સાપ (snake) : મેરુદંડી સમુદાય, પૃષ્ઠવંશી અનુસમુદાય, સરીસૃપ વર્ગના ઑફિડિયા શ્રેણીનું પ્રાણી. સાપની 2,900 જેટલી વિવિધ જાતિઓ પૃથ્વી પર વસે છે, જે પૈકી ભારતમાં અંદાજે 250 જાતિઓ છે, તેમાં 50 જેટલા સાપ ઝેરી છે. ઝેરી સાપોમાં જમીન પર વસતા ઝેરી સાપોની સંખ્યા માત્ર 4ની છે, બાકીના મોટાભાગના દરિયાઈ ઝેરી સાપ છે. સાપ ચતુષ્પાદ પ્રાણી હોવા છતાં તેમાં ઉપાંગોનો અભાવ છે અને શરીર લાંબું નળાકાર છે. એ રીતે તેના શરીરમાં દરમાં રહેવા માટેનું અદભુત અનુકૂલન છે. સાપના શરીર પર અધિચર્મીય ભીંગડાંઓનું બહિર્કંકાલ હોય છે. આ ભીંગડાંઓનાં કદ, આકાર અને ગોઠવણીને આધારે વિવિધ સાપોને ઓળખી શકાય છે. આ ભીંગડાંઓ વખતોવખત ખરી પડે છે અને તેમના સ્થાને નવી ચળકતી ભીંગડાં સાથેની ત્વચાનું નિર્માણ થાય છે. આ ક્રિયાને કાંચળી ઉતારવાની ક્રિયા કે નિર્મોચન-ક્રિયા (Ecdysis) કહે છે.
સાપને અનેક દાંત આવેલા હોય છે, જે સતત ઘસાતા જાય છે અને તેમના સ્થાને નવા દાંત ઉત્પન્ન થતા હોય છે. દાંત ભક્ષ્ય પકડવા માટે અનુકૂળ, સહેજ વાંકા (curved) હોય છે. દાંતની અંદરની સપાટીએ એક લાંબી ખાંચ (groove) આવેલી હોય છે. ઝેરી સાપના આગળના દાંત પોલી નળી જેવા હોય છે. તે ઝેરી ગ્રંથિ (poison gland) સાથે સંકળાયેલા હોય છે. તે ગ્રંથિમાંથી નીકળતા સ્રાવને ભક્ષ્યના શરીરમાં રેડવામાં મદદરૂપ બને છે. બાહ્ય કર્ણના અભાવમાં, જમીન સાથે અથડાતાં ધ્વનિમોજાંના તરંગો નીચલા જડબા સાથે અથડાય છે અને તે શ્રવણેન્દ્રિયની ગરજ સારે છે. પાંપણના અભાવમાં આંખ ઉપરની બાજુએથી એક પારદર્શક શલક (shield) વડે ઢંકાયેલી હોય છે, જેથી તે સુરક્ષિત રહે છે.
સાપનાં ભીંગડાં છાપરાનાં નળિયાંની જેમ એકબીજાં પર ગોઠવાયેલાં હોય છે. તેના નીચલા જડબાના બે અર્ધભાગો એક-બીજાથી અલગ હોય છે, જે સ્થિતિસ્થાપક તાંતણા વડે એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે. તેને લીધે મોઢું પહોળું બની જતાં સાપ મોટા કદના ભક્ષ્યને સહેલાઈથી પકડીને ગળી શકે છે. જીભ પાતળી, ચીપિયા(forceps)ની જેમ દ્વિશાખી હોવા ઉપરાંત બંધ મોંમાંથી પણ બહાર આવીને સળવળે (flickers) છે. તેને લીધે ખોરાકના કણો જીભના સંપર્કમાં આવે છે અને જીભ તેને સૂંઘીને સંવેદનશીલ બની ઘ્રાણ (smell) અને સ્વાદની ઇન્દ્રિયની ગરજ સારે છે. અન્ય સરી-સૃપોની જેમ સાપનાં જડબાંમાં એક વધારાનું અંગ આવેલું હોય છે. Jacobson’s organ નામે ઓળખાતું આ અંગ ઘ્રાણેન્દ્રિય (organ of smell) તરીકે કાર્યરત હોય છે.
સાપ જમીન પર ચાલી શકે છે, દોડી શકે છે, ઝાડ પર ચઢી શકે છે તેમજ પાણીમાં તરી શકે છે. પ્રચલનની આ વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ માટે તેની ભીંગડાંયુક્ત ત્વચા, વિવિધ પ્રકારના સ્નાયુઓ અને કરોડસ્તંભ વિશિષ્ટ રીતે અનુકૂલિત થયેલાં હોય છે. કશેરૂકાઓની ગોઠવણી અને તે સાથે જોડાયેલી પાંસળીઓના છેડા પ્રચલન દરમિયાન જરૂરી પાર્શ્ર્વીય (lateral) વલન (વક્રીભવન) શક્ય અને સહેલું બનાવે છે. તેઓમાં સ્કંધમેખલા અને નિતંબમેખલા હોતી નથી, પરંતુ અજગર અને રેતીના સાપમાં નિતંબ-મેખલા અને પશ્ચઉપાંગોનાં કેટલાંક અસ્થિઓ અવશિષ્ટ અંગ તરીકે જોવા મળે છે.
સાપનો દેહ અત્યંત લાંબો અને નળાકાર હોવાથી પાચનમાર્ગ, શ્વસનમાર્ગ, અભિસરણ-અંગો, ઉત્સર્ગ-અંગો અને જનન-અંગો તેને અનુરૂપ રીતે ગોઠવાયેલાં હોય છે; જેમ કે, હૃદય નાનું, અપૂર્ણ રીતે ચતુષ્ખંડીય, શ્ચાસનળી લાંબી, ડાબા ફેફસા અને મૂત્રાશય-કોથળીનો અભાવ. જનન-અંગોની અસમાનતા જેવી કેટલીક વિશિષ્ટતાઓ જોવા મળે છે. તેનાં મૈથુન-અંગો પૂંછડીના તલપ્રદેશમાં જોડમાં આવેલાં હોય છે. તે અસમતાપી પ્રાણી છે અને શીતકાળ દરમિયાન તે શીતસમાધિ(hibernation)માં જતા રહે છે. આ સમયે સાપ ચયાપચયનો દર ધીમો કરી લગભગ નિષ્ક્રિય જીવન ગુજારે છે. શરીરના પ્રમાણમાં શીર્ષપ્રદેશ નાનો હોય છે. જ્યારે મગજ અલ્પવિકસિત રહે છે.
ધડ અને પૂંછડી વચ્ચે વક્ષ બાજુએ અવસારણી-છિદ્ર આવેલું હોય છે.
સાપની બધી જાતિઓ માંસાહારી છે. તેના ખોરાકમાં નાનાં પક્ષીઓ, તેમનાં ઈંડાં, દેડકાં, ઉંદર, કીટકો, ગરોળી, કાચિંડા, માછલી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. મોટા કદના અજગર, બતક, મરઘાં, વાંદરાં કે હરણનાં બચ્ચાંનો પણ શિકાર કરે છે. તેની હોજરીમાં રહેલા પાચકરસો અત્યંત સંકેન્દ્રિત હોવાથી તે પીંછાં, વાળ અને નખ સિવાયના બધા ભાગોનું સંપૂર્ણ પાચન કરે છે. પ્રતિકૂળ સંજોગોમાં સાપ લાંબા સમય સુધી ખોરાક અને પાણી વગર રહી શકે છે.
સાપનો પ્રજનનકાળ મુખ્યત્વે ઉનાળાનો ઉત્તરાર્ધ અને ચોમાસાનો પૂર્વાર્ધ એટલે કે એપ્રિલથી જુલાઈ સુધીનો હોય છે. પ્રજનન માટે એકાંત જગ્યા પસંદ કરે છે. નર અને માદા સાપ અવસારણી-દ્વાર વાટે વિશિષ્ટ ગંધ ધરાવતા પ્રવાહીનો સ્રાવ કરી એકબીજાને આકર્ષે છે અને આ રીતે ઉત્તેજિત થયેલાં નર-માદા પરસ્પર એવી રીતે વીંટળાય છે કે બંનેનાં અવસારણી-દ્વાર સંપર્કમાં રહે. બે પૈકી નર શિશ્નનો ઉપયોગ કરી શુક્રકોષોનો સ્રાવ માદાની અવસારણીમાં કરે છે. સાપની કેટલીક જાતિઓ અંડપ્રસવી છે તો કેટલીક અપત્ય (બચ્ચું) પ્રસવી છે. ઈંડાં કે બચ્ચાંની સરેરાશ સંખ્યા 5થી 20 સુધીની રહે છે. ગર્ભાધાન કે ઈંડાં-સેવનનો સમય જાતિ અનુસાર ભિન્નતા દર્શાવે છે.
નાગ (cobra)
મોટાભાગના ભારતીય સાપોમાં ઈંડાંનો સેવનકાળ 60થી 90 દિવસનો હોય છે.
[અ] ભારતના ઝેરી સાપો : (1) નાગ (cobra) : નાગ પોતાના શીર્ષપ્રદેશને ચપટું, પાતળું અને પહોળું બનાવવાની ક્ષમતા ધરાવે છે, જે ફેણ (hood) તરીકે ઓળખાય છે. નાગ બે ભિન્ન સ્વરૂપના જોવા મળે છે. ભારતમાં લગભગ સર્વત્ર દેખાતા સામાન્ય સાપ(Naja naja kathua)ની ફેણની પૃષ્ઠસપાટી પર એકચશ્મીય (monocellate) આકૃતિ જોવા મળે છે; જ્યારે બીજા સાપમાં આ આકૃતિ સામાન્ય ચશ્માંની જેમ બે ભાગની બનેલી હોય છે. નાગ ફેણ દ્વારા બીજાને બિવડાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે; પરંતુ તે પોતે જ બીકણ હોવાને કારણે તુરત જ દૂર ખસી જતો હોય છે. અત્યંત ખિજાયેલો સાપ પ્રતિકાર કરી સામેના પ્રાણીને દંશ દે છે. નાગના ઝેરની અસર ચેતાતંત્ર ઉપર થાય છે અને શ્ચાસ રૂંધાઈ પ્રાણી મૃત્યુ પામે છે.
(2) કાળોતરો (Bungarus caeruleus krait) : આ સાપ ચળકતો ભૂરો રંગ ધરાવે છે અને શરીર પર સફેદ રંગના પટ્ટાઓ જોવા મળે છે. તે નિશાચર છે. તેના વિષની અસર ચેતાતંત્ર પર થાય છે અને દરદીને ઊંઘ આવવા લાગે છે.
(3) ખડચીતળો (Vipera russeli) : રસેલ વાઇપર તરીકે જાણીતો આ સાપ ભારતભરમાં મળી આવે છે. સતત ફૂંફાડાનો અવાજ, તેની આગવી ઓળખ છે. તેના શરીર પર ત્રણની હરોળમાં ટપકાં જોવા મળે છે. રંગે બદામી કે ચૉકલેટી હોય છે. સામાન્ય સ્થિતિમાં તે શરીરનું ગૂંચળું વાળી વચ્ચે શીર્ષ ગોઠવી પડી રહે છે. આ સાપનું ઝેર અત્યંત કાતિલ હોય છે અને તેની અસર શરીર પર તરત થતી જોવા મળે છે.
(4) ફૂરસા (Echis carinatus scale viper) : આ સાપ નિશાચર છે. ક્વચિત્ સૂર્યપ્રકાશમાં વહેલી સવારે પણ જોવા મળે છે. તેના શરીર પર 25થી 30 જેટલાં ટપકાં અને શીર્ષ પર તીર જેવું નિશાન આવેલું હોય છે. તેનું વિષ ખાસ જીવલેણ નીવડતું નથી; પરંતુ તેની અસરથી રક્તસ્રાવ થયા કરે છે. આ વ્યાધિને રક્તસ્રાવિતા (bleederts disease) કહે છે.
[આ] ભારતમાં સામાન્ય એવા કેટલાક બિનઝેરી સાપો : (1) આંધળા સાપ (Blind Snakes Typhlina) : પ્રજાતિના આ સાપો દેખાવે ગોળ કીડા જેવા હોય છે. મુખ્યત્વે એકલ જીવન પસાર કરતા આ સાપો કોહવાતાં લાકડાં જેવાની નીચે દરમાં રહેતા હોય છે. સાપની આ જાતો લંબાઈમાં 17 સેમી.થી 60 સેમી. જેટલી હોય છે. તેમનો આહાર મુખ્યત્વે કીટકો-કીડા(worms)નો હોય છે.
(2) આંધળી ચાકણ (Earth boa) : Eryx johni નામથી ઓળખાતા આ સાપને મરાઠીમાં ‘દુ તોંડ્યા’ (Two mouth snake) કહે છે. કેમ કે, તેની પૂંછડી આકારે ગોળ અને દેખાવે માથા જેવી હોય છે. ઘણા લોકો પૂંછડીને પણ માથું માને છે. સાપની લંબાઈ આશરે 1.25 મીટર હોય છે. ખોરાક તરીકે તે ઉંદર જેવાં નાનાં સસ્તનો પર નભે છે. તે આખા ભક્ષ્યને વીંટળાઈને જકડે છે અને ગળે છે.
(3) અજગર (Python) : ભારતમાં સર્વત્ર મળતા અજગરનું શાસ્ત્રીય નામ Python molurus છે. તેની લંબાઈ આશરે 5 મીટર જેટલી હોય છે. મજબૂત બાંધો અને આશરે 90 કિલોગ્રામ વજન ધરાવતો આ અજગર શીર્ષ પ્રદેશ અને પૂંછડીના ભાગે સાંકડો જ્યારે વચલા ભાગે જાડો હોય છે. ભીંગડાં લીસાં અને ચળકતાં, માથું ચપટું અને મુખ લાંબું હોય છે. તેની ચાલ ધીમી અને સહસ્રપદી(mille-pedes)ની જેમ સરળ રેખીય હોય છે. તે ઝાડ પર સહેલાઈથી ચડીને ડાળખી વચ્ચે છુપાઈને રહે છે. તરવામાં તે નિપુણ હોય છે. તેનો ખોરાક સસ્તનો અને કેટલેક અંશે સરીસૃપો તેમજ પક્ષીઓનો હોય છે. પાચનક્રિયા ઘણી ધીમી હોવાથી ઉંદર કે પક્ષી જેવાને પચાવવામાં આઠેક દિવસનો સમય લાગે છે. જ્યારે બકરી જેવાને પચાવવામાં ત્રણ અઠવાડિયાંનો સમય વીતે છે. ભારતમાં કેટલાંક માંસાહારીઓ અજગરને ખાય છે. ભારતમાં બે જાતો નોંધાયેલી તે પૈકી Python reticulatus-નું અસ્તિત્વ આસામ, આંદામાન-નિકોબાર અને બાંગ્લાદેશ પૂરતું મર્યાદિત છે.
(4) ધામણ (Dhaman/Rat snake) : ભારતમાં સર્વત્ર વસતા આ સાપનું શાસ્ત્રીય નામ Ptyas mucosa છે. તેની લંબાઈ 2 મીટરની આસપાસ છે. કેટલાક 3.5 મીટર લાંબા પણ હોઈ શકે છે. માદા કરતાં નર સહેજ લાંબો હોય છે. શરીર બંને બાજુએથી ચપટું અને શરીરનો 
જેટલો ભાગ પૂંછડીનો બનેલો હોય છે. શરીર મજબૂત હોય છે. તે ઝાડ પર સહેલાઈથી ચઢે છે અને પ્રસંગવશાત્ શીઘ્રગતિએ ઝાડપરથી નીચે કૂદી પડે છે. તે તરવામાં નિપુણ છે. ખોરાક મુખ્યત્વે દેડકાં અને ઉંદરનો બનેલો હોય છે. વળી તે ચામાચીડિયાં, પક્ષીઓ તેમજ અન્ય સરીસૃપોને પણ આરોગે છે.
(5) વૃક્ષ–સર્પ (Tree snake) : સામાન્ય રીતે ઝાડ પર કે ઝાડી પર જોવા મળતા આ સાપનું શાસ્ત્રીય નામ Dendroclaphis tristis છે. તેની લંબાઈ 1.5થી 2 મીટર હોય છે.
સર્પદંશ અને તેની સારવાર : કુદરતી રીતે સાપ ચુસ્ત, પ્રમાદી, શાંત અને બીકણ પ્રાણી છે. બને ત્યાં સુધી તે મનુષ્યથી દૂર રહે છે. છંછેડાયેલો સાપ પણ સામાન્ય સંજોગોમાં નાસી છૂટવાનો જ પ્રયત્ન કરતો હોય છે; પરંતુ આક્રમણ તીવ્ર થતાં સામો થઈ કરડવા પ્રયત્ન કરે છે. તેના દંશના નિશાન પરથી સાપ ઝેરી છે કે નહિ તે જાણી શકાય છે. બિનઝેરી સર્પદંશના કિસ્સામાં ઘાને જંતુનાશક દ્રાવણ વડે સાફ કરી ચિંતામુક્ત થઈ શકાય છે; જ્યારે ઝેરી સર્પદંશના કિસ્સામાં સમયસર પ્રાથમિક સારવાર અને પ્રતિઝેરી રસીનું પ્રક્ષેપણ કરવાથી સહેલાઈથી બચી જવાય છે.
મોટેભાગે સર્પદંશની ઘટના સાંજે કે રાત્રે બનતી હોય છે. જ્યારે કેટલીક ઘટનાઓ સવારે અને બપોરે પણ નોંધાયેલી છે. મોટેભાગે આ ઘટનામાં પગનો નીચેનો ભાગ નિશાન બને છે.
સાપ વિશેની અંધશ્રદ્ધાઓ : સાંપ્રત સમાજમાં શિક્ષિત તેમજ અશિક્ષિત વર્ગ સાપ અંગે અનેક ભ્રામક માન્યતા ધરાવે છે. વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ધરાવતી વ્યક્તિઓ પણ તેમાં અપવાદરૂપ નથી. એ દર્શાવે છે કે સાપ અંગેની દંતકથાઓ, અંધશ્રદ્ધાઓ, ધાર્મિક રિવાજો વૈશ્વિક સ્તરે કેટલા રૂઢ થયા હશે ! સાપ વિશેની તદ્દન ખોટી માન્યતાઓ આ પ્રમાણે છે :
(1) સાપ ઊડી શકે છે.
(2) દૂધ એ સાપનો પ્રિય ખોરાક છે.
(3) સાપનું આયુષ્ય 100 વર્ષનું હોય છે.
(4) સાપને મારી નાંખીએ તો નર કે માદા તેનો બદલો અવશ્ય લે છે.
(5) ભૂવા અને તાંત્રિકો સાપનું ઝેર ઉતારે છે.
(6) સાપના માથા પર મણિ હોય છે.
(7) સાપ મોરલી કે વાંસળીની ધૂન પર નાચે છે.
(8) સાપ ઇચ્છાધારી હોય છે અને માનવનું રૂપ ધારણ કરી શકે છે.
(9) અવાવરાં ખંડેરો કે જંગલોમાં સાપ જમીનમાં દટાયેલા ધનની રક્ષા કરે છે.
(10) કેટલાક સાપ મૂછોવાળા હોય છે.
(11) સાપની કાંચળીને તિજોરીમાં રાખવાથી ઘરમાં લક્ષ્મીની વૃદ્ધિ થાય છે.
આમ, સાપ એ વાસ્તવમાં મનુષ્યનો દુશ્મન નથી. તેને સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂલવવામાં આવે તો તે આપણો મિત્ર છે; કારણ કે અબજો રૂપિયાનું અનાજ અને અન્ય કીમતી ચીજવસ્તુઓને નુકસાન પહોંચડાતાં ઉંદરો અને કીટકો સાપનો મુખ્ય ખોરાક છે, જેમનું જૈવિક નિયંત્રણ સાપ દ્વારા શક્ય બને છે. આ ઉપરાંત તેના વિષમાંથી બનતાં ઔષધો તો ઉપયોગી છે જ.
દિલીપ શુક્લ