વસ્તુ-ઉત્પાદન અને વિકાસ-પ્રક્રિયા

વસ્તુ-ઉત્પાદન અને વિકાસ-પ્રક્રિયા

વસ્તુની પરિકલ્પનાથી આરંભ કરી તેને ગ્રાહકોના સ્વીકાર સુધી લઈ જવાની પ્રક્રિયા.

ગ્રાહકની માંગ સંતોષવા પ્રસ્તુત કરવામાં આવેલ પાર્થિવ (tangible) કે ઇન્દ્રિયાતીત (intangible) વસ્તુ, સાકાર, સેવારૂપ, સંગઠન, કલ્પના, વિચાર કે વ્યક્તિત્વ – એમાંથી કાંઈ પણ હોઈ શકે છે. તેનાં લક્ષણો, ગુણધર્મો, કામગીરી તથા કિંમત ગ્રાહકોની જરૂરિયાત અને અપેક્ષા સંતોષવા સક્ષમ હોવાં આવશ્યક છે. ઉત્પાદન કરતી દરેક પેઢી પોતાની ચીજવસ્તુઓનું વેચાણ જાળવી રાખવા અથવા તેમાં વૃદ્ધિ કરવા માટે વસ્તુમાં કશુંક નવીન ગ્રાહકો સમક્ષ પ્રસ્તુત કરવા ઉત્સુક હોય છે, કારણ કે ગ્રાહકને નવીન વસ્તુ પ્રત્યે હંમેશ આકર્ષણ રહેવાનું. કેટલીક પેઢીઓ પોતે જ નવીન વસ્તુનું નિર્માણ કરવાનું પસંદ કરે છે અથવા બીજી પેઢીને તે કાર્ય સોંપે છે. વળી કેટલીક પેઢીઓ  પસંદગીની નવીન વસ્તુની સનદ (rights) અથવા વેચાણ-હક્કો (lease) તેના સંશોધકો પાસેથી મેળવવાનું પસંદ કરે છે.

નૂતન વિચારોનાં સૂચનોમાંથી યોગ્ય વસ્તુની પસંદગી માટે સંચાલકો વિવિધ વિભાગો સાથે વિચારવિમર્શ કરે છે. કંપની, ઉત્પાદક કે વિક્રેતા નવીન વસ્તુ માટે ગ્રાહકોના જૂથની પસંદગી, બજારનો હિસ્સો તથા કિંમતના અંદાજો તૈયાર કરી યોગ્ય નવીન વસ્તુ પસંદ કરવાની ક્ષમતા કેળવે છે. હાલના જમાનામાં નવીન વસ્તુનો વિકાસ અને તેનું બજારીકરણ ઘણું ખર્ચાળ અને જોખમભર્યું સાહસ ગણાય છે. એક અંદાજ મુજબ વિશ્વબજારમાં પ્રસ્તુત કરવામાં આવતીં નવોત્પાદિત થયેલી (innovative) વસ્તુઓમાંથી ફક્ત 10 ટકા વસ્તુઓ જ સફળ નીવડી છે. તેથી મોટાભાગની કંપનીઓ વિદ્યમાન વસ્તુની નકલ, તેમાં સામાન્ય ફેરફાર કે સુધારણા કરીને તેને પ્રસ્તુત કરવા પ્રયત્નશીલ રહે છે. ‘સોની’ (SONY) જેવી વિશ્વવિખ્યાત પેઢીની નવીન વસ્તુઓમાં 80 ટકા હિસ્સો વિદ્યમાન વસ્તુઓમાં સુધારાવધારા દ્વારા કરવામાં આવ્યો હોય છે. આશરે 75 ટકા નવીન વસ્તુઓ બજારમાં અસફળ નીવડે છે. તેનાં કારણોમાં બજાર-સંશોધનના નકારાત્મક અભિપ્રાયોની અવગણના, વિચાર યોગ્ય પરંતુ સીમિત બજાર, ગ્રાહકોની અસંતોષજનક પ્રતિક્રિયા, વિકાસનો વધુ પડતો ખર્ચ, હરીફો તરફથી તીવ્ર સ્પર્ધાત્મક લડત, સરકારી અથવા સામાજિક નિયંત્રણો, નાણાંની અછત, વસ્તુની ટૂંકી જીવનાવધિ વગેરે ગણી શકાય.

નવીન વસ્તુ અંગેનાં વિચારો કે સૂચનો સંચાલકો, પેઢીના વિવિધ વિભાગો, ઇજનેરો, વૈજ્ઞાનિકો, તજજ્ઞો, કાર્યકરો, ગ્રાહકો વગેરે પાસેથી મેળવી શકાય. તે ઉપરાંત સંશોધકો, પેટન્ટના નિષ્ણાત વકીલો (patent attorneys), યુનિવર્સિટીઓ, પ્રયોગશાળાઓ, વિજ્ઞાપન-સંસ્થાઓ, ઔદ્યોગિક સલાહકારો, પ્રકાશકો, વિતરકો, વિક્રેતાઓ વગેરે પણ તેમાં સહાયરૂપ બની શકે છે. સંક્ષિપ્તમાં નવીન વસ્તુનાં સૂચનોને નીચેના વિભાગોમાં વહેંચી શકાય :

1. વિદ્યમાન વસ્તુનાં લક્ષણો તથા ગુણધર્મોમાં પરિવર્તન.

2. બે-ત્રણ ઉપયોગી વસ્તુઓમાં લક્ષણો તથા ગુણધર્મોનું એકત્રીકરણ.

3. આકૃતિક સંરચના-વિકાસ (morphological relationship).

4. ગ્રાહકો, વૈજ્ઞાનિકો, સંચાલકો, કાર્યકરો, ઇજનેરો, હરીફો વગેરેનાં નવીન વસ્તુ માટેનાં વિચારો કે સૂચનો.

5. વિદ્યમાન શ્રેણીમાં વૃદ્ધિ કરવા યોગ્ય ગણાય તેવી નવીન વસ્તુ.

6. સુસ્થાપિત બજારમાં પ્રસ્તુત કરવા યોગ્ય ગણાય તેવી નવીન વસ્તુ.

7. હરીફોની નવીન વસ્તુની પ્રસ્તુતિ અંગેની માહિતી.

8. વિદ્યમાન વસ્તુના પર્યાય તરીકે કાર્ય કરી શકે તેવી ઓછી કિંમતની નવીન વસ્તુ.

9. વિદ્યમાન વસ્તુ માટે નવા બજારનું સંશોધન.

નવીન વસ્તુના વિચારો કે સૂચનોનો અભ્યાસ કરી યોગ્ય વસ્તુની પસંદગીના મુશ્કેલ કાર્ય માટે સામાન્ય રીતે બજાર-વિભાગની રાહબરી નીચે એક વૈચારિક સમિતિની રચના કરવામાં આવે છે. તેમાં સંચાલકો ઉપરાંત દરેક વિભાગના પ્રતિનિધિઓ, નિષ્ણાતો, ઇજનેરો, સંશોધકો, પસંદ કરેલ કાર્યકરો વગેરેનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. સમિતિ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવેલ સૂચનોમાં વસ્તુનું વર્ણન, લક્ષણો, ગુણધર્મો, કામગીરી, કિંમત, કુલ બજાર, બજારનો હિસ્સો, વિકાસની સમયાવધિ તથા ખર્ચ, નફાના અંદાજો વગેરે રજૂ કરવામાં આવે છે. મળેલાં સૂચનો કે વિચારોને કંપનીનાં લક્ષ્યો, વ્યૂહ, સાધનસામગ્રી, નાણાંની સુલભતા વગેરે નિશ્ચિત કરેલાં ધોરણોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં ચકાસવામાં આવે છે. સૂચનોને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી શકાય :

(1) આશાસ્પદ સૂચનો, (2) ગણનાપાત્ર સૂચનો અને (3) સામાન્ય સૂચનો. વૈચારિક સમિતિનું કાર્ય અપરિપક્વ તથા નબળાં સૂચનોને દૂર કરી બિનજરૂરી ખર્ચ અને સમય બચાવવાનું હોય છે. પસંદ કરેલાં સૂચનોને અગ્રતાક્રમ આપવામાં આવે છે.

ગ્રાહકો ખરીદે છે વસ્તુની વિભાવના, જે તેમની અપેક્ષા અને જરૂરિયાત સંતોષી શકે. તેથી ગ્રાહકોને સમજાય તે રીતે વસ્તુની વિભાવના તૈયાર કરવામાં આવે છે, જે કાંઈક અંશે અમૂર્ત અને અસ્પષ્ટ હોય છે. ત્યારબાદ ગ્રાહક સમક્ષ વસ્તુનું પ્રતીક પ્રારૂપ કે રેખાચિત્ર તથા તેનાં લક્ષણો, ગુણધર્મો અને ઉપયોગિતા વિશે માહિતી તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ અધિભૌતિક કાર્યને સમજવામાં નીચેનો દાખલો સહાયરૂપ બનશે :

(1) વસ્તુ : દૂધમાં ઉમેરવા યોગ્ય, પૌદૃષ્ટિક તત્વોમાં વૃદ્ધિ કરતો પાઉડર.

(2) ગુણધર્મો : સ્વાદ, પોષણ, તાજગી, શક્તિવર્ધક.

(3) ઉપયોગ : શિરામણ, મધ્યાહ્ન ભોજન, અલ્પાહાર, વાળુ, નિદ્રા સમયે.

(4) અપેક્ષિત ગ્રાહકો : શિશુઓ, બાળકો, કિશોરો, યુવાનો, પ્રૌઢો તથા વૃદ્ધો.

પાઉડરને પ્રૌઢો માટેનું શિરામણ, બાળકો માટે મધ્યાહ્ન પીણું અથવા વૃદ્ધો માટે નિદ્રા સમયનું પીણું તેમાંથી કઈ વિભાવનામાં નવીન વસ્તુ પ્રસ્તુત કરવાનો વિચાર છે તેના પરથી તેનું બજાર, અપેક્ષિત હરીફાઈ વગેરે અંગેની માહિતી એકત્ર કરી શકાય. શિરામણના પીણાની વિભાવનામાં તેણે પાઉં, બૉર્નવિટા, ઉપમા, કે સસ્તા અને ત્વરિત બની શકતાં બીજાં શિરામણો સાથે; મધ્યાહ્ન-પીણાની વિભાવનામાં લીંબુનો રસ, કોલા, પેપ્સી, થમ્સ અપ, ફળોના રસ વગેરે સાથે અને વૃદ્ધો માટે નિદ્રા સમયના પીણા તરીકે બૉર્નવિટા, ઓવેલ્ટિન વગેરે સાથે તુલના કરી શકાય. વસ્તુની વિભાવના નિશ્ચિત કર્યા પછી તેનું બજાર, હરીફાઈ વગેરેનો ઊંડો અભ્યાસ કરી વસ્તુના અપેક્ષિત ગુણધર્મો, બજારમાં અપેક્ષિત સ્થાન, ગ્રાહકોનું મૂલ્યાંકન, ભાવિ ગ્રાહકોના જૂથની પસંદગી, બજારહિસ્સો, સંભવિત હરીફાઈ વગેરે વિશે માહિતી એકત્ર કરી વસ્તુની કિંમત, વિજ્ઞાપન તથા વિતરણ-વ્યવસ્થાની યોજના અને અંદાજો તૈયાર કરવામાં આવે છે.

ભૂતકાળમાં વસ્તુનો નમૂનો તૈયાર કરીને ગ્રાહક સમક્ષ તેમના પ્રતિભાવ મેળવવા પ્રસ્તુત કરવામાં આવતો હતો; જે ખર્ચાળ અને લાંબો સમય માગી લેતું કાર્ય હતું. કેટલીક વાર પ્લાસ્ટિકના નમૂનાઓ પણ ગ્રાહક સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવે છે. અદ્યતન તકનીકીનો ઉપયોગ કરીને લેસર દ્વારા તૈયાર કરાયેલ ત્રિપરિમાણીય પ્રતિકૃતિ (hologram) અથવા કમ્પ્યૂટર-આધારિત ચિત્ર (computer aided design) અથવા કલ્પિત વાસ્તવિક ચિત્ર (virtual reality) દ્વારા નવીન વસ્તુની શક્ય તેટલી આબેહૂબ પ્રતિકૃતિ અને વસ્તુની વિભાવનાનો વિચાર ગ્રાહક સમક્ષ પ્રસ્તુત કરવા પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. વસ્તુનાં લક્ષણો, ગુણધર્મો, કામગીરી, સંવેષ્ટન, કિંમત, ઉપયોગિતા, હરીફાઈ વગેરે અંગેના તેમના પ્રતિભાવો એકત્ર કરવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે વિતરકો અને વિક્રેતાઓ પાસેથી વપરાશકાર ઉપરાંત વ્યાવસાયિક અભિપ્રાયો મેળવવામાં આવે છે. આ સઘળાં સૂચનોનું સંચાલકોએ નિયત કરેલાં ધોરણો અનુસાર વિશ્ર્લેષણ કરી દરેક મુદ્દાને અગ્રતાક્રમ આપવામાં આવે છે અને વસ્તુમાં યોગ્ય પરિવર્તન કરવાની નોંધ લેવામાં આવે છે. બજાર-સર્વેક્ષણ ગ્રાહકોની પસંદગીની કક્ષા, હરીફોની વસ્તુઓ સાથે સરખામણી, ગ્રાહકોની નવીન વસ્તુ ખરીદવાની ઇચ્છાની તીવ્રતા વગેરે માહિતી એકત્ર કરવામાં સહાયરૂપ બને છે. એક નૂતન પદ્ધતિ અનુસાર વસ્તુનો આકાર, લક્ષણો, ગુણધર્મો, કિંમત વગેરે માટે ગ્રાહકે દર્શાવેલ પસંદગીના ગુણાંકોનું સંચાલકોએ નિશ્ચિત કરેલા માપદંડો (ગુણાંકો) સાથે સંયોજન કરી તેને પુન:ગુણાંક આપવાની સંયુક્ત વિશ્ર્લેષણ-પદ્ધતિ (co-joint analysis) પ્રચલિત બની છે. આ ઉપરાંત સંવેષ્ટન-રચના (package design), બ્રાન્ડ-નામ (brand name), છૂટક કિંમત (retail price), ગુણવત્તાની મુદ્રા (good housekeeping seal), પૈસા પરત કરવાની બાંયધરી (moneyback guarantee) વગેરે દર્શાવી ગ્રાહકોના પ્રતિભાવો મેળવવામાં આવે છે.

નવીન વસ્તુનું ઉત્પાદન પ્રમાણમાં સરળ અને સસ્તું હોય તો તેના નમૂનાઓ બીજા સમાન નમૂનાઓ સાથે પ્રસ્તુત કરી ગ્રાહકોને પસંદગી/નાપસંદગી દર્શાવવાનું સૂચવાય છે; પરંતુ તેમાં વસ્તુનાં લક્ષણો, ગુણધર્મો કે ગ્રાહકોના પ્રતિભાવોની તીવ્રતા જાણી શકાતી નથી. બીજી પદ્ધતિમાં વસ્તુનાં વિવિધ પાસાંઓમાં ગ્રાહકોની પસંદગી ગુણાંકોમાં કરવામાં આવે છે.

વસ્તુ-વિભાવનાની ચકાસણી બાદ તેનું કુલ બજાર, બજારનું માળખું, તેની રૂખ (behaviour), બજાર-હિસ્સો, વેચાણ, નફો વગેરેના અંદાજો તૈયાર કરવામાં આવે છે. પછીથી વસ્તુના લાંબા ગાળાનાં વેચાણ તથા નફાના અંદાજો અને શક્ય હોય તો ભાવિ વસ્તુમિશ્ર માટે યોજના વિચારવામાં આવે છે.

સંચાલકો ધંધાકીય દૃષ્ટિથી નવીન વસ્તુનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે વેચાણ, ખર્ચ તથા નફાના અંદાજો તૈયાર કરે છે. વળી તે કંપનીનાં ધ્યેય તથા નીતિને અનુરૂપ છે કે નહિ તે પણ લક્ષમાં રાખે છે. નવીન વસ્તુની કિંમત, જીવનાવધિ અને પુન:ખરીદીની શક્યતા પરથી વેચાણના અંદાજો તૈયાર કરવામાં આવે છે; દા.ત., ઝવેરાત જેવી કીમતી વસ્તુ એક જ વાર, જ્યારે રેફ્રિજરેટર, વાતાનુકૂલન, જલીય શીતલન, ટેલિવિઝન જેવી ચિરસ્થાયી વસ્તુની પુન:ખરીદી તેની જીવનાવધિ પર નિર્ધારિત હોય છે. જ્યારે રોજિંદા વપરાશની વસ્તુનું પુન:વેચાણ ઘણું ઊંચું હોય છે. વેચાણના અંદાજો પછી સંશોધન, વસ્તુવિકાસ, ઉત્પાદન, વેચાણ, વ્યવસ્થાપન, વિજ્ઞાપન, બજાર-સર્વેક્ષણ, વિતરણ-વ્યવસ્થા, પ્રોત્સાહન વગેરેના ખર્ચ તથા નફાના 4થી 5 વર્ષની મુદત માટેના અંદાજો તૈયાર કરી સંચાલકો સાહસનાં ખર્ચ તથા નફો અને કંપનીના ધ્યેયને લક્ષમાં રાખીને યોગ્ય નિર્ણય લે છે. કંપની સમતૂટ બિંદુ-વિશ્ર્લેષણ (break even point analysis) કરી વસ્તુની કિંમતની યોગ્યતા નિશ્ચિત કરે છે. તેવી જ રીતે રોકડ પ્રવાહનું વિશ્ર્લેષણ કરી સમયાંતરે મૂડીની આવશ્યકતા નક્કી કરે છે. લાંબા ગાળાના રોકાણ તથા નફાના અંદાજોનું રોકડ પ્રવાહ કપાત મૂલ્યાંકન (discounted cash flow) તૈયાર કરી મૂડીના મહત્તમ રોકાણ અને કરજ (loan) પરત કરવાના સમયના અંદાજો તૈયાર કરે છે. તે તેમને સમયાંતરે રોકડ પ્રવાહની આવશ્યકતાના અંદાજો તથા વ્યાજે લીધેલ મૂડીની ચુકવણીની સમયાવધિ(payback period)ની ગણતરી કરવામાં સહાયરૂપ બની શકે.

કેટલીક નવીન વસ્તુઓ કંપનીના નફામાં પૂરક ફાળો આપે છે; જ્યારે બીજી તેમાં ઘટાડો પણ કરી શકે છે. સંચાલકો લાંબા ગાળાની દૃષ્ટિથી તેનું જોખમ-વિશ્ર્લેષણ (risk analysis) કરે છે.

નવીન વસ્તુની વિભાવનાનાં બજાર-સર્વેક્ષણો તથા ધંધાકીય વિશ્ર્લેષણોનો સંતોષજનક પ્રતિભાવ સાંપડતાં સંપાદકો નવીન વસ્તુ જેનું ફક્ત વર્ણન કે રૂપાંકન ઉપલબ્ધ હતું તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા માટે સંશોધન કે ઇજનેરી વિભાગને સોંપે છે. વિચારસર્જન કે વિભાવનાના સર્વેક્ષણની સરખામણીમાં નવીન વસ્તુવિકાસનો ખર્ચ ગણનાપાત્ર હોય છે. સંશોધનવિભાગ ગ્રાહક સમક્ષ પ્રસ્તુત કરવા થોડા નમૂનાઓ તૈયાર કરે છે; પરંતુ ઉત્પાદનખર્ચ અંદાજની મર્યાદામાં રાખવું આવશ્યક છે. કેટલીક વાર ઉત્પાદન-ક્રિયાની જટિલતાના પરિણામે તે ઘણો લાંબો સમય માગી લે છે. તો વળી ઉત્પાદનખર્ચ વધુ પડતો હોવાથી યોજના પડતી મુકાય છે. લેસર કિરણો અને કમ્પ્યૂટરની મદદથી તૈયાર કરવામાં આવેલ કમ્પ્યૂટર આધારિત ત્રિપારિમાણિક ચિત્રો(computer aided design – CAD)ની અદ્યતન તકનીકીએ નવીન વસ્તુના વિકાસના સમય તથા ખર્ચમાં ગણનાપાત્ર ઘટાડો કર્યો છે. નવીન વસ્તુના નમૂનાની તેનાં લક્ષણો, ગુણધર્મો, કામગીરી, ગુણવત્તા, ઉપયોગિતા, સલામતી વગેરે માટે પ્રયોગશાળામાં અને વાસ્તવિક સંયોગોમાં ચકાસણી કરવામાં આવે છે. પસંદ કરેલ ગ્રાહકોને ચકાસણી માટે પ્રયોગશાળામાં આમંત્રિત કરવામાં આવે છે તો વળી કેટલાક ગ્રાહકોને ઉપયોગ માટે તે વસ્તુ આપવામાં આવે છે. કીમતી અને ઊંચી તકનીકી ધરાવતી વસ્તુઓ માટે વિશ્વસનીય અભિપ્રાયો મેળવવા માટે પસંદ કરેલ યોગ્ય ગ્રાહકો અને તજ્જ્ઞોને અગત્ય આપવામાં આવે છે. એક પદ્ધતિમાં નવીન વસ્તુ અને તેને સમાન ત્રણચાર વસ્તુઓ ગ્રાહકને આપી અગ્રતાક્રમમાં તેમની પસંદગી નોંધવાનું કહેવામાં આવે છે; પરંતુ તેમાં પસંદગી/નાપસંદગીની તીવ્રતા તથા વસ્તુઓ વચ્ચે સરખામણી જાણી શકાતી નથી. બીજી પદ્ધતિમાં ગ્રાહકોને બે વસ્તુઓની જોડીઓમાંથી પસંદગી કરવાનું સૂચવાય છે (AB-AC-BC). ગ્રાહક તેમની સમાનતા તથા તફાવતો અને પસંદગી વિશે અભિપ્રાય આપે છે. ત્રીજી પદ્ધતિમાં ગ્રાહકને તેમની પસંદગી ગુણાંકમાં (1 = ખૂબ પસંદ, 4 = તટસ્થ, 7 = ખૂબ નાપસંદ) દર્શાવવાનું સૂચવાય છે. તેમાં ગ્રાહકની વિવિધ વસ્તુઓની પસંદગીની તીવ્રતા વિશે આધારભૂત માહિતી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે; જે એકમ-ગુણાંક પદ્ધતિ (mono-rating method) તરીકે પ્રચલિત છે.

નવીન વસ્તુની ગુણવત્તા અને કામગીરી સંતોષજનક નીવડે પછી સંચાલકો તેનું આકર્ષક સંવેષ્ટન તથા બ્રાન્ડ-નામ (brand name) વગેરે નિશ્ચિત કરી વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં ગ્રાહકો સમક્ષ પ્રસ્તુત કરવા સજ્જ થાય છે. આ ચકાસણીનો હેતુ ગ્રાહકોના જે તે વસ્તુ વિશેના અભિપ્રાયો ઉપરાંત તેની કિંમત, કુલ બજાર, બજારનો હિસ્સો, પુન:ખરીદીની ઇચ્છા વિશે તેમના તથા વિક્રેતાઓના અભિપ્રાયો મેળવવાનો હોય છે; પરંતુ સમાન કે નજીવા પરિવર્તનવાળી તથા મોસમી વસ્તુઓ માટે બજાર-પરીક્ષણની આવશ્યકતા રહેતી નથી. વસ્તુનું બજાર-પરીક્ષણ, નવી યોજનામાં મૂડીરોકાણ, સાહસનું નાણાકીય જોખમ, ચકાસણીની સમયાવધિ તથા સર્વેક્ષણના ખર્ચ પર આધારિત રહે છે. ગણનાપાત્ર મૂડીરોકાણ અને અસફળતાની ઊંચી શક્યતા ધરાવતા અથવા મૂડીરોકાણના પ્રમાણમાં નજીવા પરીક્ષણ-ખર્ચવાળી નવસંસ્કરણ (innovative) તથા નૂતન ગુણવત્તા અથવા કામગીરી દર્શાવતી વસ્તુઓ માટે બજાર-પરીક્ષણ આવશ્યક બની રહે છે. કેટલીક વાર તેનો ખર્ચ અને સમયાવધિ બજાર-સર્વેક્ષણક્રિયાને સીમિત રાખે છે. રોજિંદા વપરાશની વસ્તુઓ માટે અજમાયશ, પુન:ખરીદીનું આવર્તન (frequency), વિશ્વસનીય માહિતી માટે આવશ્યક બને છે; પરંતુ કેટલીક વખત ગ્રાહકો વસ્તુની અજમાયશ પછી પુન:ખરીદી કરતા નથી અથવા તો વસ્તુનો સ્વીકાર કરવા છતાં પુન:ખરીદીનું આવર્તન નિમ્ન રાખે છે. કેટલાક સંચાલકો નવીન વસ્તુ ગ્રાહકને વિનામૂલ્યે વપરાશ માટે આપી તેમના અભિપ્રાયો મેળવે છે. આ સર્વેક્ષણ સલામત હોવા છતાં તેમના અભિપ્રાયો પૂરતું સીમિત રહે છે.

બજારતરંગ સર્વેક્ષણ (sales wave research) પ્રક્રિયામાં નવીન વસ્તુ જે ગ્રાહકોને વિનામૂલ્યે વાપરવા આપી હતી, તેમને તે જ વસ્તુ હરીફોની સમાન વસ્તુઓ સાથે, ઓછીવત્તી કિંમતે, ત્રણથી પાંચ વખત પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે. તેમાંથી સંચાલકો નવીન વસ્તુની પુન:ખરીદીની તથા ગ્રાહકોના સંતોષના સ્તરની નોંધ લે છે. તેવી જ રીતે વિવિધ વિજ્ઞાપનોની પુન:ખરીદી પર અસરકારકતા વિશે પણ માહિતી એકત્ર કરે છે. આ સર્વેક્ષણમાં સલામત રીતે ટૂંક સમયમાં સંવેષ્ટન કે વિજ્ઞાપનની આવશ્યકતા વગર ગ્રાહકોના પ્રતિભાવો મેળવી શકાય છે. આ બજાર-સર્વેક્ષણ પસંદ કરેલ ગ્રાહકો પૂરતું સીમિત હોવાથી વિજ્ઞાપનની અસરકારકતા, વિતરણ-વ્યવસ્થા અને બજારમાં સ્થાનની કક્ષા નિશ્ચિત કરવી મુશ્કેલ હોય છે.

અનુરૂપક બજાર-સર્વેક્ષણ(simulated test marketing)માં 30થી 40 પસંદ કરેલા વિક્રેતાઓ પાસેથી બ્રાન્ડ-નામોવાળી સમાન વસ્તુઓની પસંદગી વિશે માહિતી એકત્ર કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ તેમને પ્રચલિત નૂતન તેમજ વિવિધ વિજ્ઞાપનો દર્શાવવામાં આવે છે; જેમાંથી એક નવીન વસ્તુ માટેનું ગોપનીય વિજ્ઞાપન હોય છે. વિક્રેતાઓને પૈસા આપીને વસ્તુ ખરીદવા પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે. તેમની ખરીદીની માહિતી પરથી સંચાલકો વિજ્ઞાપનની અસરકારકતા માપવાનો પ્રયત્ન કરે છે. તેવી જ રીતે ગ્રાહકો પાસેથી વસ્તુની ખરીદીની પસંદગી વિશે માહિતી એકત્ર કરવામાં આવે છે. નવીન વસ્તુ ન ખરીદનાર ગ્રાહકોને તે વિનામૂલ્યે આપીને તેમનો અભિગમ, ઉપયોગિતા, સંતોષકારકતા, પુન:ખરીદીની ઇચ્છા વગેરે માહિતી એકત્ર કરવામાં આવે છે અને બીજી વસ્તુઓની પુન:ખરીદીનો પ્રસ્તાવ પણ રજૂ કરવામાં આવે છે. અનુરૂપક બજારસંશોધન વિજ્ઞાપનની અસરકારકતા તથા વસ્તુની પુન:ખરીદીની ઇચ્છાની ચોક્કસ અને આધારભૂત માહિતી ટૂંક સમયમાં ન્યૂનતમ ખર્ચે એકત્ર કરવામાં સહાયરૂપ થાય છે.

નિયંત્રિત બજાર-પરીક્ષણ(controlled test marketing)માં નક્કી કરેલ વિસ્તાર અને પસંદ કરેલ દુકાનોમાં નિયત સ્થાન પર સજાવટ (display), ખરીદી માટે પ્રોત્સાહનો અને કિંમત દર્શાવીને વસ્તુને પ્રસ્તુત કરી વેચાણની માહિતી પરથી વિજ્ઞાપનો અને વેચાણ-પ્રોત્સાહનોની ગ્રાહકો પર અસરકારકતા વિશે આધારભૂત માહિતી એકત્ર કરી શકાય છે. કેટલીક વાર ગ્રાહકોની મુલાકાત લઈને તેમના પ્રતિભાવો મેળવવામાં આવે છે. પરંતુ આ સર્વેક્ષણ નવીન વસ્તુના વેચાણ માટે પ્રોત્સાહન પૂરું પાડવાનું કાર્ય કરતું નથી. વળી તે નૂતન વસ્તુથી હરીફોને માહિતગાર કરવાનું માધ્યમ બની શકે છે.

સંચાલકો બજાર-સર્વેક્ષણમાં તેનો વિસ્તાર, સમયગાળો, માહિતીની જરૂરિયાત વગેરે માટે અગાઉથી યોજના કરે છે. પરંતુ સર્વેક્ષણમાં નિમ્ન વેચાણ, વધુ પડતો ખર્ચ, નબળી પુન:ખરીદી, ગ્રાહકોનો અસંતોષ, અપૂરતી માહિતી, બીજા સર્વેક્ષણની આવશ્યકતા, વગેરે પરિસ્થિતિમાં નવીન વસ્તુ પ્રસ્તુત ન કરવાનો નિર્ણય લઈ શકે છે. બજાર-સર્વેક્ષણના મહત્વના લાભમાં ભાવિ વેચાણના આધારભૂત અંદાજો ગણી શકાય. અંદાજ કરતાં ઓછા વેચાણની સ્થિતિમાં નવીન વસ્તુ પ્રસ્તુત ન કરવાનો નિર્ણય લઈ શકાય છે. સર્વેક્ષણના અનુભવો પરથી સંચાલકો બજાર-વ્યૂહમાં યોગ્ય પરિવર્તનો કરી શકે છે. બજાર-સર્વેક્ષણ હરીફોને અગાઉથી ચેતવી દે છે તેથી તેઓ બજાર-સર્વેક્ષણમાં મુશ્કેલીઓ ઊભી કરી શકે છે તેમજ બીજી નવીન વસ્તુ ટૂંક સમયમાં બજારમાં પ્રસ્તુત કરી શકે છે. તેથી કેટલીક કંપનીઓ નવીન વસ્તુને સીધી જ સીમિત બજારમાં પ્રસ્તુત કરી તેના અનુભવ પરથી કુલ બજારમાં વેચાણનો નિર્ણય લે છે.

ઔદ્યોગિક કે વ્યાવસાયિક કીમતી વસ્તુઓ માટે પ્રથમ સર્વેક્ષણમાં તેની ઉત્પાદનશક્તિ, વિશ્વસનીયતા, આકાર તથા રૂપાંકન તથા પ્રચાલન ખર્ચ (operating cost) વગેરેની માહિતી કારખાનામાં જ એકત્ર કરવામાં આવે છે. પરિણામો સંતોષજનક લાગતાં સંભવિત ગ્રાહકોને નવીન વસ્તુ વિશ્વસનીય માહિતી મેળવવા વપરાશ માટે આપવામાં આવે છે, જે યંત્રનો વાસ્તવિક ઉપયોગ, વ્યાવહારિક માહિતી, સલામતી, સેવા માટેની જરૂરિયાત અને વણકલ્પેલી મુશ્કેલીઓ પર પ્રકાશ પાડે છે. એકત્રિત માહિતી ગ્રાહકો માટે તાલીમ અને સેવાની વિગતો તૈયાર કરવામાં સહાયરૂપ બને છે. વસ્તુના રૂપાંકન તથા કિંમત માટે માર્ગદર્શન આપે છે. પસંદ કરેલ વપરાશકારો સહાય બદલ કિંમતમાં છૂટછાટ મેળવે છે. સંચાલકો તક્નીકી પથદર્શક (pioneer) તરીકે ખ્યાતિ મેળવે છે. આ સર્વેક્ષણ પસંદ કરેલ સ્થળોએ કરવામાં આવ્યું હોવાથી તેનું સામાન્યીકરણ કરવું મુશ્કેલ બને છે. વળી વસ્તુથી સંતોષ ન થતાં પ્રતિકૂળ અભિપ્રાયો પ્રસારિત થવાની શક્યતા નકારી શકાય નહિ. સામાન્ય રીતે યંત્રોને વ્યાપારી મેળાઓમાં પ્રદર્શિત કરી ગ્રાહકોની વસ્તુનાં આકાર, રૂપાંકન, ઉત્પાદકતા, કિંમત, પસંદગી, ખરીદવાની ઇચ્છા, માલની વરદી વગેરે વિશે માહિતી એકત્ર કરવામાં આવે છે, પરંતુ પ્રદર્શન હરીફોને સજાગ કરે છે. જે સંભવિત ગ્રાહકો રસ બતાવે તે કંપનીનાં લક્ષ્ય બજાર કરતાં ભિન્ન પણ હોઈ શકે છે.

બજાર-સર્વેક્ષણ સંચાલકોને નવીન વસ્તુના બજારનું પરિમાણ, બજાર-હિસ્સો, વિતરણ-વ્યવસ્થા, વેચાણ તથા વિજ્ઞાપનખર્ચ વગેરેનો અંદાજ આપે છે. તે ઉપરાંત તેમણે જમીન, મકાન, મશીનરી, વ્યવસ્થાપન વગેરે માટે આવશ્યક મૂડીનો પણ અંદાજ તૈયાર કરવો પડે છે. વિતરણ-વ્યવસ્થા અને વિજ્ઞાપનનો ખર્ચ આરંભનાં વર્ષોમાં ગણનાપાત્ર હોય છે. આ સઘળી માહિતી કુલ મૂડીરોકાણની આવશ્યકતાના અંદાજ તૈયાર કરવામાં સહાયરૂપ બને છે. બજારમાં નવીન વસ્તુ પ્રસ્તુત કરવાનો સમય પણ અગત્યનો છે. કોઈ હરીફ સમાન વસ્તુ તે જ સમયગાળામાં બજારમાં પ્રસ્તુત કરવા પ્રયત્નશીલ હોય તો સંચાલકોએ પોતાની વસ્તુ ત્વરાથી પ્રસ્તુત કરી અગ્રિમતા મેળવવી રહી અથવા તો ગ્રાહકોને હરીફોની વસ્તુથી માહિતગાર થવા દઈ તેમની મુશ્કેલીઓ અને ભૂલોમાંથી પાઠ લઈ પોતાની વસ્તુ પ્રસ્તુત કરવી વ્યાવહારિક ગણાય. મોસમી વસ્તુ યોગ્ય મોસમમાં જ સીધી પ્રસ્તુત કરી શકાય. વસ્તુ કુલ બજારમાં પ્રસ્તુત કરવી કે પસંદ કરેલ સીમિત વિસ્તાર કે શહેરોમાં  તે કંપનીના કદ અને વસ્તુના બજાર પર આધાર રાખે છે. નાની સંસ્થા પસંદગીનાં વિસ્તાર કે શહેર નિશ્ચિત કરે છે. જ્યારે કેટલીક કંપનીઓ સીમિત વિસ્તારમાં દાખલ થઈને થોડો અનુભવ લીધા બાદ તેને કુલ બજારમાં મૂકવાનું પસંદ કરે છે. મોટર કે સ્કૂટર જેવી કીમતી વસ્તુ કુલ બજારમાં પ્રસ્તુત કરવી હિતાવહ ગણાય. વિદ્યમાન વસ્તુના પર્યાય જેવી નવીન વસ્તુ જૂનો જથ્થો વેચાઈ જવાની પ્રતીક્ષા કરે છે. મહત્તમ સંચાલકો નવીન વસ્તુ પોતાના દેશમાં જ વેચવાનો આરંભ કરીને સફળ નીવડતાં તેની નિકાસ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. તો વળી બીજા સ્થાનિક તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં પ્રસ્તુત કરવાના હેતુ સાથે ઊંચી ગુણવત્તા, કામગીરી, સુંદર રૂપાંકન અને સંવેષ્ટન વગેરે સાથે નવીન વસ્તુને પ્રસ્તુત કરે છે. બજારમાં વસ્તુ વેચાણ માટે પ્રસ્તુત કરતાં પહેલાં ગ્રાહકો વિશે માહિતી, તેમની ખરીદશક્તિ, વિતરણ-વ્યવસ્થા, બીજા વિસ્તારો પર અસર, હરીફાઈની તીવ્રતા, વિજ્ઞાપન-વ્યવસ્થા, કંપનીની સ્થાનિક પ્રતિષ્ઠા વગેરે પર ઊંડી વિચારણા તેની સફળતાની ચાવી છે. જે વિસ્તારમાં હરીફો પોતાનું સ્થાન જમાવીને બેઠા હોય ત્યાં પૂરતી વિચારણા પછી જ નવીન વસ્તુ પ્રસ્તુત કરી શકાય, જ્યારે નબળા હરીફોવાળા વિસ્તારમાં તે સરળતાથી દાખલ કરી શકાય. સામાન્ય રીતે નવીન વસ્તુ સહેલાઈથી અપનાવી મોટા જથ્થામાં વપરાશ કરી શકે તેવા વિસ્તારના વગદાર ગ્રાહકોને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવે છે. કેટલીક વખત ઓછી કિંમતે વસ્તુનું વેચાણ કરીને પ્રવેશ મેળવાય છે. પરંતુ અપેક્ષા અને જરૂરિયાત સંતુષ્ટ કરનાર વસ્તુ કાયમનો ગ્રાહક બનાવે છે.

વેચાણ માટે પ્રસ્તુત કરતાં પહેલાં વસ્તુનું સ્થળાંતર, વિતરણ-વ્યવસ્થા, વિક્રેતા પાસે પૂરતો જથ્થો, છાપાંઓ તથા સમયપત્રિકાઓમાં વિજ્ઞાપનો, વેચાણ-પ્રોત્સાહનો વગેરેને સુવ્યવસ્થિત રીતે સાંકળી લેવા આવશ્યક છે. તે માટે કાર્યઅનુક્રમ સૂચિ (critical path scheduling) મુજબ સંચાલકો સઘળી પ્રવૃત્તિઓને એકસાથે અને ક્રમવાર સાંકળી દરેક પ્રવૃત્તિનો સમયગાળો ધ્યાનમાં રાખીને યોજનાનું સમયપત્રક તૈયાર કરે છે. આ સમયપત્રક યોજના સાથે સંકળાયેલું હોતું નથી, પરંતુ દરેક પ્રવૃત્તિનો સમય અને ખર્ચ અસંદિગ્ધપણે સંકળાયેલ હોય છે. આ સઘળી પ્રવૃત્તિઓનું સંકલન સફળતા માટે અતિઆવશ્યક છે.

ભૂતકાળમાં નવીન વસ્તુનું બહોળું વિસ્તરણ કરી વિજ્ઞાપન દ્વારા મહત્તમ ગ્રાહકો સુધી પહોંચવા પ્રયત્નો કરવામાં આવતા હતા. તેમાં ગણનાપાત્ર ખર્ચ થતો હતો અને સંભવિત ગ્રાહકો સિવાય બીજા પણ તેમાં આવરી લેવામાં આવતા હતા, જે બિનજરૂરી ખર્ચ હતો. ત્યારબાદ મોટા જથ્થાના વપરાશકારો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું. પરંતુ તેવા ગ્રાહકોનાં જૂથને ઓળખવા અને પ્રથમ ઉપયોગ કરવા પ્રોત્સાહિત કરવા વિશે અનિશ્ચિતતા પ્રવર્તતી હતી. તેથી મહત્તમ સંચાલકો નવીન વસ્તુ સહેલાઈથી ખરીદી પ્રથમ ઉપયોગ કરવા આતુર પોતાને પ્રગતિશીલ ગણાવનાર ગ્રાહકોની કુશળતાપૂર્વક પસંદગી કરે છે. તે પ્રારંભિક વસ્તુ સ્વીકાર-પ્રક્રિયા (early adoption process) તરીકે પ્રચલિત છે, તે માટે વસ્તીવિષયક કોષ્ટક પરથી પસંદ કરેલ યોગ્ય જનસમુદાયમાંથી વ્યક્તિઓની લાક્ષણિકતાનું મનોવૈજ્ઞાનિક ગુણાત્મક વિશ્ર્લેષણ (psychographic) અને તેમને પહોંચવા યોગ્ય માધ્યમોની પસંદગી આવશ્યક બની રહે છે. સામાન્ય રીતે સમાજના ઊંચા સ્તરમાંથી આવતા સાધનસંપન્ન, કેળવણી પામેલ, સમાજનાં મૂલ્યોથી માહિતગાર ફૅશનેબલ યુવાનોને ગ્રાહક તરીકે પસંદ કરવામાં અગ્રતા આપવામાં આવે છે. તેમને અનુસરીને આધુનિક દેખાવાનો પ્રયત્ન કરતો બીજો વર્ગ પણ તે વસ્તુને ખરીદે છે. ત્યારબાદ ક્રમશ: બહુમતી ગ્રાહકો અને છેલ્લે પ્રમાદી લોકો પણ ખરીદીની શરૂઆત કરે છે. આ રીતે નવીન વસ્તુ બજારમાં પોતાનું સ્થાન જમાવે છે.

ગ્રાહકને જે વસ્તુ, સેવા અથવા વિચાર નવીન લાગે તેને નવોત્પાદન (innovation) કહી શકાય. વિચાર ભલે જૂનો હોય, પરંતુ ગ્રાહકને તેની જાણકારી થાય ત્યારે તેને તે નવીન લાગે છે. નવીન વસ્તુ-વિચારને ગ્રાહક-સ્વીકાર સુધી બે તબક્કામાં વહેંચી શકાય. પ્રથમ તબક્કામાં વસ્તુ-વિચારને તેના ઉદ્ભવસ્થાનથી ગ્રાહકને વાકેફ કરવા સુધી ગણાય, જે નવોત્પાદન વિતરણ (innovation diffusion) તરીકે પ્રચલિત છે. બીજા તબક્કામાં સંભવિત ગ્રાહકને તેનો ઉપયોગ કરવા પ્રોત્સાહિત કરી તેનો સ્વીકાર કરવા સુધીની મનોવૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ અપનાવવાનો છે, જે ગ્રાહક-સ્વીકાર-પ્રક્રિયા (consumer adoption process) તરીકે પ્રચલિત છે. પ્રથમ સંભવિત ગ્રાહકોને વિજ્ઞાપનો વગેરે માધ્યમો દ્વારા નવીન વસ્તુથી વાકેફ કરવામાં આવે છે. પરંતુ તેને વિશે પૂરતી માહિતી ઉપલબ્ધ હોતી નથી. વસ્તુની વિભાવના જે ગ્રાહકોની અપેક્ષા અને જરૂરિયાત સંતોષી શકે છે તે પ્રસારિત કરી તેમને તેની માહિતી મેળવવા પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે. ગ્રાહકો તેનો પ્રયોગ કરી બીજી વસ્તુઓ સાથે મૂલ્યાંકન અને પોતાની જરૂરિયાત સંતોષાય છે કે કેમ તેની ચકાસણી કરે છે. વસ્તુ સંતોષજનક લાગતાં તે તેને અપનાવે છે. કેટલીક વાર કીમતી વસ્તુ ગ્રાહકોને નિમ્ન ભાડાથી વપરાશ માટે આપીને ગ્રાહકોને આકર્ષવામાં આવે છે.

ગ્રાહકો કેટલીક વસ્તુ ત્વરાથી અપનાવે છે તો વળી બીજી વસ્તુઓ અપનાવવામાં લાંબો સમય લે છે. પરંતુ નવીન વસ્તુને અપનાવવાના પ્રવેગની લાક્ષણિકતાઓમાં તેના તુલનાત્મક લાભો, વાપરવાની સુસંગતતા, વસ્તુના ઉપયોગની જટિલતા, સીમિત ઉપયોગનો અવકાશ, લાભોનો સરળતાથી પ્રચાર, કિંમત, વિશ્વસનીયતા, જોખમ, અનિશ્ચિતતા તથા સમાજમાં સ્વીકૃતિ ગણાવી શકાય. આ સામાન્ય માર્ગદર્શિકા સંસ્થાકીય ગ્રાહકોને પણ ઉપયોગી નીવડે છે.

વસ્તુમિશ્ર : નવીન વસ્તુને બજારમાં પ્રસ્થાપિત કર્યા પછી સંચાલકો બીજી વસ્તુઓ વેચાણ માટે પ્રસ્તુત કરી નફામાં વૃદ્ધિ કરવાની આકાંક્ષા રાખે છે. તેમાં વૈવિધ્યવાળી ભિન્ન અથવા તો સમાન વસ્તુઓ દાખલ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. વિદ્યમાન વસ્તુઓના ગ્રાહકોનું જૂથ તથા વિતરણ-વ્યવસ્થા ધ્યાનમાં લેતાં સામાન્ય રીતે સમાન લક્ષણો અને ગુણધર્મોવાળી વસ્તુઓને ઉત્પાદક પ્રાધાન્ય આપે છે. (દા.ત. ધોવાનો સાબુ, નાહવાનો સાબુ, ટૂથપેસ્ટ, બ્રશ, શેવિંગ ક્રીમ, કેશતેલ વગેરે.) આ રીતે નવીન વસ્તુઓની ઉમેરણી થતાં તેનો વસ્તુસમૂહ બને છે. સમયાંતરે કેટલીક વસ્તુઓની માગમાં ઘટાડો થાય છે, તો કેટલીક નવીન વસ્તુઓ દાખલ કરવામાં આવે છે. સંચાલકોની ઇચ્છા બજારમાં સ્થાન જાળવી રાખવા મહદ્અંશે વસ્તુસમૂહમાં વૃદ્ધિ કરવાની હોય છે. સંચાલકની જવાબદારી શ્રેષ્ઠ વસ્તુસમૂહ હારમાળા (optimal product line length) જાળવવાની હોય છે. જે સમૂહમાં વૃદ્ધિ કરવાથી નફામાં વધારો થાય તે સમૂહ નાનો ગણાય અને જેમાં ઘટાડો થવાથી નફામાં વૃદ્ધિ થાય તે સમૂહ-આવશ્યકતા કરતાં લાંબો ગણાય છે.

સમાન ગ્રાહકોના જૂથને નિયત વિતરણ દ્વારા કિંમતોની મર્યાદામાં વેચાતી સમાન ગુણધર્મો અને કામગીરી ધરાવતી વસ્તુઓનો સમૂહ વસ્તુ-શાખા કે હારમાળા તરીકે પ્રચલિત છે. મૅનેજરે દરેક વસ્તુનાં વેચાણ અને નફાનું વિશ્ર્લેષણ કરી વસ્તુનું બજારમાં સ્થાન, લક્ષણો, ગુણધર્મો અને કામગીરીમાં પરિવર્તન, અદ્યતનતાની આવશ્યકતા, વસ્તુ કમી કરવાની જરૂરિયાત વગેરે પર વિચારણા કરવી આવશ્યક છે. પરંતુ વસ્તુસમૂહનો વિસ્તાર સંચાલકોની યોજના, લક્ષ તથા વ્યૂહ પર આધાર રાખે છે. વિદ્યમાન વસ્તુસમૂહની હારમાળાનું વિશ્ર્લેષણ કરતાં પ્રતીતિ થશે કે બેથી ત્રણ વસ્તુઓ કંપનીના વેચાણ અને નફામાં મહત્વનો ફાળો આપે છે. હરીફોથી આરક્ષણ માટે તે વસ્તુઓનાં કાળજીપૂર્વકનો વહીવટ અને દેખરેખ જરૂરી બને છે. તેવી જ રીતે જે વસ્તુનો વેચાણ તથા નફામાં નિમ્ન ફાળો હોય તેને કમી કરવું સલાહભર્યું બને છે. હરીફોની સરખામણીમાં વસ્તુના ગુણધર્મો અને કામગીરીમાં ચઢિયાતાં હોય અથવા કિંમતમાં કિફાયત હોય તો યોગ્ય બજારવ્યૂહ દ્વારા વેચાણમાં વૃદ્ધિ સરળ બને છે. નિયત ગુણધર્મોવાળી વસ્તુની અછત વર્તાય તો નવીન વસ્તુ પ્રસ્તુત કરી તેનો લાભ પણ મેળવી શકાય છે.

સંચાલકો ફાજલ ઉત્પાદક-ક્ષમતાનો લાભ લેવા નવીન વસ્તુનાં સૂચનો મેળવવા ઉત્સાહિત હોય છે. વિતરકો, વિક્રેતાઓ તથા સેલ્સમૅનો, વસ્તુસમૂહની હારમાળા બને તેટલી લાંબી કરવા ઉત્સુક હોય છે. પરંતુ નવીન વસ્તુની ઉમેરણી કરવા માટે વધુ ઉત્પાદન, માલનો ભરાવો, પરિવહન, વિજ્ઞાપન, વિતરણ તથા વેચાણખર્ચમાં ગણનાપાત્ર વૃદ્ધિ સાથે વધુ નાણાં તથા સાધનસામગ્રીની જરૂરિયાત ઊભી થાય છે. બજાર-સર્વેક્ષણ ઓછી કિંમતની અથવા જુદા ગુણધર્મોવાળી વસ્તુની જરૂરિયાત દર્શાવી શકે છે. વિવિધ લક્ષણો, ગુણધર્મો તથા કામગીરી દર્શાવતી નવીન વસ્તુઓ સમૂહમાં વૃદ્ધિ કરવા માટે જ દાખલ કરવામાં આવે છે. પરંતુ વૃદ્ધિ વિદ્યમાન વસ્તુઓના વેચાણના ભોગે થવાની શક્યતા અવગણી શકાય નહિ.

સમૂહમાં વસ્તુની ઊણપ પૂરી કરવા, શક્ય તેટલી લાંબી હારમાળા પ્રસ્તુત કરીને ગ્રાહકોને સંતોષવા તથા હરીફોનો પગપેસારો અટકાવવા સંચાલકો પ્રયત્નશીલ હોય છે. બજાર-સર્વેક્ષણ માહિતી અનુસાર દાખલ કરવામાં આવેલ નવીન વસ્તુનો ઉત્પાદનખર્ચ નિયત કરેલ મર્યાદામાં હોવો આવશ્યક છે. તેમ હોય તો જ તેને યોગ્ય કિંમતે વેચાણ માટે પ્રસ્તુત કરી શકાય, પરંતુ સમૂહમાં વૃદ્ધિ કરવા ખાતર જ વસ્તુની ઉમેરણી કરવી એ સલાહભર્યું નથી.

બજારમાં સ્થાન ટકાવી રાખવા માટે વસ્તુઓનું સતત આધુનિકીકરણ એક વ્યૂહ ગણી શકાય. કેટલીક વાર પૂરા વસ્તુસમૂહનું અથવા ક્રમશ: વસ્તુઓનું આધુનિકીકરણ કરવા પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. સંચાલકો તો નિમ્ન વેચાણવાળી વસ્તુઓના વેચાણને પ્રોત્સાહન પૂરું પાડવા, તથા ગ્રાહકોને આકર્ષવા માટે કિંમતમાં ઘટાડો તથા વસ્તુનાં લક્ષણો, ગુણવત્તા, કામગીરી વગેરે ખાસિયતો વિશિષ્ટ રીતે પ્રસ્તુત કરે છે. સંચાલકે વેચાણમાં ક્રમશ: ઘટાડો દર્શાવતી અથવા તો કાલગ્રસ્ત વસ્તુઓને વસ્તુસમૂહમાંથી વહેલી તકે દૂર કરવા તત્પર રહેવું આવશ્યક બને છે.

વસ્તુવિભિન્નતા : વસ્તુઓનાં ગુણધર્મો, કામગીરી, કિંમત, ઉપયોગિતા, બાહ્યદેખાવ, સંવેષ્ટન, વેચાણની શરતો, સેવા વગેરે ભિન્ન હોવા છતાં એકબીજાની સરળતાથી અવેજી લઈ શકે તેવી સીમાંત તટવર્તી વિભિન્નતાને વસ્તુવિભિન્નતા કહે છે. તેમાં કોઈ પણ એકમાં નજીવો ફેરફાર તેના વેચાણ પર અસર કરે છે. બજારમાં પ્રસ્તુત કરવામાં આવેલ પાર્થિવ (tangible) કે ઇન્દ્રિયાતીત (intangible) વસ્તુને આપવામાં આવેલ નામ, સંજ્ઞા, ચિહ્ન, ચિત્ર અથવા બ્રાન્ડ-નામ દરેક વસ્તુને એકબીજાથી અલગ પાડતું સ્વતંત્ર અભિધાન બક્ષે છે; જે વસ્તુનાં ગુણધર્મો, ઉપયોગિતા, સંસ્કાર, લાભો વગેરેની ગ્રાહકોને બાંયધરી (guarantee) અને ગુણવત્તાનું પ્રમાણપત્ર આપે છે. વળી તે વસ્તુનું સંવર્ધન ગ્રાહકને આગવું વ્યક્તિત્વ બક્ષે છે. વસ્તુ અને તેના વિશિષ્ટ છાપ-નામ(brand name)ને વિજ્ઞાપન, પ્રોત્સાહનો, પ્રદર્શનો, સજાવટ વગેરે દ્વારા પ્રસ્તુત કરી ગ્રાહક સમક્ષ એક ભાવચિત્ર રજૂ કરવામાં આવે છે. કારણ કે ગ્રાહક વસ્તુ ખરીદતો નથી પણ ખરીદે છે વસ્તુની વિભાવનાને, જે તેની અપેક્ષા તથા જરૂરિયાત સંતોષી શકે અને આગવું વ્યક્તિત્વ પ્રદાન કરે. તે માટે તે કોઈ પણ કિંમત આપવા તત્પર હોય છે.

વસ્તુવૈવિધ્ય : વૈવિધ્યભર્યાં લક્ષણો, ગુણધર્મો તથા કામગીરી બજાવતી વસ્તુઓ ઉત્પન્ન કરી ગ્રાહકો સમક્ષ સફળતાથી પ્રસ્તુત કરવા માટે ગણનાપાત્ર નાણાં અને સાધનસામગ્રીની આવશ્યકતા રહે છે. ગ્રાહકોનાં અલગ અલગ જૂથોને પહોંચવા માટે જુદી જુદી વિતરણ-વ્યવસ્થા તથા વિજ્ઞાપન-વ્યવસ્થા જરૂરી બને છે. દા.ત., ટાટા જૂથે લોખંડ, ટ્રકો, મોટરો, વીજળી, રસાયણો, ટેલિકૉમ્યુનિકેશન, કમ્પ્યૂટર સૉફ્ટવેર, ચા, સાબુ, સૌન્દર્યપ્રસાધનો વગેરે વિવિધ વસ્તુઓના ઉત્પાદન તથા વેચાણ માટે અલગઅલગ કંપનીઓની સ્થાપના કરી છે. દરેક કંપનીનું સંચાલન સ્વતંત્ર રીતે કરવામાં આવે છે. વિવિધ વસ્તુઓનું ઉત્પાદન તથા વેચાણનું કાર્ય મુશ્કેલ હોવાથી મહત્તમ કંપનીઓ વસ્તુસમૂહમાં વધઘટ કરી વેચાણ તથા નફામાં વૃદ્ધિ કરવા તત્પર રહે છે. પરંતુ વિવિધ વસ્તુઓનાં ઉત્પાદન તથા વેચાણમાં એક ક્ષેત્રમાં નબળી કામગીરીની ખોટ બીજા ક્ષેત્રથી ભરપાઈ કરી સમતા જાળવવાનો પ્રયત્ન કરી શકાય છે.

જિગીષ દેરાસરી