ કરતી અટકાવવા માટે ખેતરની આજુબાજુ નાની ખાઈ ખોદે છે અને ખાઈમાં બીએચસી જેવી ભૂકારૂપ દવા છાંટે છે, જેથી ઇયળો ખેતરમાં પ્રવેશી શકતી નથી.

(3) પ્રકાશપિંજરનો ઉપયોગ કરીને : બજારમાં મળતાં અલ્ટ્રાવાયોલેટ ટ્યૂબલાઇટનાં પ્રકાશપિંજર અથવા સાદા લૅમ્પથી બનાવેલાં પ્રકાશપિંજર કે પેટ્રોમેક્ષ ગોઠવીને રાત્રિના સમયે ચલાવવાથી ફૂદાં તેના પર આકર્ષાઈ આવે છે, જેથી તેમને ભેગા કરી તેમનો નાશ કરી શકાય. આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ સામૂહિક ધોરણે કરવામાં આવે તો જીવાતના ઉપદ્રવનો ખ્યાલ આવતાં સારું નિયંત્રણ મેળવી શકાય છે. દા.ત., કાતરા, હેલીઓથીસ, સ્પોડોપ્ટેરાના નિયંત્રણ માટે આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ અસરકારક રહે છે.

(4) જાતીય પ્રલોભનો(pheromones)નો ઉપયોગ કરીને : માદા ફૂદીમાં રહેલા જાતીય પ્રલોભનના કારણે જે તે જાતિની નર ફૂદીઓ આકર્ષાતી હોય છે. આવા જ રસાયણવાળી જુદી જુદી જાતિની નર ફૂદીઓને આકર્ષવા માટેનાં પ્રલોભનો બજારમાં મળે છે, જેનો ઉપયોગ કરવાથી નર ફૂદીઓ આવા પાશ(trap)માં આકર્ષાઈ આવે છે અને પાશમાં રાખેલ લાંબી પ્લાસ્ટિકની કોથળીમાં ભેગી થતાં તેમનો નાશ કરી શકાય છે. દા.ત., હેલીઓથીસ, સ્પોડોપ્ટેરા, કાબરી ઇયળ વગેરેનાં પ્રલોભનો બજારમાં મળી શકે છે.

(ગ) ભૌતિક પદ્ધતિ : ભૌતિક પદ્ધતિથી કીટકનિયંત્રણમાં કેટલીક ભૌતિક યુક્તિઓ વાપરીને જીવાતની વસ્તી ઓછી કરવામાં આવે છે. કીટનિયંત્રણમાં ભૌતિક પદ્ધતિ કેટલીક જીવાતો માટે ઘણા લાંબા સમયથી અસરકારક માલૂમ પડી છે. દા.ત. અનાજની સાથે ધૂળ ભેળવવામાં આવે છે. જે ધૂળના રજકણોથી કીટકના શરીરની સપાટીને નુકસાન થતાં કીટકના શરીરમાંથી પાણીનું પ્રમાણ ઘટવા માંડે છે. અંતે કીટક મરી જાય છે. આ ઉપરાંત અનાજમાં રહેલો ભેજ પણ ધૂળમાં શોષાતાં અનાજમાં ભેજનું પ્રમાણ ઘટે છે. અનાજસંગ્રહ માટેના કોઠારમાં 45^o સે. જેટલું તાપમાન 15 મિનિટ સુધી કૃત્રિમ રીતે ઉત્પન્ન કરવાથી કીટકો નાશ પામે છે. કપાસિયાંને વાવતાં પહેલા 50^o સે. તાપમાને ગરમી આપવાથી ગુલાબી ઇયળની અવસ્થાઓ મરી જતાં આવા માવજત આપેલા બિયારણની વાવણી કરેલા વિસ્તારમાં ગુલાબી ઇયળોનો ઉપદ્રવ કાબૂમાં રહે છે.

(ઘ) કાનૂની નિયંત્રણ : અગાઉનાં વર્ષોમાં એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં છોડ અને પ્રાણીઓ લઈ જવા પર કોઈ બંધન ન હતું, જેના કારણે એક દેશમાં ન હોય તેવા કીટકો અને રોગો બીજા દેશમાં પ્રવેશતા. તેવી જ રીતે ભારતમાં પણ કોટનીકુશન સ્કેલ, વુલી એફિડ, શાનજોસ સ્કેલ, ગોલ્ડન સિસ્ટ નેમેટોડ અને આફ્રિકન ગોકળગાય જેવી જીવાતો દાખલ થઈ. આ બધાનો ખ્યાલ આવતાં હાનિકારક જીવાતની વૃદ્ધિ, વિકાસ કે ફેલાવો ન થાય તે માટે મનુષ્ય ઉપર અને ખેતપેદાશને લાવવા-લઈ જવા માટે અમુક જાતના અંકુશ મૂકીને કાયદા-કાનૂનથી આવા કાર્યનો પ્રતિબંધ કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિમાં નીચેના મુદ્દાઓનો સમાવેશ થાય છે :

(1) બહારથી જીવાતને ભારતમાં પ્રવેશતી અટકાવવી.

(2) દેશમાં દાખલ થઈ ગયેલ જીવાતને એક પ્રદેશમાંથી બીજા પ્રદેશમાં જતી અટકાવવી.

(3) જે-તે પ્રદેશની જીવાતને અસરકારક પદ્ધતિથી નિયંત્રણમાં રાખવી.

(4) જંતુનાશક દવાઓની ભેળસેળ અટકાવવી.

(5) જીવાતનિયંત્રણના કાર્ય સાથે સીધા સંકળાયેલા માણસોને જંતુઘ્ન દવાનું જ્ઞાન પૂરું પાડવું.

(ચ) જૈવિક નિયંત્રણ : આ પદ્ધતિમાં હાનિકારક જીવાત ઉપર પરજીવી કે પરભક્ષી જીવન ગુજારનાર કીટકને બહારથી લાવી કૃત્રિમ રીતે ઉછેરી વધારે સંખ્યામાં છૂટાં મૂકવાં અથવા જીવાતમાં કુદરતી દુશ્મન પ્રાણીઓની વૃદ્ધિ થાય તેવું આયોજન કરી જીવાત ઉપર કાબૂ મેળવવો કે કૃત્રિમ રીતે કીટકમાં રોગ ફેલાવી તેનું નિયંત્રણ કરવું, તેને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં કૂદકૂદિયાં બાહ્ય પરજીવી એપીરીકેનિયા મેલાનોલ્યુકા ઉત્તર પ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્રમાંથી લાવી તેનાથી પાયરીલાનું સારું નિયંત્રણ મેળવેલ છે. ટ્રાયકોગ્રામા શેરડી તથા ડાંગરની ગાભમારાની ઇયળ તેમજ કપાસનાં જીંડવાં કોરી ખાનાર ઇયળના નિયંત્રણમાં ઈંડાંના પરજીવી તરીકે સારું કાર્ય કરે છે. ટ્રાયકોગ્રામા ભારતમાં તેમજ બીજા ઘણા દેશોમાં બજારમાં મળતી થઈ ગઈ છે. ઘણા દેશોમાં તેનો હવાઈ છંટકાવ પણ કરવામાં આવે છે. જો આ પરજીવીને પૂરતા પ્રમાણમાં તેમજ સમયસર છોડવામાં આવે તો સંતોષકારક રીતે જીવાતનું નિયંત્રણ મેળવી શકાય છે. ઉત્તર ભારતની સફરજનની વાડીઓમાં વૂલી એફીડનો ઉપદ્રવ એફીલીનસમાલી નામની પરજીવી ભમરીથી સંપૂર્ણપણે નિયંત્રણમાં રહે છે. એપેન્ટેલીશ પ્લુટેલી અને ટ્રેટાસ્ટિક્સ નામની પરજીવી ભમરી કોબીજ તેમજ ફ્લાવરના પાકમાં હીરાં ફૂદાંની ઇયળને સારી રીતે નિયંત્રણમાં રાખે છે. પરજીવી કીટકો પોતાના યજમાનને મારી નાખી ખાઈ જાય છે. ડાળીઓની ઇયળ અને પુખ્ત અવસ્થાની મોલો, મિલિબગ, કથીર તથા ભીંગડાંવાળી જીવાતનું ભક્ષણ કરે છે. જુદી જુદી જાતનાં ઢાલિયાં, હાવરફલાય, માટીનાં ઘર બનાવતી ભમરી, કરોડિયા વગેરે પણ પરભક્ષીની ટેવો ધરાવે છે. સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ, બૅક્ટેરિયા, ફૂગ, વાયરસ, પ્રજીવો, કૃમિ વગેરે પણ જીવાતોને મારે છે. તેમાંનાં કેટલાંક જેવાં કે વાયરસ અને બૅક્ટેરિયા હાલ વ્યાપારી ધોરણે ઉપલબ્ધ છે. દુનિયાની લગભગ 400 જેટલી જીવાતોનું કુદરતી નિયંત્રકોનો ઉપયોગ કરી સફળતાપૂર્વક નિયંત્રણ કરવામાં આવ્યું છે.

(છ) રાસાયણિક પદ્ધતિ : કીટકનો નાશ કરવા માટેના પદાર્થો કીટનાશી ઔષધ (insecticides) તરીકે ઓળખાય છે. કીટનાશી ઔષધના તેની કીટક ઉપર ઝેરી અસર કરવાની રીત પ્રમાણે નીચે મુજબ જુદા જુદા પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે.

(1) જઠર વિષ : છોડ પર છાંટેલ વિષ છોડના કોઈ પણ ભાગને ખાતાં ઝેર જીવાતના પેટમાં જાય છે, અને ઝેર જઠરમાં જઈ જીવાતનો નાશ કરે છે. આ દવાનો ઉપયોગ ચાવીને ખાઈ શકે તેવું મુખાંગોવાળા કીટકોનો નાશ કરવા માટે થઈ શકે છે. સ્પર્શજ વિષનો વિકાસ થતાં આ દવાઓનો ઉપયોગ ખૂબ જ ઘટી ગયો છે. (દા.ત. લેડ આર્સેનેટ, કૅલ્શિયમ આર્સેનેટ).

(2) સ્પર્શજ વિષ (contact poison) : આ પ્રકારના વિષનો સ્પર્શ થતાં તે શ્વાસનળી, ચેતાતંતુઓ તથા નાજુક ચામડીની સપાટી દ્વારા શરીરમાં દાખલ થાય છે અને બધા આંતરિક ભાગોમાં પ્રસરી જઈ કીટકોની જીવનઆવશ્યક શરીરક્રિયાઓમાં ખલેલ પાડી અંતે તેમને મારી નાખે છે. દા.ત., મેલાથીઓન, એન્ડોસલ્ફાન. સ્પર્શજ વિષ મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં હોય છે.

(અ) અકાર્બનિક : ગંધક અને ગંધક-ચૂનાની બનાવટ

(આ) કાર્બનિક : વનસ્પતિજ અને સંશ્લેષિત

તમાકુમાંથી મળતું આલ્કલૉઇડ (નિકોટિન), એનાબેસીન, ક્રિસેથિયમ, છોડના ફૂલમાંથી મળતું પાયરેથ્રિમ, ડેરિસની કેટલીક જાતના છોડનાં મૂળમાંથી મળતું રોટેનૉન, એ રસાયણો કીટનાશી ગુણધર્મો ધરાવે છે. તે મનુષ્યને અને અન્ય પ્રાણીઓને હાનિકારક નથી અને તેના અવશેષ પાકમાં રહેતા નથી. વનસ્પતિજ કીટનાશકો મર્યાદિત પ્રમાણમાં અને મોંઘાં મળતાં હોવાથી અને પરદેશમાંથી આયાત કરવાનાં હોવાથી, સંશ્લેષિત કીટનાશકો બનાવીને સ્વાશ્રયી બનવા તરફ વિકાસ થયો છે.

(3) ધૂમ્રકર વિષ : આ પ્રકારની દવાઓ સામાન્ય હવામાં બંધ ટ્યૂબમાં પ્રવાહી અથવા ઘન સ્વરૂપે હોય છે. ટ્યૂબ ખોલતાં તેમાંથી ઝેરી વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે, જે આજુબાજુના વાતાવરણમાં પ્રસરી જઈ તેમાં રહેલી જીવાતોનો નાશ કરે છે. દા.ત., હાઇડ્રોજન સાઇનાઇડ, મિથાઇલ બ્રોમાઇડ, ઍલ્યુમિનિયમ ફૉસ્ફરસ.

ક્લોરિનેટેડ હાઇડ્રોકાર્બન્સ, કીટનાશી : ક્લોરિન તત્ત્વવાળાં આ પ્રકારનાં રસાયણો ખૂબ અસરકારક કીટનાશી છે. તેમના અવશેષો લાંબા સમય સુધી ટકી રહે છે. ડીડીટી ચરબીમાં દ્રાવ્ય હોઈ પ્રાણીના શરીરમાં અથવા વનસ્પતિના ચરબીવાળા ભાગોમાં એકઠાં થાય છે. ડીડીટી, બીએચસી અને આલ્ડ્રીનના અવશેષો લાંબા સમય સુધી પાકમાં સક્રિય રહે છે. એટલે લણણીની અગાઉ લાંબા સમયથી દવા છાંટવાનું બંધ કરવું પડે છે. ડીડીટીનો છંટકાવ કરવાથી પાન કથીરીના પરજીવીનો નાશ થાય છે અને પાછળથી આ પાકમાં કથીરીનો ઉપદ્રવ ખૂબ જ વધી જાય છે. આ સમૂહનું એન્ડોસલ્ફાન, કીટકો તથા પાન કથીરીઓના નાશ માટે અસરકારક હોઈ મધમાખી જેવા ઉપયોગી તથા પરજીવી અને પરભક્ષી કીટકો માટે સલામત હોવાથી પાન કોરી ખાનાર ગાભમારાની ઇયળ વગેરેના નિયંત્રણ માટે વાપરવા આગ્રહ રખાયો છે.

કાર્બનિક ફૉસ્ફેટ, કીટનાશી : આ રસાયણો શરીરમાં દાખલ થઈ ચેતાતંત્રના કાર્યમાં ખલેલ પાડે છે. એટલે પ્રાણીનું તરત જ મૃત્યુ થાય છે. આમ છતાં વાપર્યા પછી દવાનાં ઔષધોને લઈને ઊભા થતા પ્રશ્નો અટકાવી શકાય છે. આ રસાયણોનું અવક્રમણ પણ ત્વરાથી થવા લાગે છે. આથી દવા છાંટ્યા બાદ એક-બે અઠવાડિયાં પછી તેના અવશેષ પાકમાં રહેતા નથી. આમ ડીડીટી, બીએચસીની સરખામણીમાં આ દવાઓ જીવલેણ હોવા છતાં આડઅસરોની બાબતમાં સલામત છે. પેરાથીઓન ડાયક્લારવોસ, ક્વીનાલફોસ, ફેનીટ્રોથીઓન, ફોઝેલોન આ સમૂહની દવાઓ છે. આ સમૂહની દવાઓ ખૂબ જ પ્રચલિત બનવાનું કારણ એ છે કે દરેકેદરેક દવાના ગુણધર્મોમાં વિવિધતા છે. ડાયક્લારવોસનું અવક્રમણ કલાકોમાં થઈ જાય છે, જ્યારે ફેન્થિઓનની અસર ઘણા દિવસ સુધી રહે છે. પેરાથીઓન કાતરા તેમજ ચૂસિયાંનું નિયંત્રણ કરી શકે છે. ફોસ્ફામીડોન વનસ્પતિમાં વપરાતું શોષક વિષ છે. જ્યારે ફેનક્લારફોસ પ્રાણીઓનાં પરજીવીઓનો નાશ કરવા વપરાતું શોષક વિષ છે. ડાયક્લોરવોસ ધૂમ્રકર છે. આ ઉપરાંત આ ગ્રૂપની દવાઓ કીટનાશી, પાનકથીરીનાશી, કૃમિનાશી ગુણધર્મો ધરાવે છે. ક્લોરિનેટેડ હાઇડ્રોકાર્બન્સ સમૂહની દવાઓની સરખામણીમાં એકમ વિસ્તાર-દીઠ આ દવાઓનો જથ્થો ઓછો વપરાય છે.

શોષક વિષ : આ દવાઓ પાકનાં મૂળ તથા પાન દ્વારા શોષાઈને છોડમાં પ્રસરી જાય છે અને છોડની રસ ચૂસનારી જીવાતોનો નાશ કરે છે. પરજીવી કીટકો તથા પરાગનયન કરનારા ઉપયોગી કીટકોને નુકસાન કર્યા સિવાય આ દવાઓ પાકમાંથી રસ ચૂસનાર કીટકોનો નાશ કરે છે. આ દવાઓ ઉપર હવામાનની અસર ઓછી થાય છે, એટલે તેમનું અવક્રમણ ધીમું થાય છે અને તેથી તેમની અસરકારકતા વધુ સમય રહે છે. આ પ્રકારની દવાઓ સામે જીવાતની પ્રતિકારક શક્તિ જલ્દીથી કેળવી શકાતી નથી, કારણ કે જૈવિક નિયંત્રણથી એવી વસ્તી નાશ પામે છે. દા.ત., મિથાઇલ-ઓ-ડીમેટોન, ડાયમિથોએટ, ફોરેટ, ફૉસ્ફામીડોન, મોનોક્રોટોફોસ વગેરે.

કાર્બામેટ, કીટનાશી : ક્લોરિન અને ફૉસ્ફરસ સિવાયની આ નવા પ્રકારની દવાઓ પણ કોલીન એસ્ટ્કેઝનો અવરોધ કરે છે. આ દવાઓ જુદી જુદી જાતના ઘણા કીટકો સામે અસરકારક છે. તેમ છતાં પાનકથીરીઓ ઉપર તેની અસર થતી નથી. આ દવાઓની અસર લાંબો સમય ટકતી નથી. તેમજ પ્રાણીઓનાં શરીરની ચરબીમાં તેમનો સંગ્રહ થતો નથી. દા.ત., કાર્બારિલ, એપ્રોકાર્બ, કાર્બોફ્યુરાન વગેરે.

સિન્થેટિક પાયરેથ્રોઇડ : વનસ્પતિજ સ્પર્શજ વિષ પાયરિથ્રમના રાસાયણિક બંધારણને ધ્યાનમાં રાખી છેલ્લા દસકામાં ઘણાં સિન્થેટિક પાયરેથ્રોઇડ્સ બજારમાં મૂકવામાં આવ્યાં છે. સાયપરમેથ્રીન, ડેકામેથ્રીન, ફેન્વાલેરેટ, પરમેથ્રીન ભારતમાં ખૂબ જ પ્રચલિત બન્યાં છે. આ કીટનાશી દવાઓ પાન, ડાળી કે જીંડવાંને નુકસાન કરતી જીવાતના નિયંત્રણ માટે ખૂબ જ અસરકારક માલૂમ પડી છે, પરંતુ તેનો વપરાશ ખૂબ જ મર્યાદિત પ્રમાણમાં કરવો જરૂરી છે.

કીટનાશી દવાઓ ભૂકા રૂપે, પ્રવાહી રૂપે, દાણાદાર રૂપે મળે છે. જીવાત, તેની નુકસાન કરવાની તેમજ પાકની અવસ્થાને ધ્યાનમાં રાખીને યોગ્ય રૂપમાં કીટનાશી દવાનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. ક્વીનાલફોસ, 1.5 ટકા ભૂકો (કાતરા), કાર્બારિલ 5 ટકા ભૂકો (કાબરી ઇયળ), કાર્બારિલ 50 ટકા વેટેબલ પાઉડર (આંબાનો મઘિયો), એન્ડોસલ્ફાન 35 ઈ.સી. (લીલી ઇયળ, ગાભમારાની ઇયળ), મોનોક્રોટોફોસ 36 ડબ્લ્યૂએસસી (ચૂસિયાં તેમજ પાનકથીરી), કાર્બોફ્યુરાન 3 જી (ડાંગરની જીવાત), કાર્બોફ્યુરાન 50 એસ.પી. (જુવારની સાંઠામાખી) પાકસંરક્ષણમાં ખૂબ જ પ્રચલિત કીટનાશી દવાઓ છે.

(જ) કીટનિયંત્રણની આધુનિક પદ્ધતિઓ : આવી પદ્ધતિથી પર્યાવરણને અસર કર્યા સિવાય કીટક્ધાી વસ્તી ઘટાડવામાં આવે છે, જેથી તેમનો ઉપયોગ સંકલિત કીટનિયંત્રણમાં થઈ શકે છે. આવી કેટલીક રીતો નીચે મુજબ છે :

(1) ખાસ પ્રકારનાં કિરણોની માવજત : આ જાતની માવજત આપી નર કીટકને મોટી સંખ્યામાં ખેતરોમાં છોડવાથી માદાના સંભોગ માટે બીજા નર સાથે હરીફાઈ કરી સંભોગ કરે છે. જેથી માદા ન સેવાય તેવાં ઈંડાં મૂકે છે. આમ બે-ત્રણ પેઢી સુધી કરવાથી 90 ટકાથી પણ વધારે વસ્તી ઘટાડી શકાય છે, સંઘરેલ અનાજની જીવાતના નિયંત્રણ માટે આ પદ્ધતિ વિકસિત દેશોમાં ખૂબ જ પ્રચલિત છે.

(2) વંધ્યત્વ ઉત્પન્ન કરતા પદાર્થોનો ઉપયોગ : આ પ્રકારના પદાર્થો જીવાતની પ્રજનનશક્તિને અસર કરે છે, જે જીવાતને સ્પર્શથી કે ખોરાક સાથે આપવામાં આવે છે અને પરિણામે જીવાત ઈંડાં મૂકતી નથી; ઈંડાં મૂકે, તો સેવાતાં નથી, સેવાય તો ઇયળ કોશેટોમાં જતી નથી. અને કોશેટા બને તો તેમાંથી પુખ્ત કીટક નીકળતા નથી. આ જાતના પદાર્થો ત્રણ પ્રકારના મળે છે.

(i) નરમાં વંધ્યત્વ ઉત્પન્ન કરવા માટેના, (ii) માદામાં વંધ્યત્વ ઉત્પન્ન કરવા માટેના અને (iii) નર અને માદામાં વંધ્યત્વ ઉત્પન્ન કરવા માટેના.

(3) વૃદ્ધિવર્ધકો : કીટકની અપુખ્ત અવસ્થામાં ખાસ પ્રકારનાં વૃદ્ધિવર્ધકો (જુવેનાઇલ હૉર્મોન્સ) હોવાથી કીટક્ધાા વિકાસ દરમિયાન અમુક સમયના અંતરે તે તેના શરીર પરથી કાંચળી ઉતારી ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતાં હોય છે અને જ્યારે આવાં વૃદ્ધિવર્ધકોનો સ્રાવ થતો બંધ થાય છે, ત્યારે કીટક પુખ્ત અવસ્થા પ્રાપ્ત કર છે. આવા સંજોગોમાં જો કીટક પુખ્ત અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે તે પહેલાં કૃત્રિમ રીતે જુવેનાઇલ હૉર્મોન્સ જેવાં રસાયણો કોઈ પણ રીતે કીટકના શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે, તો કીટક સતત કાંચળી ઉતારતું રહે છે ને પુખ્તતા પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી અને ધીમે ધીમે વસ્તી ઘટાડી શકાય છે.

(4) જનીનીય ફેરફારો : કીટનિયંત્રણમાં જનીનશાસ્ત્રના જ્ઞાનનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિમાં કેટલાક કીટકોમાં રહેલ ખાસ પ્રકારનાં જનીનને ઓળખી કીટકમાં વ્યંધ્યત્વ પેદા કરવા માટે તેમનો ઉપયોગ થાય છે. જ્યારે આવી જાતના નર કીટકોના જનીનિક ફેરફારો કર્યા બાદ તેવા નર કીટકો સ્થાનિક માદા કીટકો સાથે સંભોગ કરે છે, જેના પરિણામે માદા કીટકો જે ઈંડાં મૂકે, તે સેવાતાં નથી. આ રીતે વસ્તી ધીમે ધીમે ઓછી થતી જાય છે. મનુષ્યના આરોગ્ય સાથે સંકળાયેલ કીટકોમાં આ પદ્ધતિ વધારે ઉપયોગી છે. દા.ત., મચ્છર.

(5) અનુકર્ષણ-પદાર્થો : કીટકને ખાસ પ્રકારની વાસથી આકર્ષી શકે તેવા પદાર્થોને અનુકર્ષણ-પદાર્થો કહે છે. આવા પદાર્થોનો ઉપયોગ કરી કીટકની વસ્તીનું નિયંત્રણ કરી શકાય છે. દા.ત., ફળમાખીના નિયંત્રણ માટેની વિષપ્રલોભિકા બનાવવા માટે મિથાઇલ યુજીનોલનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જે અનુકર્ષણ પદાર્થ તરીકે કામ કરે છે. તેવી જ રીતે જાતીય-પ્રલોભક પાશનો ઉપયોગ કરી પ્રોડેનિયા, કાબરી ઇયળ અને હેલિયોથીસ જેવી જીવાતની નર ફૂદીઓને આકર્ષી નરની વસ્તી ઓછી કરવામાં આવે છે.

(6) અપાકર્ષણ-પદાર્થો : જે પદાર્થો વનસ્પતિ, પ્રાણી કે બીજી કોઈ જગ્યાએ છાંટતાં તેની ખરાબ વાસ કે સ્વાદથી તે વસ્તુઓ તરફ આકર્ષણ ઘટાડે છે તે અપાકર્ષણ-પદાર્થો કહેવાય છે. તે થોડા ઝેરી હોય કે ન હોય, પરંતુ તેના છંટકાવથી નુકસાન ઓછું થાય છે. વૃક્ષો અને ફળઝાડના પાકમાં ઊધઈ અને ચીકટાનો ઉપદ્રવ અટકાવવા થડ પર ક્રિઓસોટ, દિવેલ કે કીટનાશી દવાના પટ્ટા કરવામાં આવે છે.

(7) અવરોધક પદાર્થો : જીવાતને અનુકૂળ ન હોય તેવા પદાર્થો છોડ પર છાંટવાથી તેને નુકસાન થતું અટકે છે. તેને અવરોધક પદાર્થો કહે છે. આવા પદાર્થોની અવશેષ અસરો રહેતી નથી. ખેતીપાકમાં કાતરાથી થતું નુકસાન અટકાવવા લીંબોળીનાં મીજના અર્કનો છંટકાવ કરવો જોઈએ.

(ઝ) સંકલિત કીટનિયંત્રણ : ચીલાચાલુ અને નવી દવાઓના આડેધડ ઉપયોગના કારણે કીટકમાં પ્રતિકારકતા, પરજીવી અને પરભક્ષીનો નાશ, જુસ્સાથી વધતી વસ્તી અને આવી બીજી આડઅસરોને લઈને કીટકનો નાશ કરવો કે નુકસાન અટકાવવું ખૂબ જ મુશ્કેલ બને છે. આવી પરિસ્થિતિને નિવારવા માટે સંકલિત કીટનિયંત્રણ પદ્ધતિ અપનાવવી ખૂબ જ જરૂરી છે. એક કરતાં વધારે નિયંત્રણ-પદ્ધતિઓનો સમન્વય કરીને જીવાતને કાબૂમાં રાખવામાં આવે છે, તેને સંકલિત નિયંત્રણ કહે છે.

કીટનાશી દવા છાંટવાનાં સાધનો : પાકને નુકસાન કરતી જીવાતોના નિયંત્રણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી દવાઓ ભૂકા સ્વરૂપે દાણાદાર અને પ્રવાહી સ્વરૂપે બજારમાં મળે છે. ભૂકા સ્વરૂપે મળતી દવા સીધી જ પાકમાં છાંટવામાં આવે છે. દાણાદાર દવા જમીન અથવા પાકની ભૂંગળીમાં હાથથી આપવામાં આવતી હોય  છે. પ્રવાહી સ્વરૂપે મળતી જંતુઘ્ન દવાઓને પાણીમાં ભેળવી યોગ્ય માત્રાએ છાંટવામાં આવતી હોય છે. આ પ્રકારની દવાઓને પાક પર છાંટવા માટે ઘણા પ્રકારનાં સાધનો વિકસાવવામાં આવ્યાં છે, જે બે પ્રકારનાં છે. ભૂકા રૂપે દવા છાંટવા માટેનાં સાધનોને ‘ડસ્ટર’ અને જંતુઘ્ન પ્રવાહી મિશ્રણ છાંટવા માટેનાં સાધનોને ‘સ્પ્રેયર’ કહેવામાં આવે છે.

ડસ્ટર : આ સાધનોથી જંતુઘ્ન દવાની ભૂકી હવાના પ્રવાહ સાથે બહાર ઊડી મોટા વિસ્તારમાં પ્રસરે છે. આવા યંત્રમાં ભૂકાને ધારણ કરનાર ભાગ (હૉપર) હવાનો પ્રવાહ ઉત્પન્ન કરનાર પંખો (બ્લોઅર), પંખાને ચલાવવા માટેની યાંત્રિક રચના તથા હવામિશ્રિત ભૂકીને બહાર લાવી યોગ્ય જગ્યાએ પ્રસારિત કરનારી રચના (ડિસ્ચાર્જ લાઇન) વગેરે મુખ્ય ભાગો છે. આમાં ખેતપાકમાં દવાઓ છાંટવા માટેનો રોટરી ડસ્ટર વધારે પ્રચલિત છે.

(1) બેલો ડસ્ટર : હૉપર અને ડિસ્ચાર્જ ટ્યૂબ ધાતુના જાડા પતરામાંથી બનાવેલાં હોય છે, જ્યારે ધમણ ચામડા, રબર કે પ્લાસ્ટિકમાંથી બનાવેલ હોય છે, જેને લાકડાના ખાસ આકારના બે ટુકડા સાથે ઉપર નીચેથી જોડેલ હોય છે. ધમણથી ઉપરના પાટિયાની બહાર હૅન્ડલ હોય છે, જે પકડીને ધમણ ચલાવી શકાય છે. ધમણના નીચેના પાટિયા ઉપર રબરની ચકતી રૂપે વાલ્વ હોય છે, જેમાંનો એક ધમણની અંદરની તરફ અને બીજો ધમણની બહાર. પરંતુ તે હૉપરમાં ખૂલે છે. ધમણને બે આંકડાની મદદથી હૉપર ઉપર બેસાડેલી હોય છે. જ્યારે ડિસ્ચાર્જ ટ્યૂબ હૉપર સાથે જોડેલી હોય છે. તેના છેડે ત્રિકોણાકાર નૉઝલ હોય છે. હૉપરમાં 300થી 500 ગ્રામ ભૂકો ભરી શકાય છે. ધમણ ચલાવવાથી અંદરની હવા હૉપરમાં રહેલી ભૂકી પર ફૂંક મારે છે. પરિણામે હૉપરમાંની ભૂકીના રજકણો ડિસ્ચાર્જ લાઇન દ્વારા બહાર આવે છે અને પાક પર પ્રસરી જાય છે. આ સાધનનો ઉપયોગ નાના વિસ્તારમાં ભૂકા રૂપે દવા છાંટવા માટે થાય છે. આમાં હવાનો પ્રવાહ સતત રહેતો નથી, તેથી દવાની ભૂકી એકસરખી છંટાતી નથી. એટલા માટે આ પ્રકારના ડસ્ટરનો ઉપયોગ નાના બાગ-બગીચાઓમાં દવા છાંટવા પૂરતો મર્યાદિત રહ્યો છે.

(2) પ્લંજર ડસ્ટર : આ એક સાદી રચનાવાળું લોખંડનું નળાકાર સાધન છે. તેના ઉપરના ભાગમાં હવા ફેંકવા માટેનો પ્લંજર પંપ અને નીચેના ભાગમાં ભૂકો ભરવા માટે હૉપર (ડસ્ટર ચેમ્બર) હોય છે. હૉપરમાં એક ગોળાકાર ટ્યૂબ હોય છે. જે ઉપરની તરફ પ્લંજર પંપ સાથે જોડાયેલી હોય છે. તેની નીચેના છેડે હવા નીકળવાનું કાણું હોય છે. બીજી એક ચપટી નળી હોય છે. જેમાં ઉપર, મધ્યમાં અને નીચેના છેડે એમ ત્રણ મોટાં કાણાં હોય છે, જે વાયરની જાળીથી ઢાંકેલાં હોય છે. હૉપરની નીચેના ભાગે ડસ્ટ ભરવા માટે ખૂલી શકે તેવું ઢાંકણ હોય છે, તેમાં નાની-મોટી થઈ શકે તેવી પાઉડર ઊડવા માટેની ફાટ હોય છે. હૉપરમાં આશરે 500 ગ્રામ ભૂકી ભરી શકાય છે, જે પંપ ચલાવતાં હવા સાથે ફાટ દ્વારા બહાર ફેંકાય છે. મરઘાંઘર, કિચનગાર્ડન, ગ્લાસહાઉસ, ઢોર માટેની કોઢ જેવા નાના વિસ્તારોમાં તથા ઘરગથ્થુ જીવાતોના નાશ માટે ભૂકારૂપ જંતુનાશક દવા છાંટવા માટે આ સાધન ઉપયોગી છે.

(3) હૅન્ડ-રોટરી ડસ્ટર : આ પ્રકારનાં સાધનો ખભે ભેરવીને પીઠ પાછળ અથવા ગળે ભેરવીને પેટ આગળ રાખીને વાપરી શકાય તેવી રચનાવાળાં હોય છે. આ સાધનમાં એક પંખો હોય છે અને તેને ચલાવવા માટે દાંતાવાળાં ચક્રો તથા હૅન્ડલ હોય છે. ખભે ભેરવીને વાપરી શકાય તેવા ડસ્ટરમાં બ્લોઅરની પાછળના છેડે ભૂકો ભરવા માટેની હૉપર (ટાંકી) બેસાડેલી હોય છે. જ્યારે પેટ આગળ રાખીને વાપરી શકાય (જ્યુબિલી હૅન્ડ-રોટરી ડસ્ટર) તેવા ડસ્ટરમાં હૉપરની નીચે પંખો હોય છે. હૉપરમાં 3થી 5 કિલો ભૂકો ભરી શકાય છે. હૉપરમાં ભૂકો ચોંટી ન જાય તે માટેની રચના (એજિટેટર) હોય છે. હૉપરમાંની ભૂકી નીચે આવેલી સક્શન-પાઇપમાં જરૂર મુજબ જાય તે માટે ફીડિંગ બ્રશ અને ફીડકંટ્રોલ લીવર હોય છે.

હૅન્ડલને ગોળ ફેરવવાથી દાંતાચક્ર સાથે જોડેલ પંખો ફરે છે અને બ્લોઅરમાં રહેલ હવાને બહાર ફેંકે છે. પરિણામે શોષક નળી (સક્શન પાઇપ) દ્વારા બ્લોઅરમાં આવતી હવા સાથે દવાના રજકણો હવાના પ્રવાહ સાથે ડિસ્ચાર્જ ટ્યૂબ દ્વારા બહાર ફેંકાય છે. આ સાધનોનો ઉપયોગ મોટાભાગે નાના પાકો, શાકભાજીના પાકો અને નાનાં ફળઝાડના પાકોમાં ભૂકા રૂપે દવા છાંટવા માટે થાય છે. તેનાથી એક દિવસમાં મધ્યમ ઊંચાઈ ધરાવતા પાકોમાં 1થી 1.5 હેક્ટર વિસ્તારમાં દવા છાંટી શકાય છે.

(4) સાયનોગૅસ ફૂટપંપ : ઉંદર-નિયંત્રણમાં ઉપયોગી સાઇનાઇડની ભૂકી ઉંદરના દરમાં ઊંડે સુધી દાખલ કરવા માટે આ સાધન વપરાય છે. આ સાધનના ઉપરના પિત્તળના નળાકાર ભાગમાં પ્લંજર પંપ બેસાડેલો હોય છે. તેની નીચે આશરે 500 ગ્રામ ભૂકી ભરી શકાય તેવી કાચની બરણી હોય છે. પિત્તળના નળાકાર અને કાચની બરણી વચ્ચે એક નાનો વાલ્વ હોય છે, જે નળાકારમાંથી આવતી હવાને બરણીમાં જવા દે છે, પરંતુ પાછી નળાકારમાં જતી રોકે છે. પંપ ચલાવવાથી હવાનો પ્રવાહ ઉત્પન્ન થાય છે, જે બરણીમાંની ભૂકીને ઉડાડે છે અને તે વિતરણનળી (delivery tube) દ્વારા બહાર આવે છે. આ નળીના છેડે એકાદ ફૂટ લંબાઈની ધાતુની નળી બેસાડેલી હોય છે, જેને ઉંદરના દરમાં ઊંડે સુધી દાખલ કરી શકાય છે. ઉંદરના નાશ માટે ખેતરમાંનાં ઉંદરનાં તમામ દરો સારી રીતે બંધ કરી દીધાં પછી બીજે દિવસે જેટલાં દર ખૂલે તેમાં આ પંપથી દવા દાખલ કરી સખત રીતે બંધ કરતાં દવામાંથી ઉત્પન્ન થતો ઝેરી ગૅસ દરમાં પ્રસરી જઈ ઉંદરોનો નાશ કરે છે.

સ્પ્રેયર : સામાન્ય રીતે સ્પ્રેયરમાં પંપના મુખ્ય ભાગો તરીકે પ્રવાહી મિશ્રણ ભરવા માટેની ટાંકી, હવાની ટાંકી (પ્રેશર વેસલ), હોઝ પાઇપ, સ્પ્રેલાન્સ, છંટકાવના પ્રવાહીને નિયંત્રણ કરનાર ભાગ (કટ-ઑવ્-વાલ્વ) અને નૉઝલ આવેલાં હોય છે. આ ઉપરાંત કેટલાક સ્પ્રેયરમાં પ્રવાહીમિશ્રિત દવાના કણો તળિયે બેસી જતા અટકાવવા એજિટેટર અને હવાનું દબાણ માપવા પ્રેશરગેજ પણ હોય છે. સ્પ્રેયરમાં ઉત્પન્ન થતા દબાણના પ્રકારને ધ્યાનમાં લઈ સ્પ્રેયરના નીચે પ્રમાણે વિભાગ પાડી શકાય :

(અ) હવાના દબાણથી કામ કરતાં સ્પ્રેયર્સ (કૉમ્પ્રેસ્ડ ઍર સ્પ્રેયર) :

આ સિદ્ધાંત પર કામ કરતાં સ્પ્રેયરોમાં હૅન્ડ સ્પ્રેયર અને કોઠીપંપનો સમાવેશ થાય છે.

(1) હૅન્ડ સ્પ્રેયર : આ સાધન ધાતુ અથવા પ્લાસ્ટિકમાંથી બનાવેલ હોય છે. તેમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ભરવા માટેની ટાંકી પ્રેશર વેસલ તરીકે કામ કરે છે. આ ટાંકીમાં પંપ બેસાડેલો હોય છે, જે સાઇકલના પંપના સિદ્ધાંત પર કામ કરે છે. ટાંકીના 3/4 ભાગમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ભરી ટાંકીનું ઢાંકણ બંધ કરીને પંપ વડે હવાનું દબાણ ઉત્પન્ન કરાય છે. ટાંકીમાં પૂરતું દબાણ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે કટ-ઑવ્-લીવરને નીચેની તરફ દબાવતાં પ્રવાહી ડિસ્ચાર્જ નળી મારફતે નૉઝલ દ્વારા બહાર ફુવારા રૂપે ઊડે છે. સામાન્ય રીતે આ સાધનનો ઉપયોગ વંદા, ઘરમાખી, માંકડ, મચ્છર, ચાંચડ વગેરે ઘરમાં થતી જીવાતોના નિયંત્રણ માટે જંતુનાશક દવા છાંટવા માટે કરવામાં આવે છે.

(2) કોઠી પંપ (બેરલ સ્પ્રેયર) : આ સ્પ્રેયર પણ હૅન્ડ સ્પ્રેયરના સિદ્ધાંત મુજબ જ કામ કરે છે. પરંતુ તે કદમાં મોટા હોય છે. તે પિત્તળ અથવા ગૅલ્વેનાઇઝ્ડ લોખંડના પતરામાંથી બનાવેલા હોય છે. આમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ભરવા માટેનો પ્લંજર પંપ બેસાડેલો હોય છે. આ ઉપરાંત ઘણી વખત ટાંકીના મથાળે હવાનું દબાણ દર્શાવવા માથે થ્રેશર-ગેજ અને પ્રવાહી ભરવા માટેનું દ્વાર (ફિલર હોલ) આવેલ હોય છે. સ્પ્રેયરની ટાંકીના તળિયે ગોળ પતરાનું સ્કર્ટ બેસાડેલું હોય છે, જે સ્પ્રેયરની ટાંકીના તળિયે ઘસારો થતો રોકે છે અને સ્પ્રેયરને જમીન પર સ્થિર ઊભો રાખવામાં મદદ કરે છે. ટાંકીની એક બાજુએ બે પટ્ટા (શોલ્ડર સ્ટ્રેપ) આવેલા હોય છે, જેના વડે સ્પ્રેયરની ટાંકીમાં 3/4 ભાગમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ભરી પંપની મદદથી ટાંકીમાં 2થી 3.5 કિગ્રા./સેમી.² જેટલું દબાણ ઉત્પન્ન કરી શકાય છે. લગભગ 40થી 50 સ્ટ્રોક લગાવતાં ટાંકીમાં જરૂરી દબાણ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે ટાંકીમાં પૂરતું દબાણ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે સ્પ્રેલાન્સમાં આવેલ કટ-ઑવ્-લીવરને દબાવતાં દબાણયુક્ત પ્રવાહી ડિલિવરી હોઝ મારફતે સ્પ્રેલાન્સમાં થઈ નૉઝલ દ્વારા બારીક બિંદુના રૂપમાં બહાર આવે છે. આ સાધનમાં જેમ જેમ છંટકાવ થતો જાય છે તેમ તેમ દબાણ ઘટતું જાય છે, જેથી પ્રવાહીનાં બિંદુ મોટાં બનતાં જાય છે. પરિણામે પ્રવાહીનો છંટકાવ એકસરખો થતો નથી. આ ઉપરાંત સ્પ્રેયરની ટાંકીમાં મિશ્રણને હલાવનાર ભાગ(એજિટેટર)ની રચના ન હોવાથી વેટેબલ પાઉડરમાંથી બનાવેલ પ્રવાહી મિશ્રણના છંટકાવ માટે આ સ્પ્રેયર અનુકૂળ આવતાં નથી. સામાન્ય રીતે પ્રવાહી રૂપે મળતી દવાઓનું જરૂરી માત્રામાં પ્રવાહી મિશ્રણ બનાવી બાજરી, જુવાર, મકાઈ, કપાસ, તમાકુ, શાકભાજી તથા મરીમસાલાના પાકમાં દવાનો છંટકાવ કરવા માટે ઉપયોગી છે. ઘણી વખત આવાં સાધનો ફૂલ-છોડ, પાલતુ પ્રાણીઓ, મરઘાં-બતકાં વગેરેની જીવાતના નિયંત્રણ માટે તેમજ મચ્છરના નિયંત્રણ માટેની દવા છાંટવા માટે પણ વાપરી શકાય છે.

(બ) પ્રવાહીના દબાણથી કામ કરતાં સ્પેયર્સ (હાઇડ્રૉલિક સ્પ્રેયર્સ) : આ સિદ્ધાંત પ્રમાણે કામ કરતાં સ્પ્રેયરોમાં નેપસેક સ્પ્રેયર, બૅક-પૅક સ્પ્રેયર, રૉકિંગ સ્પ્રેયર, ફૂટ સ્પ્રેયર, સ્ટીરપ પંપ અને અકેલા હૅન્ડ સ્પ્રેયરનો સમાવેશ થાય છે.

(1) નેપસેક સ્પ્રેયર : આ સ્પ્રેયરમાં ટાંકી પ્લાસ્ટિક અથવા ધાતુમાંથી બનાવેલ હોય છે, જેની ક્ષમતા 10થી 16 લિટરની હોય છે. ટાંકી સપાટ અથવા લંબ ગોળાકાર હોવાને લીધે તે પંપ ચલાવનાર માણસની પીઠ પર સારી રીતે ગોઠવાય છે. કેટલાંક સ્પ્રેયરોમાં દબાણ ઉત્પન્ન કરવા માટેનો પંપ ટાંકીની અંદર બેસાડેલો હોય છે, જ્યારે કેટલાંક સ્પ્રેયર્સમાં તે ટાંકીની બહાર ફિટ કરેલો હોય છે. ટાંકીની બહારની બાજુએ પંપ બેસાડેલો હોય ત્યારે તેના સમારકામ માટે સરળતા રહે છે અને કાટ લાગવાનો ભય ઓછો રહે છે. પંપના નીચેના તળિયે વૉશર (પિસ્ટન) બેસાડેલો હોય છે, જે ટાંકીના તળિયે આવેલા પ્રવાહીના ખાડા(piston well)માં ઉપરનીચે આવ-જા કરતો હોય છે. પંપને ચલાવવા માટે સ્પ્રેયરની બહારની બાજુએ એક હૅન્ડલ હોય છે. આ હૅન્ડલની સાથે એક સળિયા જેવા ભાગ (ઑપરેટિંગ લીવર) વડે પંપ જોડાયેલ હોય છે. આ હૅન્ડલને પંપની ડાબી કે જમણી બાજુ, ચલાવનાર માણસની અનુકૂળતા મુજબ બદલી શકાય છે. હૅન્ડલને હાથ વડે ઉપરની બાજુએ લાવીએ ત્યારે પંપ પણ ઊંચો થાય છે અને તેના પરિણામે ટાંકીના તળિયે આવેલ પિસ્ટન વેલમાં પ્રવાહી દાખલ થાય છે. હૅન્ડલને જ્યારે નીચેની તરફ દબાવવામાં આવે છે, ત્યારે પિસ્ટન વેલમાં રહેલ પ્રવાહી ઉપર દબાણ ઉત્પન્ન થતાં પંપના તળિયે આવેલ ચૂષણ વાલ્વ (સક્શન વાલ્વ) ખૂલતાં પ્રવાહી પંપમાં દાખલ થાય છે. આમ હૅન્ડલને સતત ઉપર-નીચે કરતાં દબાણયુક્ત પ્રવાહી પંપમાં એકઠું થઈ વિતરણનળી મારફતે નૉઝલ દ્વારા નાનાં નાનાં બિંદુઓ રૂપે બહાર આવે છે. આ સ્પ્રેયરમાં 3થી 5 કિગ્રા./સેમી.² જેટલું દબાણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ સ્પ્રેયરમાં ટાંકીની અંદર પંપ ઉપર ચમચા આકારનું એજિટેટર (પ્રવાહી મિશ્રણને હલાવનાર ભાગ) બેસાડેલ હોય છે, જેને પરિણામે પાણીમાં ભીંજવી શકાય તેવી ભૂકારૂપ દવા(વેટેબલ પાઉડર)ના છંટકાવ માટે આ સ્પ્રેયર ખૂબ જ ઉપયોગી છે. આ ઉપરાંત તેમાં કોઠીપંપની માફક વારંવાર હવા ભરવી પડતી નથી. તેથી ડાંગરની ક્યારીમાં આ સ્પ્રેયર ઘણાં અનુકૂળ આવે છે. આ સ્પ્રેયરનો ઉપયોગ ધાન્ય પાક, શાકભાજીના પાક, કપાસ, તમાકુ અને નાના કદનાં ફળઝાડ ઉપર પ્રવાહી દવા છાંટવા માટે થાય છે.

(2) બૅકપૅક સ્પ્રેયર : આ સ્પ્રેયર પણ નેપસેક સ્પ્રેયર જેવું જ હોય છે. પરંતુ તેમાં હાઇડ્રૉલિક પંપ તેમજ હવાની ટાંકી (પ્રેશર વેસલ) અલગ અલગ હોય છે. સ્પ્રેયરની ટાંકી, પ્રેશર વેસલ અને પિસ્ટન વગેરે ભાગ સખત પ્લાસ્ટિક(પીવીસી)માંથી બનાવેલ હોય છે. ટાંકીની ક્ષમતા 16 લિટર સુધીની હોય છે. હવાની ટાંકી પ્રવાહી ટાંકીના અંદરના ભાગે બેસાડેલ હોય છે. જ્યારે પિસ્ટન તથા વાલ્વ બૉક્ષ ટાંકીના તળિયાના ભાગે આવેલ હોય છે. લોખંડના સળિયામાંથી બનાવેલ ધરી (ઍક્સલ) વડે પિસ્ટન હૅન્ડલ સાથે જોડાયેલ હોય છે. હૅન્ડલને ધરીના ડાબા અથવા જમણા છેડે છાંટનારની આદત મુજબ બેસાડી શકાય છે. ટાંકીના નીચેના ભાગે લોખંડનું સ્ટૅન્ડ હોય છે, જેના લીધે સ્પ્રેયર જમીન પર મૂકતાં સ્થિર રહી શકે છે. ટાંકીમાંથી પ્રવાહી લઈ જતી વિતરણનળી વાલ્વબૉક્સની નીચેની બાજુએ બેસાડેલ હોય છે. હૅન્ડલને ઉપરની બાજુ ખેંચતાં પિસ્ટન લાઇનર(પંપ બેરલ)માં હવાનું દબાણ ઘટે છે. પરિણામે પ્રવાહી મિશ્રણ ચૂષણ વાલ્વ ખોલીને પિસ્ટન લાઇનરમાં દાખલ થાય છે. ફરી હૅન્ડલને નીચેની તરફ દબાવતાં પ્રવાહી મિશ્રણ પર દબાણ થતાં પ્રવાહી ડિલિવરી વાલ્વ ખોલી હવાની ટાંકીમાં દાખલ થાય છે. આમ હૅન્ડલને સતત ઉપરનીચે હલાવતાં પ્રવાહી હવાની ટાંકીમાં ભેગું થઈ ડિલિવરી હોઝ મારફતે નોઝલ દ્વારા નાનાં બિંદુઓમાં વિભાજિત થાય છે. આ સ્પ્રેયર વડે પંપમાં લગભગ 2થી 2.5 કિગ્રા./સેમી.² જેટલું દબાણ પેદા થાય છે. કીટનાશી દવાઓ છાંટવા માટે આ સ્પ્રેયરનો ઉપયોગ થતો નથી, પરંતુ ખાસ પ્રકારની ફલેટ ફેન નૉઝલ જોડીને તેનો ઉપયોગ નીંદામણનાશક દવાઓ છાંટવા માટે થાય છે.

(3) ફૂટ સ્પ્રેયર (પૅડલ પંપ) : આ સ્પ્રેયરના બધા જ ભાગો લોખંડના એક મજબૂત ચોકઠા (સ્ટૅન્ડ) પર બેસાડેલા હોય છે. આમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ભરવા માટેની ટાંકી હોતી નથી. પરંતુ અલગ વાસણમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ભરવામાં આવે છે, જે ચૂષણનળી મારફતે પંપમાં આવે છે. પંપની ઉપરનો નળાકાર ભાગ હવાની ટાંકી (પ્રેશર વેસલ) તરીકે કામ કરે છે જેના પરિણામે એકસરખા દબાણથી પ્રવાહી છાંટી શકાય છે. પ્રેશર વેસલની બરાબર નીચેના નળાકાર ભાગમાં પ્લંજર પ્રકારનો પંપ બેસાડેલો હોય છે, જે દબાણ ઉત્પન્ન કરે છે. પ્લંજર રૉડના એક છેડે પંપને ચલાવવા માટે પૅડલ હોય છે. આ સ્પ્રેયરને ચલાવવા માટે હાથને બદલે પગનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પૅડલને પગ વડે નીચેની તરફ દબાવતાં પંપ-બૅરલમાં રહેલી હવા દબાય છે અને તે ડિલિવરી વાલ્વ ખોલી વિતરણનળી મારફતે બહાર ધકેલાય છે. સાથે સાથે પંપ-બૅરલમાં હવાનું દબાણ ઘટતાં ચૂષણ વાલ્વ ખોલી પ્રવાહી ચૂષણનળી દ્વારા ટાંકીમાંથી પંપ-બૅરલમાં દાખલ થાય છે. પેડલ ઉપરથી પગનું દબાણ ઉઠાવી લેતાં પૅડલની સાથે સ્પ્રિંગ હોવાથી તે આપમેળે ઉપર આવી જાય છે. આમ થોડો વખત પૅડલને પગ વડે ઉપર-નીચે ચલાવવાથી પ્રવાહી ખેંચાઈને પંપ-બૅરલમાં થઈ હવાની ટાંકીમાં એકઠું થાય છે અને વિતરણનળી મારફતે નૉઝલ દ્વારા બારીક સ્પ્રે રૂપે બહાર આવે છે. આમ, પંપમાં લગભગ 17થી 21 કિગ્રા./સેમી.² જેટલું દબાણ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી આ સ્પ્રેયરનો ઉપયોગ ફળઝાડના પાક પર પ્રવાહી દવા છાંટવા માટે થાય છે. આ સિવાય ઘણી વખત બંધાતા મકાનના ઊંચા ભાગો પર પાણીના છંટકાવ માટે પણ તેનો ઉપયોગ છે. સામાન્ય રીતે આ સ્પ્રેયરને ચલાવવા માટે બે વ્યક્તિઓની જરૂર પડે છે. પરંતુ જો બે ડિલિવરી હોઝ એકીસાથે જોડવામાં આવે તો કુલ ત્રણ માણસોની જરૂર પડે છે.

(4) રૉકિંગ સ્પ્રેયર : આ સ્પ્રેયર પણ ફૂટપંપના સિદ્ધેંત પર જ કામ કરે છે, પરંતુ તફાવત એટલો જ કે આમાં દબાણ ઉત્પન્ન કરવા માટે એક લાંબા હાથા(ઑપરેટિંગ લીવર)ને હાથની મદદથી આગળ-પાછળ ચલાવીને પંપમાં દબાણ ઉત્પન્ન કરાય છે. આ સ્પ્રેયરમાં બધા જ ભાગો લાકડાના એક લંબચોરસ પાટિયા (પ્લૅટફૉર્મ) પર અને પ્રવાહી મિશ્રણ એક અલગ વાસણમાં રાખવામાં આવે છે. છંટકાવ વખતે દબાણ એકસરખું જળવાઈ રહે તે માટે પંપની ઉપરની બાજુએ ઘુમ્મટ આકારની ગોળ પિત્તળની ટાંકી (પ્રેશર વેસલ) બેસાડેલી હોય છે. આ ટાંકીમાં હવા દબાણપૂર્વક ભરાઈ રહે છે અને જ્યારે પંપમાં દબાણ ઓછું થાય (સક્શન સ્ટ્રોક વખતે) ત્યારે આ દબાયેલ હવા પ્રવાહી પર દબાણ કરે છે. આમ પ્રવાહી મિશ્રણનો છંટકાવ સતત મેળવી શકાય છે. આ પંપ વડે લગભગ 14થી 18 કિગ્રા./સેમી.² જેટલું દબાણ ઉત્પન્ન કરી શકાય છે, તેથી આ સ્પ્રેયર પણ ઊંચા ઝાડ પર પ્રવાહી દવા છાંટવા માટે વપરાય છે. ફૂટ સ્પ્રેયરની જેમ આ સ્પ્રેયરમાં પણ એકીસાથે જરૂરિયાત મુજબ બે વિતરણ નળી જોડી શકાતી હોવાથી બે કે ત્રણ માણસોની જરૂર પડે છે. સામાન્ય રીતે રૉકિંગ સ્પ્રેયર અને ફૂટ સ્પ્રેયરમાં થ્રી ઍક્શન નૉઝલ અથવા સ્પ્રે ગન જોડવામાં આવે છે, જેથી ખૂબ જ ઊંચાઈ સુધી પ્રવાહી મિશ્રણ છાંટી શકાય છે. રૉકિંગ સ્પ્રેયર અથવા ફૂટ સ્પ્રેયર વડે એક દિવસમાં લગભગ એકાદ હેક્ટર વિસ્તારમાં છંટકાવ થઈ શકે છે.

(5) સ્ટિરપ પંપ (બકેટ પંપ) : આ એક સાદો હાઇડ્રૉલિક પંપ છે. તેમાં એક અથવા બે લાંબા પિત્તળના નળાકાર આવેલા હોય છે. એક નળાકાર હોય ત્યારે તે સિંગલ બૅરલ અને બે નળાકાર હોય ત્યારે તે ડબલ બૅરલ સ્ટિરપ પંપ તરીકે ઓળખાય છે. બે નળાકાર આવેલા હોય છે, ત્યારે ઓછા વ્યાસવાળો નળાકાર પંપ-બૅરલ તરીકે અને વધારે વ્યાસવાળો નળાકાર પ્રેશર વેસલ તરીકે કાર્ય કરે છે. પંપ-બૅરલની એક બાજુએ પેંગડું (સ્ટિરપ) બેસાડેલું હોય છે, જેના પર પગ મૂકી પંપને ચલાવતાં સ્પ્રેયર પ્રવાહી મિશ્રણની ટાંકી(વાસણ)માં સ્થિર રહે છે. સિંગલ બૅરલ સ્ટિરપ પંપમાં પંપ-બૅરલની બાજુએ વિતરણનળી (ડિલિવરી હોઝ) બેસાડેલ હોય છે. તેમાં પ્લંજર રૉડ પોલો હોય છે અને તેને છેડે ડિલિવરી વાલ્વ આવેલો હોય છે, જ્યારે ડબલ બૅરલ સ્ટિરપ પંપમાં પ્લંજર રૉડ નક્કર હોય છે અને પ્રેશર વેસલની નીચેની બાજુએ ડિલિવરી વાલ્વ બેસાડેલો હોય છે. પંપની ઉપરની બાજુએ અંગ્રેજી ‘ટી’ અથવા ‘ડી’ આકારનું હૅન્ડલ હોય છે. હૅન્ડલને ઉપરની બાજુએ ખેંચતાં પંપ-બેરલમાં હવાનું દબાણ ઘટે છે. પરિણામે પ્રવાહી સક્શન વાલ્વ ખોલીને પંપ-બૅરલમાં દાખલ થાય છે. ફરી હૅન્ડલને નીચેની તરફ દબાવતાં પ્રવાહી પરના દબાણને લીધે સક્શન વાલ્વ બંધ થઈ જાય છે અને ડિલિવરી વાલ્વ ખોલી પ્રવાહી ડિલિવરી હોઝ મારફતે નૉઝલ તરફ આગળ વધે છે, જ્યાં તેનું નાનાં બિંદુઓમાં વિભાજન થાય છે. સ્ટિરપ પંપમાં તેની રચના પ્રમાણે 4થી 10 કિગ્રા./સેમી.² જેટલું દબાણ પેદા કરી શકાય છે. આ સાધનના ઉપયોગ માટે પણ બે માણસની જરૂર પડે છે. આ પંપનો ઉપયોગ થોડા વિસ્તારમાં પ્રવાહી જંતુનાશક દવા છાંટવા માટે થાય છે. ખાસ કરીને આ સાધનનો ઉપયોગ મચ્છરના નિયંત્રણ માટે મલેરિયા-નાબૂદી યોજનાઓમાં કરવામાં આવે છે.

(6) અકેલા હૅન્ડ સ્પ્રેયર : આ સ્પ્રેયરને ‘ટેલિસ્કોપિક લાન્સ સ્પ્રેયર’ અથવા ‘સ્લાઇડિંગ પંપ’ પણ કહે છે. તેમાં પ્રવાહી મિશ્રણની ટાંકી પંપ સાથે ન હોતાં પ્રવાહી મિશ્રણ અલગ ટાંકીમાં રાખવામાં આવે છે, જ્યાંથી તે ચૂષણનળી દ્વારા પંપની અંદર આવે છે. આ સ્પ્રેયરમાં પંપ-બેરલ, પ્લંજર રૉડ, સ્પ્રે લાન્સ અને નૉઝલ પિત્તળનાં બનેલાં હોય છે, જ્યારે ટાંકી પ્લાસ્ટિક અથવા ધાતુની બનાવેલી હોય છે, જેની ક્ષમતા 5થી 10 લિટરની હોય છે. આ સ્પ્રેયર બંને હાથ વડે ચલાવાય છે. એક હાથ પંપ-બૅરલને બરાબર સ્થિર પકડી રાખે છે અને બીજો હાથ પ્લંજર રૉડને પંપ-બૅરલમાં અંદર-બહારની ગતિ આપે છે. પંપ બૅરલને એક છેડે જ્યાં સક્શન હોઝ જોડવામાં આવે છે, ત્યાં સક્શન વાલ્વ આવેલો હોય છે. જ્યારે પ્લંજર રૉડના અંદરના છેડે ડિલિવરી વાલ્વ આવેલો હોય છે. જ્યારે પ્લંજર રૉડને પંપ-બૅરલમાંથી બહારની બાજુએ ખેંચીએ (સક્શન સ્ટ્રોક), ત્યારે પંપ-બૅરલમાં હવાનું દબાણ ઘટતાં સક્શન વાલ્વ ખોલી પ્રવાહી મિશ્રણ ટાંકીમાંથી સક્શન હોઝ મારફતે પંપ-બૅરલમાં આવે છે. ફરી પ્લંજર રૉડને પંપ-બૅરલની અંદરની બાજુએ ધકેલતાં (પ્રેશર સ્ટ્રોક) પ્રવાહી પરના દબાણને લીધે સક્શન વાલ્વ બંધ થઈ જાય છે અને પ્રવાહી પાછું ટાંકીમાં ન જતાં પ્લંજર રૉડના છેડે આવેલ ડિલિવરી વાલ્વ ખોલી સીધું સ્પ્રેલાન્સ તરફ મિશ્રણ નૉઝલ વાટે સૂક્ષ્મ બિંદુઓમાં વિભાજિત થાય છે. આ સ્પ્રેયરમાં પ્લંજર રૉડના પોલાણવાળો હોવાથી પ્રેશર વેસલ તરીકે કામ આપે છે, જેના પરિણામે પ્રવાહીનું દબાણ સતત એકસરખું જળવાઈ રહે છે. આ સ્પ્રેયરનો ઉપયોગ કિચનગાર્ડન, મરઘાંઘર, ગ્લાસહાઉસ, ઢોરની કોઢ જેવા નાના વિસ્તારોમાં તથા ઘરમાં થતી જીવાતોના નાશ માટે પ્રવાહી જંતુનાશક દવા છાંટવા માટે થાય છે. આ ઉપરાંત 3થી 3.5 મીટર ઊંચાઈ સુધીનાં નાના કદનાં ઝાડ ઉપર દવા છાંટવા માટે પણ તેનો ઉપયોગ થાય છે. આ સ્પ્રેયર વજનમાં ઘણાં જ હલકાં તેમજ ચલાવવામાં સરળ હોય છે, પરંતુ લાંબા સમય સુધી ચલાવવાથી ચલાવનાર માણસ થાકી જાય છે અને છંટકાવ એકસરખો થતો નથી.

મિસ્ટ બ્લોઅર : પાક-સંરક્ષણમાં પ્રવાહી મિશ્રણ ઝારાની મદદથી મોટાં ફોરાં રૂપે સ્પ્રેયિંગ અને મિસ્ટિંગથી છાંટવામાં આવે છે. મિસ્ટિંગમાં વેગથી ફૂંકાતા હવાના પ્રવાહમાં દવાનું મિશ્રણ આવતાં તેનાં ફોરાં બહુ જ સૂક્ષ્મ કદનાં (કુસ્કી જેવાં અથવા વરસતા વરસાદનાં ફોરાં જેવાં) બની જાય છે અને તે પાક ઉપર છંટાય છે. આ રીતથી દવા છાંટવાનાં સાધનો મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં છે :

(1) હાથથી ચાલતાં મિસ્ટ બ્લોઅર : આ પંપની રચના સાદી અને સરળ હોય છે. લોખંડનાં પતરાં કે પ્લાસ્ટિકમાંથી બનાવવામાં આવે છે. આ સ્પ્રેયરમાં ટાંકીના ઢાંકણ સાથે જ પ્લંજર પંપ અને ડિલિવરી ટ્યૂબ જોડેલાં હોય છે. પંપ-બૅરલના છેડે સાદો રબરનો ઍરચેક વાલ્વ જોડેલ હોય છે, જે હવાને પંપમાંથી ટાંકીમાં જવા દે છે, પરંતુ ટાંકીમાં ગયેલી હવાને પાછી પંપ-બૅરલમાં આવવા દેતો નથી. આ પંપમાં અડધો લિટર પ્રવાહી સમાઈ શકે તેવી ટાંકી હોય છે. તે ભરીને ઢાંકણ બંધ કર્યા બાદ પ્લંજર ચલાવવાથી ટાંકીમાં રહેલ પ્રવાહી પર હવાનું દબાણ થતાં પ્રવાહી ડિસ્ચાર્જ ટ્યૂબ દ્વારા નૉઝલમાં થઈને નાનાં બિંદુઓ રૂપે બહાર ઊડે છે. આ પંપ ઘરમાં થતી જીવાતો જેવી કે ઘરમાખી, મચ્છર, માંકડ વગેરેના નિયંત્રણ માટે જંતુનાશક દવા છાંટવા માટે ઉપયોગી છે.

(2) મશીનથી ચાલતાં મિસ્ટ બ્લોઅર (ઍર સ્પ્રેયર) : સામાન્ય રીતે ‘અસ્પી બોલો’ તરીકે પ્રચલિત પેટ્રોલથી ચાલતા એન્જિનવાળું આ સાધન ચલાવનાર માણસની પીઠ પાછળ ગોઠવી પાક ઉપર જંતુનાશક દવા, પ્રવાહી તેમજ ભૂકા રૂપે છાંટવા માટે વપરાય છે, તેથી તે સ્પ્રેયર-કમ-ડસ્ટર તરીકે પણ ઓળખાય છે. આ સાધનમાં પ્રવાહી મિશ્રણ/ભૂકો ભરવા માટે ટાંકી લોખંડના ચોકઠા ઉપર ગોઠવેલી હોય છે. ટાંકીની ક્ષમતા 12 લિટર સુધીની હોય છે. દવાની ટાંકીની જોડે જ પેટ્રોલની ટાંકી જોડેલી હોય છે, જેની ક્ષમતા 1.5 લિટરની હોય છે. આ બંને ટાંકીઓના સાંધા ઉપર એક ક્લૅમ્પ લગાવી બંને ટાંકીઓને ચોકઠા ઉપર જોડેલી હોય છે. ટાંકીઓના નીચેના ભાગમાં પેટ્રોલથી ચાલતું એન્જિન અને બ્લોઅર આવેલાં હોય છે. બ્લોઅરની અંદર પંખો હોય છે. પેટ્રોલથી ચાલતા એન્જિન વડે પંખો ચલાવી હવાનો જોરદાર પ્રવાહ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. આ હવાના પ્રવાહના માર્ગમાં પ્રવાહી અથવા ભૂકો ધીમે ધીમે છોડવાથી તે નાનાં બિંદુઓ/કણોમાં વિભાજિત થઈ દૂર સુધી ફેલાઈને પાક ઉપર પ્રસરી જાય છે. કપાસ, શાકભાજી તેમજ અન્ય ખેતીપાકમાં પ્રવાહી તેમજ ભૂકીરૂપ જંતુઘ્ન દવા છાંટવા માટે આ પંપ વપરાય છે. આઠ કલાકના સમયમાં 2.5થી 3 હેક્ટર વિસ્તારમાં દવા છાંટી શકાય છે. આ ઉપરાંત ઊંચા ઝાડ ઉપર ટી-લાન્સ લગાવીને દવા છાંટી શકાય છે. અગન-ઝાળ માટેના ભાગ (બર્નર) લગાવીને નીંદામણ તેમજ તીડનિયંત્રણ માટે વાપરી શકાય.

દવા છંટકાવની આધુનિક પદ્ધતિ : એકમ વિસ્તાર દીઠ જોઈતા પ્રવાહી મિશ્રણના જથ્થાને ખ્યાલમાં રાખી દવા છાંટવાની પદ્ધતિમાં હાઈ વૉલ્યૂમ સ્પ્રે, લો વૉલ્યૂમ સ્પ્રે અને અલ્ટ્રા લો વૉલ્યૂમ સ્પ્રે મુખ્ય છે. હાલમાં અલ્ટ્રા લો વૉલ્યૂમ પ્રકારના છંટકાવ માટે ‘હેલી સ્પ્રે’ અને ‘ઇલેક્ટ્રોડાઇન સ્પ્રે’ નામનાં બે આધુનિક સાધનો વિકસાવવામાં આવ્યાં છે.

1. હેલી સ્પ્રે : આ સાધન ‘કેન્દ્રાપસારી (centrifugal) બળ’ના સિદ્ધાંત પર કામ કરે છે, જેમાં એક લિટર પ્રવાહી ભરી શકાય તેવી પ્લાસ્ટિકની બૉટલ હોય છે. આ બૉટલને હૅન્ડલને એક છેડે આવેલી ઇલેક્ટ્રિક મોટરની મદદથી ફરતી સ્પ્રે ડિસ્કના ઉપરના સૉકેટમાં બેસાડવામાં આવે છે, જ્યારે હૅન્ડલમાં બીજા છેડે આવેલા વાયરના બંને છેડા બૅટરી સાથે જોડી વીજળીની સ્વિચ ચાલુ કરતાં સ્પ્રે ડિસ્ક પ્રતિ મિનિટે 2,000 આંટાની તેજ ગતિથી ફરે છે. સ્પ્રે ડિસ્ક પૂરી ગતિમાં આવે ત્યારપછી બૉટલમાંનું પ્રવાહી ડિસ્ક ઉપર ધીમે ધીમે પડવા દેવામાં આવે છે. સ્પ્રે ડિસ્કની ધારે સૂક્ષ્મ કાપા પાડેલા હોય છે. પરિણામે ઝડપથી ગોળ ફરતી ડિસ્ક ઉપર પ્રવાહીનું ટીપું પડે ત્યારે કેન્દ્રાપસારી બળથી તે અતિ સૂક્ષ્મ રૂપે હવામાં ફેંકાય છે. આ સ્પ્રેયર 1.5 વોલ્ટના ચાર બૅટરીના સેલ (કુલ 1.5 ´ 4 = 6 વોલ્ટ) અથવા ફરીથી ચાર્જ કરી શકાય તેવી નાની બૅટરીથી ચાલે છે. આ સાધનની ખામી એ છે કે જેમ જેમ બૅટરીની શક્તિ ઓછી થતી જાય છે તેમ તેમ ડિસ્કની ગતિ ઓછી થાય છે. પરિણામે સ્પ્રેનાં બિંદુ મોટાં થતાં જાય છે અને ફેલાવો ઓછો થાય છે. જો પવનની ગતિ પ્રમાણમાં વધારે હોય તો આવાં સૂક્ષ્મ બિંદુઓ દૂર ખેંચાઈ જાય છે, તેથી જ્યાં પવનની ગતિ ખૂબ જ ઓછી હોય, ત્યાં આ સ્પ્રેયર વાપરી શકાય છે. આ સ્પ્રેયર વડે જે દવા છાંટવામાં આવે છે, તેની સાંદ્રતા ખૂબ જ વધારે હોય છે, તેથી છંટકાવ વખતે જંતુનાશક દવા એક જ જગ્યાએ વધુ પ્રમાણમાં પડી જાય, તો પાક પર તેની ખરાબ અસર થવાનો સંભવ રહે છે. આમાં વપરાતી દવાની બનાવટ પણ ખાસ પ્રકારે હોય છે, જેથી આવી જંતુઘ્ન દવાઓ જ્યાં સુધી બજારમાં સહેલાઈથી મળી શકે નહિ, ત્યાંસુધી આ સાધનનો ઉપયોગ કરી શકાય નહિ.
2. ઇલેક્ટ્રોડાઇન સ્પ્રે : પ્રવાહી જંતુનાશક દવાને અલ્ટ્રા લો વૉલ્યૂમ સ્વરૂપે છાંટવા માટે આ એક નવું જ સાધન છે. તેમાં કોઈ ફરતા ભાગ હોતા નથી. આ સાધન પણ ‘હેલી સ્પ્રે’ની માફક 1.5 વોલ્ટના 4 સેલથી ચાલે છે. તેમાં લાંબા હૅન્ડલના એક છેડે હેડ આવેલ હોય છે, જેની અંદરની બાજુએ આંટા આવેલા હોય છે, જ્યાં પ્રવાહી મિશ્રણની પ્લાસ્ટિકની બૉટલ ફિટ કરી શકાય છે. બૉટલની ક્ષમતા એકાદ લિટર સુધીની હોય છે. હૅન્ડલના મધ્યથી નીચેના ભાગે પોલાણ(બૅટરી કંપાર્ટમેન્ટ)માં ચાર બૅટરીના સેલ રાખવામાં આવે છે. તેની નીચેના ભાગે હૅન્ડલ પર ચાલુ કરવા માટેની સ્વિચ (બટન) આવેલી હોય છે અને હૅન્ડલમાં એકદમ છેડાના ભાગે પ્લાસ્ટિકની લાંબી દોરી જેવો ભાગ (અર્થલીડ) હોય છે, જે અર્થિંગનું કાર્ય કરે છે. આ સ્પ્રેયરને ચાલુ કરવા બૅટરી કંપાર્ટમેન્ટમાં 4 સેલ પૂરી, જંતુઘ્ન દવાની બૉટલને હેડના સૉકેટમાં બેસાડી, બૉટલની કૅપ ખોલી, હેડની બાજુમાં ભેરવી દેવી. ત્યારબાદ અર્થલીડ ખોલી જમીન પર છૂટો રાખી ધીરે ધીરે સ્પ્રેયરને નમાવતા જઈ બૉટલને ઊંધી કરવાથી તેમાં હવાના પરપોટા આવતા જણાશે. આ હવાના પરપોટા બંધ થતાં સ્વિચ દબાવતાં બૉટલના ઉપરના સાંકડા નળાકાર ભાગ(નૉઝલ)માંથી પ્રવાહી જંતુનાશક દવાની ખૂબ જ પાતળી ધારો બહાર નીકળી આવે છે અને પ્રવાહી બહાર આવતાંની સાથે જ તે નાનાં નાનાં બિંદુઓમાં વિભાજિત થાય છે, કારણ કે તે પ્રવાહીનાં બિંદુઓ ઇલેક્ટ્રિક પાવરથી ચાર્જ થયેલાં હોવાથી તે છોડની અંદર ઉત્પન્ન થતા વિરુદ્ધ ચાર્જ તરફ આકર્ષાય છે, એટલે પ્રવાહીનાં સૂક્ષ્મ બિંદુઓ પાનની ઉપરની સપાટી પર અને થોડાઘણા પ્રમાણમાં પાનની નીચેની સપાટી પર પણ પડે છે. છંટકાવનું કાર્ય પૂર્ણ થયે નૉઝલને છોડ સાથે અડાડવાથી છંટકાવ આપોઆપ બંધ થઈ જાય છે. આ સ્પ્રેયરને વાપરતી વખતે કેટલીક કાળજી લેવી જરૂરી છે. છંટકાવ થતો હોય ત્યારે કદી પણ નૉઝલમાં જોવું નહિ. છંટકાવ હંમેશાં ખેતરમાં પાક ઉપર જ કરવો. જો પાકની બહાર ઊભા હોઈએ અને છંટકાવ ચાલુ કરીએ તો પ્રવાહી જંતુનાશક દવાનાં સૂક્ષ્મ બિંદુઓ છાંટનારનાં કપડાં તરફ આકર્ષાય છે. આ સાધનને કદી પણ સૂર્યના તાપમાં ખુલ્લું મૂકવું જોઈએ નહિ, તેમજ જમીન પર પણ મૂકવું જોઈએ નહિ. પાક પર અસરકારક છંટકાવ માટે છાંટનાર વ્યક્તિની ચાલવાની ઝડપ પ્રતિ સેકન્ડે એક મીટરની હોવી જોઈએ. આ સાધન વાપરવામાં ફાયદા જોઈએ તો છંટકાવ કરવા દવાના પ્રમાણની ગણતરી કરવી પડતી નથી. પ્રવાહી મિશ્રણ બનાવવાની જરૂર ન હોવાથી સૂકા વિસ્તારમાં વધુ અનુકૂળ આવે છે. દવાના છંટકાવ પર તાપમાન કે હવાની ગતિની કોઈ વિપરીત અસર થતી ન હોવાથી છંટકાવ માટેના દિવસો વધારે મળી રહે છે.

પી. એ. ભાલાણી

પરબતભાઈ ખી. બોરડ