સ્વપ્રતિરક્ષા અથવા સ્વકોષઘ્નતા (autoimmunity)

સ્વપ્રતિરક્ષા અથવા સ્વકોષઘ્નતા (autoimmunity) : પ્રતિરક્ષાતંત્રના વિકારને કારણે પોતાના કોષોનો નાશ કરવો તે. તેમાં પોતાના જ ઘટકોને, એટલે કે સ્વત્વ(self)ને પારખવાની અક્ષમતાને કારણે પોતાના જ કોષો સામે પ્રતિરક્ષાલક્ષી (immunologic) પ્રતિભાવ થાય છે અને તેમનો તે નાશ કરે છે. આમ તે પોતાની સામે જ પ્રતિરક્ષા (સ્વપ્રતિરક્ષા) કરે છે અને તેથી પોતાના જ કોષોનો નાશ થાય છે (સ્વકોષઘ્નતા). પોતાની જાતને ઉપાણ્વિક (submolecular) સ્તર સુધી પારખવાની અક્ષમતાથી તે ઉદભવે છે. તે કારણે ઉદભવતા રોગોને સ્વકોષઘ્ની રોગો (autoimmune diseases) કહે છે. સારણી 1માં તેમનાં નામ દર્શાવ્યાં છે. તેમાંથી કેટલાંકમાં Iથી IVમાંની કોઈક અતિપ્રતિગ્રાહ્ય પ્રતિક્રિયા (hypersensitivity reaction) થયેલી જોવા મળે છે તો કેટલાકમાં સ્વ-પ્રતિદ્રવ્યો (auto-antibodies) જોવા મળે છે. આ રોગોમાં સ્વકોષઘ્નતા ઉચ્ચકક્ષાની હોય છે; તેથી તે હાનિકારક છે. અલ્પકક્ષાની સ્વકોષઘ્નતા લાભકારક છે અને તે રક્ષણાત્મક છે. તેથી CD8+ T પ્રકારના લસિકાકોષો (lymphocytes) કૅન્સરના નવા બનતા કોષોને ઓળખી-પારખીને તેમનો નાશ કરી શકે છે તેને સ્વપ્રતિરક્ષા કહે છે.

કેટલાંક જનીનો આ પ્રકારના રોગ સાથે સંકળાયેલાં છે. તેમાં મુખ્ય 3 જનીનજૂથો હોય છે. પ્રતિરક્ષાગ્લોબ્યૂલિન (immunoglobulins), ટી-કોષ સ્વીકારકો (T-cell receptors) અને મહત્તમ પેશીસંગતતા સંકુલો (major histocompatibility complexes, MHC). પ્રથમ 2 જૂથો પ્રતિજનોની ઓળખ કરે છે. ત્રીજા જૂથમાં HLA DR2 (મધુપ્રમેહ–પ્રકાર I), HLA DR3 (જોગ્રેનનો રોગ, સ્નાયુદૌર્બલ્ય અતીવ – myasthenia gravis, વ્યાપક રક્તકોષભક્ષિતા – systemic lupus erythematosus or SLE – તથા મધુપ્રમેહ–પ્રકાર I) તથા HLA DR4 (આમવાતાભ સંધિશોથ  rheumatoid arthritis, મધુપ્રમેહપ્રકાર I વગેરે) નામના માનવ શ્વેતકોષી પ્રતિજનો (human leucocyte antigenes, HLA) આવેલા છે. HLA B27 નામનો પ્રતિજન સ્તંભકારી સંધિશોથ (ankylosing arthritis) સાથે સંકળાયેલો છે.

સ્ત્રીઓમાં આ પ્રકારના રોગો વધુ થાય છે (અમેરિકામાં 79 %). સામાન્ય રીતે તે યૌવનારંભ (puberty) પછી તુરત થાય છે. આ રોગોનું પ્રમાણ જ્યાં ચેપી રોગોનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે ત્યાં વધુ જોવા મળે છે. ક્યારેક તે ઔષધો તથા રસાયણો સાથેના સંસર્ગ કે તેમના સેવનથી પણ થાય છે.

સ્વકોષઘ્ની રોગો વ્યાપક અથવા બહુતંત્રીય (systemic) કે સ્થાનિક (અંત:સ્રાવીય, ત્વકીય, ચેતાકીય, રુધિરી વગેરે) એમ 2 પ્રકારના હોય છે. સ્થાનિક રોગમાં ફક્ત એક અવયવી તંત્ર અસરગ્રસ્ત થાય છે. પ્રથમ પ્રકારનાં ઉદાહરણો છે જોગ્રેનનું સંલક્ષણ, વ્યાપક રક્તકોષભક્ષિતા (SLE), આમવાતાભ સંધિશોથ (rheumatoid arthritis) વગેરે. બીજા પ્રકારનાં ઉદાહરણો છે મધુપ્રમેહ (પ્રકાર-1), પેમ્ફિગસ વલ્ગારિસ, રક્તકોષવિલયન (haemolysis) તથા વ્યાપક ચેતાતંતુકાઠિન્ય (multiple sclerosis) વગેરે.

નિદાન માટે આ પ્રકારનો રોગ હોવાની ઊંચી કક્ષાની શંકા, ઊંચો રક્તકોષઠારણ દર (erythrocyte sedimentation rate, ESR), સી–રિએક્ટિવ પ્રોટીનનું વધેલું દબાણ, વિવિધ પ્રકારનાં પ્રતિદ્રવ્યોની હાજરી તથા પેશીપરીક્ષણ (biopsy) વગેરે મહત્વનાં છે.

અંત:સ્રાવી વિકારો સિવાયના વિકારોમાં પ્રતિશોથકારી ઔષધો (anti-inflammatory drugs), કોર્ટિકોસ્ટીરૉઇડ અને પ્રતિરક્ષા-અવદાબકો (immuno suppressive) ઉપયોગી રહે છે. ક્યારેક નસ વાટે ઇમ્યુનોગ્લોબ્યૂલિન આપવાથી ફાયદો રહે છે. સામાન્ય રીતે આ ઔષધો રાહતદાયી સારવાર આપે છે; પરંતુ મૂળ રોગ મટતો નથી.

સારણી 1

ક્રમ	નામ		સ્વકોષઘ્ની	અતિપ્રતિગ્રાહ્યતા	સ્વકોષઘ્ની
		Name	વિકાર તરીકે	(hyper-	પ્રતિદ્રવ્ય
			સ્વીકૃત/શક્ય	sensitivity)	(auto-antibody)
1	2	3	4	5	6
1.	ઉગ્ર વ્યાપક મસ્તિષ્ક-મેરુમજ્જાશોથ	Acute disseminated encephalomyelitis (ADEM)	સ્વીકૃત
2.	ઍડિસનનો રોગ	Addison’s disease	સ્વીકૃત
3.	સ્તંભકારી સંધિશોથ	Ankylosing spondylitis	સ્વીકૃત
4.	પ્રતિ ફૉસ્ફૉલિપિડ પ્રતિદ્રવ્ય સંલક્ષણ	Antiphospholipid antibody syndrome (APS)	સ્વીકૃત
5.	સ્વકોષઘ્ની યકૃતશોથ	Autoimmune hepatitis	સ્વીકૃત		છે.
6.	મધુપ્રમેહપ્રકાર 1	Diabetes mellitus type 1	સ્વીકૃત	IV
7.	ગુડપાશ્ચરનું સંલક્ષણ	Goodpasture’s syndrome	સ્વીકૃત	II	છે.
8.	ગ્રેવનો રોગ	Graves’ disease	સ્વીકૃત	II
9.	ગુલાં-બારે સંલક્ષણ	Guillain-Barre’ syndrome (GBS)	સ્વીકૃત	IV	છે.
10.	હાશિમોટોનો રોગ	Hashimoto’s disease	સ્વીકૃત	IV
11.	પ્રતિરક્ષાલક્ષી ગંઠનકોષ-અલ્પતાજન્ય	immune thrombocytopenic purpura	સ્વીકૃત	II
	રુધિરછાંટ
12.	રક્તકોષભક્ષિતા	Lupus erythematosus	સ્વીકૃત	III
13.	વ્યાપક ચેતાતંતુકાઠિન્ય	Multiple sclerosis	સ્વીકૃત	IV	છે.
14.	સ્નાયુદૌર્બલ્ય  અતીવ	Myasthenia gravis	સ્વીકૃત	II
15.	વ્યાપક ફોલ્લા વિકાર	Pemphigus Vulgaris	સ્વીકૃત	II	છે.
16.	આમવાતાભ સંધિશોથ	Rheumatoid arthritis	સ્વીકૃત	III	છે.
17.	જોગ્રેનનું સંલક્ષણ	Sjgren’s syndrome	સ્વીકૃત
18.	ગંડપ્રદેશીય (મહાકોષી) ધમનીશોથ	Temporal giant cell arteritis	સ્વીકૃત	IV
19.	સ્વકોષઘ્ની રક્તકોષવિલયી પાંડુતા	Autoimmune hemolytic anaemia	સ્વીકૃત	II
20.	ફોલ્લાવિકારાભ ફોલ્લા	Bullous pemphigoid	સ્વીકૃત	II	છે
21.	વાહિનીશોથ	Vasculitis	સ્વીકૃત	III
22.	સ્વકોષઘ્ની અંતષ્કર્ણ રોગ	Autoimmune inner ear disease	શક્ય
23.	છાગસનો રોગ	Chagas disease	શક્ય
24.	ત્વકસ્નાયુશોથ	Dermatomyositis	સ્વીકૃત
25.	બહુસ્નાયુશોથ	Polymyositis	સ્વીકૃત
26.	અન્યસ્થાની ગર્ભાશયાંત: કલા	Endometriosis	શક્ય
27.	સપૂય પ્રસ્વેદગ્રંથિશોથ	Hidradenitis suppurativa	શક્ય
28.	અંતરાલપેશીય મૂત્રાશયશોથ	Interstitial cystitis	શક્ય
29.	ચિત્રાત્મક ત્વક્કાથિન્ય	Morphea	શક્ય
30.	ત્વક્કાઠિન્ય	Scleroderma	શક્ય		છે.
31.	નિદ્રાપસ્માર	Narcolepsy	શક્ય
32.	ચેતાસ્નાયુસજ્જતા	Neuromyotonia	શક્ય
33.	પ્રાણઘાતક પાંડુતા	Pernicious anaemia	સ્વીકૃત	II
34.	પ્રારંભિક પિત્તનલિકાજન્ય યકૃત-તંતુકાઠિન્ય	Primary biliary cirrhosis	સ્વીકૃત		છે.
35.	દીર્ઘકાલી રોધજન્ય ફેફસીરોગ	Chronic obstructive pulmonary disease	શક્ય
36.	સંગ્રહણી	Coeliac disease	સ્વીકૃત	IV	છે.
37.	વેજનરની ચિરશોથગડતા	Wegener’s granulomatosis	સ્વીકૃત		છે.
38.	કોઢ	Vitiligo	શક્ય
39.	મનોવિચ્છિન્નતા	Schizophrenia	શક્ય

               શિલીન નં. શુક્લ