લોકશાહી

લોકશાહી

શાસનપ્રક્રિયામાં લોકો નોંધપાત્ર ભાગ ભજવતા હોય તેવી શાસનવ્યવસ્થા. રાજ્યશાસ્ત્રમાં સર્વસામાન્ય, જાણીતી અને વ્યાપક સ્વીકૃતિ ધરાવતી લોકશાહી રાજકીય પદ્ધતિને ઉત્તમ રાજકીય વ્યવસ્થા તરીકે સ્વીકારવામાં આવી છે. આ રાજકીય વ્યવસ્થાનો પાયો વૈચારિક રીતે ઉદારમતવાદી ચિંતનમાં છે. લોકશાહી વ્યવસ્થાની વ્યાપક સ્વીકૃતિને કારણે બિનલોકશાહી દેશોએ લોકશાહીનો સ્વાંગ ધારણ કરીને લશ્કરી શાસનો, સરમુખત્યારશાહી કે ઇતર પદ્ધતિઓને લોકશાહી તરીકે ઓળખાવવાનો વૃથા પ્રયાસ કર્યો છે. આ કારણે ‘શુદ્ધ લોકશાહી’, ‘પાયાની લોકશાહી’, ‘નિર્દેશિત લોકશાહી’ કે ‘ત્વરિત લોકશાહી’ જેવા શબ્દપ્રયોગો પ્રચલિત બન્યા છે. ટૂંકમાં, બિનલોકશાહી રાજકીય વ્યવસ્થાઓ લોકશાહી તરીકેની ઓળખ ઊભી કરવા લલચાય છે. આ સંદર્ભમાં તેની સાચી વિભાવનાની સમજ પામવી આવશ્યક છે. પ્રારંભે બીજી એક સ્પષ્ટતા પણ જરૂરી છે કે પરિપૂર્ણ લોકશાહી એક આદર્શ છે. રાજકારણના વાસ્તવિક જગતમાં પરિપૂર્ણ લોકશાહી સવિશેષ મુશ્કેલ અને અઘરો આદર્શ છે. તેથી શ્રેષ્ઠ લોકશાહીનું દૃષ્ટાંત નજરે જોઈ શકાય તેમ નથી. આદર્શ કે શ્રેષ્ઠ લોકશાહી વિચારકોના ભાવજગત સિવાય સંભવિત નથી. આથી આદર્શની લગોલગ પહોંચતી લોકશાહી વ્યવસ્થાને વાસ્તવમાં ઉતારવાની મથામણ રાજકીય ચિંતન અને વ્યવહારમાં સતત ચાલતી રહે છે. આ સંદર્ભમાં લોકશાહી સતત વિકસતી રાજકીય પદ્ધતિ છે.

સરકાર માનવસમાજની અનિવાર્યતા છે; પણ શ્રેષ્ઠ સરકારની શોધનો પરિપૂર્ણ જવાબ માનવસમાજને હાથ લાગ્યો નથી. શ્રેષ્ઠ સરકાર કઈ ? તેને શા માટે શ્રેષ્ઠ ગણવી ? શ્રેષ્ઠ સરકારમાં પ્રજા અને શાસક વચ્ચેના સંબંધો કેવા હોય ? આ પ્રશ્નો માનવજીવનના મૂળભૂત અને વારંવાર પુછાતા પ્રશ્નો છે. વિવિધ સરકારોની રચના દ્વારા આ પ્રશ્નોને ઉકેલવાનો પ્રયાસ ચાલતો રહે છે. અર્ધવ્યવસ્થિત અને કાચુંપાકું માળખું ધરાવતી સરકારોમાંથી આધુનિક સુવ્યવસ્થિત માળખું ધરાવતી સરકારોની ઉત્ક્રાન્તિ થઈ હોવા છતાં આ ઘડભાંજ અટકી નથી. લોકશાહી પણ આ પ્રકારની શાસનપદ્ધતિનો હિસ્સો છે. તેમાં પ્રજાની ઇચ્છા થકી સરકારને અંતિમ ને સર્વોચ્ચ સત્તા સાર્વભૌમત્વ  સોંપાય છે. આથી તે મૃત્યુ કે દેહાંતદંડ જેવી અંતિમ સજા કરવાની શક્તિ, સત્તા કે બળ ધરાવે છે. બળના કાયદેસરના ઉપયોગની ઇજારાશાહી માત્ર સરકાર ધરાવે છે. જોકે આ સત્તા ભોગવવા માટે સરકારને દેશની પ્રજાના ટેકાની જરૂર પડે છે. આ રાજકીય સત્ય કોઈ પણ શાસનપદ્ધતિ  લોકશાહી, રાજાશાહી, સરમુખત્યારશાહી કે સામ્યવાદ  માટે સાચું છે. માટે લોકશાહીમાં સત્તાના પાયાનું ચણતર લોકોની ઇચ્છા દ્વારા કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. લોકોની ઇચ્છાથી શાસનનો પાયો રચીને લોકશાહી આગળ વધે છે. આ માટેનો આધાર ઉદારમતવાદી ચિંતનમાં પડેલો છે.

ચિંતન : ચિંતનની દૃષ્ટિએ લોકશાહી ઉદારમતવાદી ચિંતનના વિકાસનો પરિપાક છે. ઉદારમતવાદી ચિંતન વ્યક્તિને પાયાનો અને સ્વતંત્રસ્વાયત્ત એકમ ગણી રાજકીય વિચારધારામાં સ્વીકારે છે. વ્યક્તિ કે માનવને કેંદ્રમાં રાખતા આ વિચારપ્રવાહનો પિંડ પંદરમી સદીમાં બંધાયો. તેમાં ધર્મસુધારણા અને નવજાગૃતિની ચળવળો થકી માનવની ગરિમા પ્રસ્થાપિત કરવાના પ્રયાસો થયા. આ કાળ દરમિયાન માનવને વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ જોવાની, તેને માનવ તરીકે સ્વીકારવાની તેમજ પ્રતિષ્ઠા આપવાની દૃષ્ટિ વ્યાપક બની. યુરોપ માનવસંસ્કૃતિનું કેંદ્ર બનવાની શરૂઆત થઈ, નવા ભૌગોલિક પ્રદેશો શોધાયા. આ શોધખોળોએ, વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિએ નવતર વિચારોનાં બીજ રોપ્યાં. સાહિત્યક્ષેત્રે દાન્તે, શેક્સપિયર, ચૉસર, સ્પેન્સર, મિલ્ટન વગેરેએ; શિલ્પસ્થાપત્ય, ચિત્ર, સંગીત વગેરે કળાના ક્ષેત્રે લિયૉનાર્દો-દ-વિન્ચી, માઇકલૅન્જેલો, રફાયેલ વગેરેએ; વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે કૉપરનિકસ, ગૅલિલિયો, ન્યૂટન, કૅપ્લર વગેરેએ તેમજ દરિયાઈ માર્ગે ભૌગોલિક શોધખોળના ક્ષેત્રે માર્કોપોલો, વાસ્કો-દ-ગામા, કોલંબસ વગેરેએ જે પ્રદાન કર્યું તેણે યુરોપની તેમજ તે દ્વારા વિશ્વની તાસીર બદલી. કાગળ, મુદ્રણાલય, હોકાયંત્ર, દારૂગોળો વગેરેની શોધે નવા વિચારો જન્માવવામાં અને તેનો ફેલાવો કરવામાં ભારે મોટું પ્રદાન કર્યું.

વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યનો ઉદય આ યુગની વિશેષ લાક્ષણિકતા બની રહી. શિક્ષણના ફેલાવા સાથે વ્યક્તિઓ તર્કપ્રધાન બની પરિસ્થિતિઓને મુલવવાની શરૂઆત કરે છે. એથી વિચારોને તર્કની સરાણે ચઢાવી તેનો સ્વીકાર-અસ્વીકાર કરવાની પ્રક્રિયા આરંભાઈ. પરિણામે વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યે માનવીય ગૌરવની દિશામાં પગરણ માંડ્યાં અને આપખુદ સત્તાઓને પડકારવાની શરૂઆત થઈ. મૅકિયાવેલીએ નીતિ-નિરેપક્ષ રાજકારણની છાનબીન કરી. ‘માનવી જ દૈવી’ હોવાના ગિઓદાર્નો બ્રુનોના દાવાને સમર્થન પૂરું પાડતાં માનવગૌરવે ઊંચું સ્થાન હાંસલ કર્યું. પોપની સત્તા અને આધિપત્ય મર્યાદિત બનવા લાગ્યાં. ધર્મસુધારણાના ગાળા દરમિયાન ખ્રિસ્તી સમાજમાં ભંગાણ પડ્યું. પોપની સત્તાને પડકારવામાં આવી અને ધર્મના ઓઠા હેઠળનાં અનાચાર, અનીતિ અને પાખંડ ખુલ્લાં પાડવામાં આવ્યાં. તર્કપૂત પ્રૉટેસ્ટંટ સંપ્રદાય શરૂ થયો. પરિણામે ધાર્મિક સંઘર્ષો થવા લાગ્યા. ધર્મસુધારણાએ નવી રાષ્ટ્રરાજ્ય-પદ્ધતિના ઉદભવની ભૂમિકા રચી. શાસનપ્રક્રિયામાં ખ્રિસ્તી ધર્મે તેનું કેંદ્રીય અને મહત્વનું સ્થાન ગુમાવ્યું.

એ તબક્કે ઉદારમતવાદ વ્યાપક બન્યો. પ્રશિષ્ટ ઉદારમતવાદીઓ ‘ઓછામાં ઓછું શાસન કરે તે ઉત્તમ સરકાર’ તેમ માનતા. લોકોની બુદ્ધિમત્તા, ધ્યેયલક્ષિતા અને સખત પરિશ્રમના આધારે રાજ્યના વિકાસની કલ્પનાને મુક્ત દોર આપવાની તેમની હિમાયત હતી. મુક્ત અર્થતંત્ર અને સરકારના હસ્તક્ષેપનો અભાવ પ્રશિષ્ટ ઉદારમતવાદીઓને અભિપ્રેત હતો; પરંતુ એથી ગરીબી અને શોષણખોર વર્ગવ્યવસ્થા વિકસવા લાગી. વળી તે વારસાગત બનવાનું ભયસ્થાન જન્મ્યું. મુક્ત અર્થતંત્ર, લેસેફેર(Laissez-faire  let alone)થી બુઝર્વા વર્ગ અને પારાવાર ગરીબી પેદા થયાં. સમાજના પાયામાં જ લૂણો લગાવી તેને રફેદફે કરી દે તેવાં નકારાત્મક પરિણામોએ દેખા દીધી.

આથી વૈયક્તિક નિરીક્ષણની અને માનવીની સત્ય પ્રાપ્ત કરવાની ઝંખનાની ક્ષિતિજો વિસ્તરી. થૉમસ હોબ્સે ‘લેવિયેથાન’ દ્વારા લોકસંમતિ અને કરારના પાયા પર રાજ્યની રચનાને સમજાવી. સ્વતંત્ર અને માલિકવિહીન માનવજીવનની વિભાવના વિકસતાં માનવ પોતે જ પરમ મૂલ્ય બન્યો. જ્હૉન લૉકે ઉદારમતવાદનો વ્યવસ્થિત પાયો નાંખતાં જીવન, સ્વાતંત્ર્ય અને સંપત્તિના હક્કોની હિમાયત કરી. સ્વતંત્રતામાં ઊંડી આસ્થા અને લોકસંમતિના આધારે રાજ્યની રચના સાથે ઉદારમતવાદના પિંડનો સ્પષ્ટ આકાર બંધાય છે. બેન્થામ, જ્હૉન સ્ટુઅર્ટ મિલ અને થૉમસ હિલ ગ્રીન વિવિધ દૃષ્ટિબિંદુઓથી આ વિચારોની સરાહના કરે છે. આ સ્થિતિમાં પુનર્વિચાર રૂપે પ્રશિષ્ટ ઉદારમતવાદની ફેરતપાસ શરૂ થઈ. તેમાં થૉમસ હિલ ગ્રીન સૌથી મોખરે હતા. ‘ઇચ્છાશક્તિ, નહિ કે બળ, એ જ રાજ્યનો પાયો છે’ એવું સૂત્ર આપનાર ગ્રીનના મતે આર્થિક વિકાસ માનવ અને સમાજના સ્વાતંત્ર્યનો ભોગ લે છે. આર્થિક વિકાસ સાધતાં માનવ-સ્વાતંત્ર્યનો છેદ ઉડાડી દે તે પરિસ્થિતિ હરગિજ ઇચ્છનીય નથી તેમ તેમને લાગ્યું. પ્રશિષ્ટ ઉદારમતવાદીઓની જનજીવનમાં ‘ઓછામાં ઓછા હસ્તક્ષેપ’ની વિચારણાને સ્થાને સરકારે જનજીવનમાં હસ્તક્ષેપ કરી પ્રત્યેક માનવના સ્વાતંત્ર્યને રક્ષણ પૂરું પાડવું જોઈએ તેવો આગ્રહ સેવ્યો. આ વિચારોથી મૂળભૂત તફાવત ઊભો થયો. નકારાત્મક સ્વાતંત્ર્યને સ્થાને વિધેયાત્મક સ્વાતંત્ર્યની વિભાવના પુદૃષ્ટિ પામી. આમ સમગ્ર પ્રજા યોગ્ય જીવન જીવી શકે તે માટે સ્વાતંત્ર્યની ખાતરી પૂરી પાડવા સરકાર જનજીવનના કાર્યક્ષેત્રમાં પ્રવેશે તે ઉચિત લેખાયું.

પ્રશિષ્ટ ઉદારમતવાદે સરકારને આર્થિક ક્ષેત્રમાંથી દૂર રાખી હતી; જ્યારે આધુનિક ઉદારમતવાદ સરકારને આર્થિક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ આપે છે; સાથે સાથે વેતન અને કામના કલાકો, સંગઠન રચવાનો અધિકાર, બેકારી-નાબૂદી, સૌને શિક્ષણની સમાન તક જેવા અનેક નવા મુદ્દાઓ સાથે આધુનિક ઉદારમતવાદ કામ પાડે છે. આર્થિક પ્રવૃત્તિને સીમિત કરતાં અને તેના પર નિયંત્રણો મૂકતાં કાર્યોને વીસમી સદીના પ્રારંભે સરકારના ક્ષેત્રમાં સમાવવાં પડ્યાં, જેને કલ્યાણરાજ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પુખ્તવયમતાધિકાર આપીને ઉદારમતવાદી રાજ્યનું વૃદ્ધિ પામતું લોકશાહીકરણ થયું. ‘સિટિઝન ઍન્ડ ચર્ચમૅન’(1941)માં આર્ચબિશપ ટેમ્પલે ‘વેલ્ફેર સ્ટેટ’ શબ્દનો પહેલી વાર પ્રયોગ કર્યો. ક્રિશ્ચિયન સમાજવાદીઓ અને ફેબિયન સમાજવાદીઓ ઘણા લોકોનું બહુ થોડા લોકો દ્વારા થતું શોષણ અટકાવવા રાજ્યની સક્રિય ભૂમિકાની માંગ કરતા હતા. આ સંદર્ભમાં નૂતન ઉદારમતવાદ માનવલક્ષી અભિગમ દાખવી માનવીને પાયાનો અને સ્વાયત્ત એકમ લેખવાનું વલણ અખત્યાર કરે છે; માનવીય ગૌરવને તાર્કિક દલીલોથી પ્રમાણભૂત ઠેરવે છે. માનવની સ્વતંત્રતાનો વ્યાપ વિસ્તારી તેને બૌદ્ધિક, સામાજિક, ધાર્મિક, રાજકીય, આર્થિક  એમ વિવિધ ક્ષેત્રે વિકસાવે છે. એથી શાસકોની પસંદગીનો અધિકાર પણ નૂતન ઉદારમતવાદ પ્રજાને બક્ષે છે. શાસકોને પસંદ કરવા કે પદભ્રષ્ટ કરવા તેનો નિર્ણય પ્રજાહસ્તક રહે તે વિચારની એ ભલામણ કરે છે. ટૂંકમાં, રાજ્યની સત્તાની હાજરી માનવ કે નાગરિક સ્વાતંત્ર્યના ભોગે હોય તે ઇષ્ટ નથી. સત્તાનો સીમિત ઉપયોગ તેમને અત્યાવશ્યક જણાયો. સત્તા પરની મર્યાદા માટે બંધારણીય વ્યવસ્થાની રચના આથી જ લોકશાહીનો પાયો રચે છે. પ્રજાની સત્તા  તેની સ્વતંત્રતા અને સરકારની વાસ્તવિક સત્તા – બંને વચ્ચે મેળ બેસાડવા માટેની અનોખી વ્યવસ્થા તરીકે રાજ્યને બંધારણો હોવાં જોઈએ તેમ સ્વીકારવામાં આવ્યું. રાજ્યની સત્તા અને માનવની સ્વતંત્રતા – આ બે આત્યંતિક બિંદુઓ વચ્ચે મેળ રચવાનો પ્રયાસ કરતી શાસનપદ્ધતિ તરીકે લોકશાહી રાજકીય વ્યવસ્થા ઊપસી.

આવી લોકશાહી વ્યવસ્થાનું કોઈ સર્વાંગસંપૂર્ણ મૉડેલ રચાયું નથી પણ એ માટેની મથામણ જારી છે; જેમાંથી બંધારણ સરકારની સત્તાને અંકુશિત કરતા સાધન તરીકે મહત્વનું લેખાયું. પણ તે સાધનો કેવાં હોવાં જોઈએ ? સરકાર સંસદને અધીન રહીને વર્તે કે કેમ એવા નાનાવિધ પ્રશ્નો પેદા થયા. તેમાંથી સંસદીય અને પ્રમુખીય લોકશાહીનાં સ્વરૂપો વિકસ્યાં. આ તમામ મથામણ છતાં આદર્શ લોકશાહી પ્રસ્થાપિત કરવાની બાકી રહે છે. એ પ્રયાસોની દશા અને દિશાની તપાસ ચાલુ જ રહી છે. પ્રશિષ્ટ ઉદારમતવાદથી આરંભીને નૂતન ઉદારમતવાદ સુધીની સમગ્ર વિચારધારામાં મર્યાદિત સત્તા અને માનવ-સ્વતંત્રતા  બંને અનિવાર્ય બની રહ્યાં.

વ્યવહાર : રાજકીય વ્યવસ્થામાં સરકારના પ્રકાર તરીકે લોકશાહી વ્યવસ્થાનાં મૂળ પ્રાચીન ગ્રીસના ઍથેન્સ નગરમાં પડેલાં છે. ગ્રીસના વિવિધ રાજકીય ઢબે કામ કરતાં નગરરાજ્યોમાં ઍથેન્સનું નગરરાજ્ય લોકશાહી રાજકીય વ્યવસ્થાનું માનવજગતને ઉપલબ્ધ એવું સૌપ્રથમ અને પ્રાચીન નગરરાજ્ય હતું. સંખ્યા અને કાર્યક્ષેત્રની દૃષ્ટિએ ઍથેન્સની લોકશાહીએ મોટા ગજાનું ચિંતન અને વ્યવહાર  બંને વ્યક્ત કર્યાં છે. ઈ. પૂ.ની પાંચમી સદીમાં ઍથેન્સે લોકશાહી રાજ્યવ્યવસ્થા સ્થાપી અને નિભાવી. લોકોની પ્રત્યક્ષ ભાગીદારીથી રાજકીય નિર્ણયો લેવામાં આવતા. નગરના તમામ નાગરિકો એક વિશાળ સભાગૃહમાં એકત્ર થઈ, પ્રશ્નના ગુણદોષ વિચારી, ચર્ચા-વિચારણા કરી નિર્ણય લેતા. અલબત્ત, મહિલાઓ અને ગુલામો આ વ્યવસ્થામાં બાકાત હતા. આ ઉપરાંત કાયદાના અમલ માટે અલગ તંત્રનો અને ન્યાય ચૂકવવા માટે જ્યૂરી પદ્ધતિનો આશરો લેવાતો. આ વ્યવહાર દ્વારા ઍથેન્સ પ્રત્યક્ષ લોકશાહી કે શુદ્ધ લોકશાહીનું શ્રેષ્ઠ દૃષ્ટાંત બન્યું. ઍથેન્સવાસીઓએ demos અને kratos શબ્દો પ્રયોજી, ‘ડેમૉક્રેસી’નો શબ્દપ્રયોગ અને વ્યવહાર જગતને ભેટ ધર્યા. આ માટે બંધારણીય વ્યવસ્થાના અભ્યાસો ઍરિસ્ટૉટલ જેવા ચિંતકે હાથ ધર્યા હતા. પેરિક્લિસે લોકશાહીને ઉત્તમ શાસનવ્યવસ્થા પુરવાર કરી હતી. આ લોકશાહી હેઠળ ચિંતનની તેજસ્વી પરંપરાઓ વિકસી હતી. સૉક્રેટિસ, પ્લૅટો અને ઍરિસ્ટૉટલે શાસનવ્યવસ્થા અંગેનું કડીબદ્ધ ચિંતન રજૂ કર્યું, જેમાં લોકશાહી પદ્ધતિ તરીકે તેનું નોંધપાત્ર પ્રદાન રહ્યું.

પ્રાચીન ભારતમાં લોકશાહી રાજ્યવ્યવસ્થા અસ્તિત્વમાં હતી, તેને માટે ગણરાજ્ય શબ્દ વિશેષે પ્રયોજાતો હતો. અનેક વ્યક્તિઓના બનેલા શાસનને અથવા બહુસંખ્યક લોકોની મદદથી ચાલતા રાજ્યને ગણરાજ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવતું હતું. આ ગણરાજ્યોનું સ્વરૂપ વિવિધ સમયે થોડાઘણા ફેરફાર પામતું હતું. સમય અને જરૂરિયાત પ્રમાણે તેનાં નામ, સ્થાન તેમજ કાર્યશૈલી વિવિધ સ્વરૂપ ધારણ કરતાં હતાં. ઈ. પૂ. 600થી ઈ. સ. 400 સુધીના ગાળામાં આવાં ગણતંત્રોની ચડતીપડતીનો ઇતિહાસ મળી આવે છે. આ સંદર્ભમાં તેને પ્રાચીન ભારતની એક મહત્વની શાસનપદ્ધતિ તરીકે ઓળખાવી શકાય.

બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મના ફેલાવા સાથે પરિવર્તનના નવા પ્રવાહો વિકસ્યા અને ગણરાજ્યોની પદ્ધતિ વધુ વ્યાપક બની હશે એમ માનવામાં આવે છે. ‘દિગ્ગનિકાય’ ગ્રંથમાં ગૌતમ બુદ્ધ એક ચર્ચામાં એવી શરતોનું સૂચન કરે છે કે જેની દ્વારા ગણતંત્રોને વિવિધ રીતે સમૃદ્ધ અને સલામત બનાવવામાં આવે. તેની સભાઓ પૂર્ણ હાજરી સાથે અને વારંવાર ભરવી જોઈએ તેવાં સૂચનો પણ જોવા મળે છે. જૈન ગ્રંથ આચારાંગસૂત્રમાં ‘ગણરાયાણી’ના ઉલ્લેખો મળે છે. આ ગણરાજ્યોની શાસનપદ્ધતિ, ન્યાયવ્યવસ્થા, રાજ્યનીતિ વગેરેના ચોક્કસ અને સ્પષ્ટ નિયમો પ્રવર્તતા હતા. આ નિયમો મુજબ વહીવટકર્તા વહીવટ ચલાવતા. આ સમયે માલવ, શૂદ્રક, આર્જુનાયન, અંધકવૃષ્ણી, યૌધેય, શાક્ય, શિબિ, મગધ, લિચ્છવી વગેરે ઘણાં ગણરાજ્યો હતાં. આમાં લિચ્છવીઓનું ગણરાજ્ય ઘણું શક્તિશાળી હતું અને ઊંચી નામના ધરાવતું હતું. અભ્યાસીઓ તેમને ગ્રીસનાં નગરરાજ્યોની સમકક્ષનાં ગણતંત્રો માને છે. પાણિનિ, ગ્રીક ઇતિહાસકારો, બૌદ્ધગ્રંથો-સૂત્રો, કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર તેમજ પૌરાણિક ગ્રંથો, શિલાલેખો, તામ્રપત્રો વગેરેમાં આ અંગેના ઉલ્લેખ મળે છે. ગણરાજ્યોના શાસકવર્ગકાર્યવાહક મંડળ અને ગણરાજ્યના વડા ને નાગરિકોની બનેલી સભા ચૂંટતી હતી. ચૂંટાયા બાદ અભિષેકવિધિથી તેમને નવો હોદ્દો સુપરત કરવામાં આવતો.

માનવસહજ નબળાઈ આ ગણરાજ્યોમાં પ્રવર્તતી હોવાથી આંતરિક સંઘર્ષ અને વિખવાદો વ્યાપક બનતાં ગણતંત્રો નબળાં પડ્યાં. સમુદ્રગુપ્તના કાળ પછી આ અંગેના ખાસ ઉલ્લેખો મળતા નથી તે દર્શાવે છે કે ત્યારબાદ ગણરાજ્યો નાશ પામ્યાં હશે અને વાસ્તવિકતાને બદલે માત્ર ઇતિહાસ અને અભ્યાસનો વિષય બની રહ્યાં.

રોમની પ્રજાએ પ્રારંભે ‘પ્રજાસત્તાક’ વ્યવસ્થાનું દૃષ્ટાંત ઊભું કર્યું. જાહેર સંબંધોને લગતી બાબતો માટે ‘republic’ શબ્દપ્રયોગ કરી રોમનોએ પ્રજાસત્તાક રાજ્યની જે ભેટ ધરી તે લોકશાહી ઢબનો રાજકીય વ્યવહાર હતો. પ્રારંભે પ્રજાસત્તાકમાં વિશેષે કુલીન વર્ગના લોકો ભાગ લેતા, પણ સમય જતાં સામાન્ય જનસમાજના લોકોને તેમાં આવરી લેવામાં આવ્યા, આ plebs કે plebeians (public) તેમાં ઉમેરાતાં પ્રજાસત્તાકે વ્યાપ અને ઊંડાણ બંને ગ્રહણ કર્યાં; પરંતુ રોમના સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર થતાં પ્રજાસત્તાકનો પ્રયોગ સીમિત બન્યો અને અંતે તદ્દન કરમાઈ ગયો. આમ છતાં એક પાયાની વાત સ્વીકારવામાં આવી કે સત્તા લોકોની સંમતિમાંથી આવે છે. સિસેરો જેવા ચિંતકે વિવેકના સર્વવ્યાપ્ત કાનૂન (universal law of reason) સૌને – લોકો અને સરકારોને – સર્વત્ર લાગુ પડે છે તેમ જણાવી કાયદાની સર્વોપરિતાનું વ્યાપક ચિંતન અભિવ્યક્ત કર્યું.

ગ્રીસમાં આરંભાયેલી લોકશાહી રોમન સામ્રાજ્ય સાથે અદૃશ્ય થઈ. તે સતત કાર્યરત રહી શકી નહિ. બીજી તરફ માનવ જૂથોમાં જીવતો હતો, શિકાર કરતો, ઝાડપાનનાં મૂળ અને ફળફૂલ આરોગતો તેવા સંજોગોમાં પ્રાથમિક સમાનતા પ્રવર્તતી હતી. સમૂહ માટેના નિર્ણયો સૌ સાથે મળીને લેતા. અભ્યાસીઓના મતે અહીં માનવ તરીકેની પ્રત્યેકની સમાનતા (logic of equality) પ્રવર્તતી હતી. અશિક્ષિત આદિમ સમાજો અંગેના અભ્યાસોમાં આ વાત ભારપૂર્વક રજૂ થઈ છે. આ સમયે હજારો વર્ષો સુધી કોઈક સ્વરૂપની પ્રાથમિક લોકશાહી યા આદિમ સમાજોની સહજ કહી શકાય તેવી પ્રાકૃતિક રાજકીય પદ્ધતિ હતી; પરંતુ સ્થાયી સમાજવ્યવસ્થાના વિકાસ સાથે સત્તા અને તેની કોઈક પ્રકારની જોહુકમીનો પ્રારંભ થયો. કાળક્રમે રાજાશાહી, આપખુદશાહી, કુલીનશાહી કે અલ્પજનતંત્રો વિકસ્યાં, જેમાં સામાજિક શ્રેણીસ્તૂપ (hierarchy) અને પદ, હોદ્દા કે સત્તાના સ્તરો મહત્વના બન્યા. પ્રાકૃતિક લોકશાહીનો વિકલ્પ અદૃશ્ય થયો અને તે સાથે સત્તાના એકહથ્થુપણાના પ્રશ્નો પેદા થયા; પરંતુ પેલી ‘પ્રાકૃતિક’ અને આદિમ લોકશાહી જડમૂળથી નાશ નહોતી પામી. આ સંજોગોમાં ઘણે મોડેથી સત્તાના એકહથ્થુપણાને પડકારવામાં આવ્યું અને આદિમ લોકશાહી પદ્ધતિ વધુ વિકસિત સ્વરૂપમાં ફરીને આવિષ્કાર પામી; જેનો નોંધપાત્ર વિકાસ યુરોપ અને વિશેષે બ્રિટનમાં થયો.

મધ્યયુગમાં સીધી રીતે લોકશાહીની દિશામાં ભાગ્યે જ કંઈ પ્રગતિ થઈ; પરંતુ ખ્રિસ્તી વિચારધારાના ફેલાવા દ્વારા 400થી 1500 સુધીનાં વર્ષોમાં બંધારણીય સરકાર માટેનો આધાર રચાયો. માનવની પ્રથમ વફાદારી ઈશ્વર અને તેની ‘દસ આજ્ઞાઓ’ પ્રત્યે છે તેમ સ્વીકારાતાં રાજ્ય માણસ પાસેથી સંપૂર્ણ વફાદારી માંગી ન શકે તેવી ધારણા પ્રસરી. સામંતશાહી હેઠળ માનવોની વફાદારી સામંતો પ્રત્યે વ્યક્ત થતી, પરંતુ શાસનનો તાર્કિક અને પ્રજાકીય સંદર્ભ અહીં ગેરહાજર હતો.

તેરમી સદીમાં લોકશાહીની રાજકીય વિચારધારાના પુનર્જીવનનાં એંધાણ ઊભાં થયાં. 1215માં મૅગ્નાકાર્ટા પર સંમતિ આપવા માટે અંગ્રેજ ઉમરાવોએ રાજા જ્હૉન પર દબાણ કર્યું. રાજાની સત્તા પર મર્યાદા મૂકવાનો આરંભ આ દસ્તાવેજથી થયો. 1628માં પિટિશન ઑવ્ રાઇટ્સને મંજૂરી આપી તેથી રાજા સંસદના સભ્યોની સંમતિ વિના કર ન નાંખી શકે તેમજ પાર્લમેન્ટ નિશ્ચિત મુદતે મળે તેમ નક્કી થયું. આ શરતોથી રાજા પોતાની સત્તા પર આવતો કાપ સ્વીકારવા તૈયાર નહોતો. અંતે 1642માં આંતરવિગ્રહ ફાટી નીકળ્યો. ઑલિવર ક્રૉમવેલના નેતૃત્વ હેઠળ રાજા વિરુદ્ધના સંઘર્ષમાં રાજા પરાજિત થતાં 1649માં તેનો શિરચ્છેદ થયો અને અલ્પજીવી કૉમનવેલ્થ સ્થાપવામાં આવી. 1688ની રક્તવિહીન ક્રાંતિના અંતે પાર્લમેન્ટની સર્વોપરિતા સ્થપાઈ. લૉક જેવા વિચારકોએ પ્રજાકીય સાર્વભૌમત્વ દ્વારા તેનું સમર્થન કર્યું. તેના મતે સરકારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ જીવન, સ્વાતંત્ર્ય અને સંપત્તિના રક્ષણનો છે. 1689માં બિલ ઑવ્ રાઇટ્સ મંજૂર થતાં પ્રજાને નાગરિક અધિકાર અને સ્વાતંત્ર્ય સાંપડ્યાં.

ઔદ્યોગિક ક્રાંતિએ લોકશાહીના નવા આયામ ખોલ્યા. 1832ના રિફૉર્મ બિલ પછી મોટાં નગરોને પાર્લમેન્ટમાં પ્રતિનિધિત્વ મળ્યું. મતાધિકાર માટે મિલકતનાં ધોરણો બદલાવા લાગ્યાં. અંતે 1918માં પ્રથમ વાર તમામ પુખ્ત પુરુષ નાગરિકોને મતાધિકાર આપવાની પહેલ કરવામાં આવી અને તેને પગલે પગલે લાંબી લડતને અંતે 1928માં મહિલાઓેને મતાધિકાર આપીને સાર્વત્રિક પુખ્તવયમતાધિકારનાં દ્વાર ખોલાયાં. નૂતન ઉદારમતવાદનું ‘સૌને સ્વતંત્રતા’નું સૂત્ર એથી ચરિતાર્થ થયું.

ફ્રાંસમાં અઢારમી સદીમાં પણ આ વિચારોનો પવન ફૂંકાવા લાગ્યો હતો. મૉન્ટેસ્ક, વૉલ્તેર અને રુસો જેવા વિચારકોએ ક્રાંતિપ્રેરક લખાણો દ્વારા રાજાની સત્તાના જુલમોનો વિરોધ કરવા પ્રજાને તૈયાર કરી. મૉન્ટેસ્કે સત્તાવિશ્ર્લેષણના વિચારો દ્વારા ધારાકીય, કારોબારીવિષયક અને ન્યાયવિષયક કાર્યોની અલગતા દ્વારા સત્તાના મનસ્વીપણાને રોકવાની હિમાયત કરી. વૉલ્તેરે તેના સાહિત્ય દ્વારા અને રુસોએ સાર્વભૌમત્વની નવી વિભાવના દ્વારા પ્રજાકીય સ્વાતંત્ર્યને પુરસ્કાર્યું.

ફ્રેન્ચ રાજાના જુલમો અને અનહદ કરવેરા વિરુદ્ધ 5 મે 1789ના રોજ ધારાસભાનાં ત્રણેય ગૃહોએ બંધારણીય અંકુશો મૂકવાના પ્રયાસ કર્યા; પરંતુ ધારાગૃહોના આંતરિક મતભેદો તેમને નડ્યા. એથી 17 જૂન 1789ના રોજ નૅશનલ એસેમ્બલીની બેઠક બોલાવાઈ. રાજા લુઈ સોળમાએ એથી દમનકારી પગલાં ભર્યાં. ફ્રેન્ચ ક્રાંતિના લોહિયાળ વિગ્રહને અંતે રાજાને બંધારણ સ્વીકારવાની ફરજ પડી અને 21 સપ્ટેમ્બર 1792ના રોજ પ્રથમ ફ્રેન્ચ પ્રજાસત્તાક સ્થપાયું. અલબત્ત, આ પ્રથમ પ્રજાસત્તાક ટૂંકજીવી નીવડ્યું, 16મા લુઈનો શિરચ્છેદ થયો તેમજ સ્વતંત્રતા અને સમાનતાના ખ્યાલો વિસ્તારી રાજાની સત્તા સીમિત બનાવવામાં આવી. ક્રાંતિને અંતે આ બધાના શિરમોર સમી માનવઅધિકારોની ઘોષણા ફ્રાંસે કરી; જેમાં ‘સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુતા’ના આદર્શો સર્વોચ્ચ સ્થાને હતા. માનવઅધિકારોના ઘોષણાપત્ર દ્વારા લોકશાહીની રાજકીય પદ્ધતિને પરોક્ષ સ્વીકૃતિ સાંપડી. આ સમગ્ર ઘટનાનો કેંદ્રીય વિચાર એ હતો કે સત્તા ઈશ્વર કે રાજામાંથી નથી આવતી પણ લોકોમાંથી આવે છે. પ્રજાકીય સાર્વભૌમત્વના રુસો-પ્રેરિત વિચારોને એથી વ્યાપક સ્વીકૃતિ મળી.

લોકશાહીના વ્યવહારમાં અમેરિકા પણ કેવી રીતે પાછળ રહી શકે ? 1775માં બ્રિટનના વિદેશી શાસકો સમક્ષ સ્વશાસનની માંગ અમેરિકાવાસીઓએ કરી. ‘પ્રતિનિધિત્વ નહિ તો કર નહિ’ના થૉમસ પેઇનના સૂત્ર સાથે અમેરિકામાં પ્રચંડ વિરોધવંટોળ શરૂ થયો. 1776માં ‘ડેક્લેરેશન ઑવ્ ઇન્ડિપેન્ડન્સ’નો કૉન્ટિનેન્ટલ કૉંગ્રેસે સ્વીકાર કર્યો અને સ્વતંત્રતા-પ્રાપ્તિની સાથે લોકશાહીનાં પગરણ મંડાયાં. અમેરિકાના બંધારણે માનવઅધિકારોને સર્વોચ્ચ મૂલ્ય તરીકે સ્થાપ્યા અને તેનું બંધારણનું જાહેરનામું લોકશાહી પરનો પ્રશિષ્ટ દસ્તાવેજ બની ગયું. અલબત્ત, બ્રિટિશ વિદેશી શાસનના કડવા અનુભવોને કારણે અમેરિકાએ લોકશાહીની અનોખી પદ્ધતિ વિકસાવી. સત્તાવિશ્ર્લેષના મૉન્ટેસ્ક-રચિત વિચારમાળખાને આધારે પ્રમુખશાહી પદ્ધતિનો નવતર પ્રયોગ શરૂ કર્યો અને સફળતાથી નિભાવ્યો.

તેરમી સદીથી રાજાશાહીની આપખુદ સત્તા વિરુદ્ધ માથું ઊંચકવાની શરૂઆત થયેલી, તે અઢારમી સદી સુધીમાં યુરોપભરમાં અને અમેરિકામાં ફેલાઈ. રાજાશાહી નામશેષ યા સત્તાવિહીન થઈ. તે પછી બ્રિટિશ કૉમનવેલ્થ હેઠળના દેશોએ લોકશાહીનો સ્વીકાર કરી તેનો વિસ્તાર કર્યો. 1901માં ઑસ્ટ્રેલિયાએ અને તે પછી બેલ્જિયમ, કૅનેડા, ડેન્માર્ક, નેધરલૅન્ડ, ન્યૂઝીલૅન્ડ, નૉર્વે અને સ્વીડન  એમ ઘણા દેશોમાં લોકશાહી પ્રસરી.

બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939-45) પછી સ્વતંત્ર બનેલા નવોદિત દેશો આ લોકશાહી પદ્ધતિથી પ્રભાવિત હતા. 1950ના દસકાથી તેમને સ્વાતંત્ર્ય આપવાની શરૂઆત થઈ ત્યારે તેમાંના ઘણા દેશોએ આરંભકાળે લોકશાહી શાસનવ્યવસ્થા સ્વીકારી. અલબત્ત, બહુ થોડા દેશોમાં તે દીર્ઘજીવી નીવડી. જોકે એ માટે અન્ય કારણો જવાબદાર હતાં; જેમાં વિચારણા માંગી લેતો મહત્વનો મુદ્દો હતો : આર્થિક વિકાસ અને લોકશાહી બંને સાથે ગતિ કરી શકે ખરાં ? ભારત અને ત્રીજા વિશ્વના અન્ય દેશોમાં આ અંગેની મથામણ જારી છે.

વ્યાખ્યા : રાજકીય પદ્ધતિ તરીકે લોકશાહી ઉમદા છે, પણ તે માટે પ્રયોજાતો ‘લોકશાહી’ શબ્દ અસ્પષ્ટ છે. ‘લોકશાહી’ની જાતજાતની વ્યાખ્યાઓ અને તેનાં ભાતભાતનાં અર્થઘટનો થયાં છે. કેટલાક વિચારકો તેને ‘પ્રજાકીય સાર્વભૌમત્વ’ કે ‘લઘુમતીના સાર્વભૌમત્વ’ તરીકે ઓળખાવે છે. અન્યના મતે ‘લોકશાહી એટલે ભૂલો કરવાનો અધિકાર’, ‘બહુમતીના શાસનનો અધિકાર’ કે ‘લોકોની, લોકો માટેની અને લોકો વડે ચાલતી સરકાર’. વાસ્તવમાં આધુનિક રાજ્યશાસ્ત્ર આ ખ્યાલોને અધૂરા અને અપૂરતા માને છે. આવી ગેરસમજોનું એક કારણ એ છે કે લોકશાહીની કોઈ સ્પષ્ટ, પરિપૂર્ણ કે ચોક્કસ વ્યાખ્યા નથી. લોકોનું શાસન એટલે કોનું ? તેઓ કેવી રીતે શાસન કરે છે ? લોકો એટલે કોણ ? લોકો એટલે નાગરિકો ? લોકો એટલે મતદારો ? સમગ્ર સમાજની ઇચ્છા તેમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે ખરી ?  આ બધા પ્રશ્નો તપાસવામાં આવે ત્યારે જ તેની યોગ્ય વ્યાખ્યા બાંધી શકાય.

પ્રશ્નોની આ પરંપરા વચ્ચે એક વાત નિશ્ચિત છે કે લોકશાહી એક આદર્શ અને વાસ્તવિકતા – બંને છે. પ્રબળ બહુવાદી સમાજ (robust pluralistic society) તે વ્યક્ત કરે છે. તેમાં સત્તાનું કોઈ એક નિશ્ચિત કેંદ્ર નથી પણ વિવિધ કેંદ્રો છે. अ ઘટના સમયે ‘x’ કેંદ્ર અને ब ઘટના સમયે ‘y’ કેંદ્ર પ્રબળ બની અમુક ચોક્કસ પ્રકારના નિર્ણય પર પહોંચે છે. તે માને છે કે ‘સ્વશાસન’ ઉત્તમ છે અને કોઈ પણ સંજોગોમાં શ્રેષ્ઠ કે ઉત્તમોત્તમ સરકાર તેનું સ્થાન લઈ શકે નહિ. આવો પ્રબળ બહુવાદી સમાજ ઘટનાને વિચારે છે, રજૂ કરે છે, સ્વીકાર કે અસ્વીકારનો નિર્ણય કરે છે અને પ્રબુદ્ધ સમજદારી વિકસાવે છે.

વળી સત્ય સાપેક્ષ છે, બહુપરિમાણલક્ષી છે તેમજ તે સંપૂર્ણ નથી. કોઈ પણ જૂથ, વર્ગ, પક્ષ કે સરકાર સત્યનો ઇજારો ધરાવતાં હોતાં નથી. આથી વિચારોની મુક્તપણે આપ-લે કરી, સત્યને સ્થાપી શકાય. કારણ લોકશાહીમાં વર્ગવિશેષનાં નહિ, પણ તમામનાં હિતોને લક્ષમાં લેવાય છે.

આથી લોકશાહી માત્ર રાજકીય પદ્ધતિ ન રહેતાં જીવનરીતિ બને છે. રાજકીય પદ્ધતિ હોવા સાથે તે જીવન જીવવાની એક શૈલી છે. જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં તે મતભેદ કે ચર્ચાવિચારણાને અવકાશ આપે છે. પ્રતિસ્પર્ધીને પણ માન્ય રાખતો ઉદાર વ્યવહાર તે દાખવે છે. રાજકારણ ઉપરાંત, ધાર્મિક, આર્થિક, શૈક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક જેવાં અનેક ક્ષેત્રોમાં તે ખેલદિલીપૂર્વક બીજાના વિચારો, માન્યતાઓ તથા અભિપ્રાયોને વ્યક્ત કરવાની તક પૂરી પાડે છે. વ્યક્તિના સ્વમાન સાથે અન્યના સ્વમાનને આદર આપે છે. અન્યોન્ય સાથેનો આ ઉમદા, ખેલદિલીભર્યો અને સન્માનનીય વ્યવહાર લોકશાહીને જીવનરીતિ તરીકે પ્રસ્થાપિત કરે છે.

લક્ષણો : શાસન પદ્ધતિ તરીકે લોકશાહી કેટલાંક સર્વસામાન્ય લક્ષણો ધરાવે છે.

સીમિત સરકાર : લોકશાહીની અનિવાર્ય આવશ્યકતા સીમિત સરકાર છે. તેનો અર્થ છે કે શાસક સીમિત સત્તા ધરાવે છે અને ઉપલબ્ધ સત્તાનો તેની મર્યાદામાં રહીને ઉપયોગ કરે છે. સરકારની સત્તા અમર્યાદ કે અબાધિત રાખવાનો વિચાર લોકશાહી સાથે સુસંગત નથી. રમતના પ્રારંભે જ નક્કી થાય છે કે તેના નિયમો એમાં ભાગ લેનાર સૌ ખેલાડીઓને સરખી રીતે બંધનકર્તા છે; તે જ રીતે સત્તાનું સંચાલન કરવાના નિયમો લોકશાહીમાં શાસકો અને પ્રજા  બંનેને બંધનકર્તા રહે છે.

આમ, સીમિત સરકાર નિયમોથી કામ કરતી સરકાર છે, જેને બંધારણ કહેવામાં આવે છે. બંધારણની સર્વમાન્ય વિભાવના છે જે તે દેશનો ‘મૂળભૂત કાયદો’. દેશની સરકાર, સમાજ અને પ્રજાના વ્યવહારોનું સંચાલન કરવા અંગેના પાયાના નિયમોનું તેમાં આલેખન થયેલું હોય છે. આ પાયાના નિયમો ઉપર સરકારની સત્તાનો તે ક્યાં અને કેવી રીતે ઉપયોગ કરી શકે યા ન કરી શકે તેની બારીક વિગતો બંધારણમાં સમાવવામાં આવે છે. બંધારણે દર્શાવેલા નિયમોની સીમા કે મર્યાદામાં રહીને કામ કરવું તે લોકશાહી પદ્ધતિની સૌપ્રથમ જરૂરિયાત છે. ‘પ્રજા કે સરકારની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિને જેના વડે માપી શકાય તેવો માપદંડ તે બંધારણ’. કે. સી. વ્હીરનો આ ખ્યાલ બંધારણ માટે અગત્યનો છે. આવું બંધારણ લેખિત કે અલેખિત, કાનૂનથી ઘડાયેલી કે કાનૂન બહાર ઘડાયેલી રૂઢિઓ કે પરંપરા દ્વારા કાર્યરત હોય છે.

બંધારણ સુધારવાની સરળ કે મુશ્કેલ પદ્ધતિને આધારે તેને સુપરિવર્તનશીલ કે દુષ્પરિવર્તનશીલમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. બંધારણ તમામ ભાવિ સરકારો માટે એકસરખો નકશો પૂરો પાડી સરકારની પસંદગીની પદ્ધતિ, તેનું ઔપચારિક માળખું, રાષ્ટ્રીય આદર્શો અને પ્રજાના અધિકારોને વર્ણવે છે. આમ બંધારણનું હોવું અને તે અનુસાર વિવિધ ઘટકોની કામગીરી ચાલે તે બંને બાબતો લોકશાહીમાં ઘણું મહત્વ ધરાવે છે.

નાગરિકોના અધિકારો : લોકશાહી જીવનશૈલીનું અગત્યનું લક્ષણ એ છે કે તે વૈયક્તિક સ્વતંત્રતા અને સમાનતાને પુરસ્કારે છે. પરિણામે, લોકશાહીના તમામ નાગરિકોને સમાન ધોરણે અધિકારો પ્રાપ્ત થાય છે. તમામને સમાન ધોરણે રાજકીય ભાગીદારીનો હક્ક મળે છે. નાગરિકોના અધિકારો મૂળભૂત અધિકારો તરીકે પણ ઓળખાય છે. તમામ નાગરિકોને સમાન ગણી તેમની સાથે વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. એથી નાગરિકોને રુકાવટ વિના બંધારણે સૂચવેલ રીતે કામ કરવાનું, હરવા-ફરવાનું, વાણી કે જીવનનું સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત થાય છે. બિનલોકશાહી પદ્ધતિ આવું કોઈ સ્વાતંત્ર્ય નાગરિકોને આપતી નથી. આમ લોકશાહીમાં સીમિત સરકાર અને નાગરિક સ્વાતંત્ર્યના બે અંતિમો વચ્ચે સરકારે કામ કરવાનું હોય છે.

ધારાસભા : લોકશાહીમાં ધારાસભા કાયદાઓ ઘડનારું અંગ છે. ધારાસભામાં પ્રજા દ્વારા ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ સાંસદો તરીકેની કામગીરી દ્વારા કાયદા ઘડે છે. કાયદાઓના ઘડતર પૂર્વે તેમના ખરડા લાંબી ચર્ચા-વિચારણાના દોરમાંથી પસાર થાય છે. ખરડાઓને વિવિધ દૃષ્ટિએ ચકાસીને તે અંગે આખરી નિર્ણય લેવાય છે.

લોકશાહી દેશો સામાન્ય રીતે દ્વિગૃહી ધારાસભાની પદ્ધતિ પસંદ કરે છે. તેમાં નીચલું ગૃહ પ્રજાના પ્રતિનિધિઓથી અને ઉપલું ગૃહ કોઈ ઇતર પદ્ધતિથી રચાય છે. સમવાયતંત્રમાં ઉપલા ગૃહમાં રાજ્ય સરકારોના પ્રતિનિધિઓ કામગીરી બજાવે છે, તો ઇંગ્લૅન્ડ જેવા દેશમાં ઉપલું ગૃહ વિશેષે વિવિધ ઉમરાવો અને પાદરી-વર્ગનું બનેલું હોય છે. બંને ગૃહના અલગ અલગ પ્રતિનિધિઓ દ્વારા એકંદરે સમાજના મોટાભાગના વર્ગોને પ્રતિનિધિત્વમાં આવરી લેવાય છે અને તેઓ સરકાર, પ્રજા અને રાજકીય ઘટકોને જોડતી કડી તરીકે કાર્ય કરે છે. ધારાસભાની નોંધપાત્ર અને જાગ્રત કામગીરી સુશાસનનું કેંદ્રબિંદુ હોય છે.

ધારાસભા કાયદા ઘડવા ઉપરાંત જાહેર નીતિ, આર્થિક નીતિ, વિદેશ નીતિ કે અન્ય નીતિઓના ઘડતરમાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવે છે. ચર્ચાવિચારણા દ્વારા સરકારને હરહંમેશ સાવધ રાખી તેનાં કાર્યો અને સત્તાને લગામમાં રાખે છે.

આધુનિક લોકશાહીઓમાં ધારાસભા સર્વોચ્ચ અને માતબર સંસ્થા છે. કારણ આધુનિક લોકશાહી મુખ્યત્વે પ્રાતિનિધિક કે પરોક્ષ લોકશાહી છે. પ્રજા પોતે લોકશાહીની કાર્યવહીમાં સીધી રીતે ભાગ લઈ શકે તેમ નથી. તેથી પ્રજા દ્વારા ચૂંટાયેલા અને ધારાસભામાં તેનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા ધારાસભ્યો લોકશાહીમાં સર્વોચ્ચ સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે અને લોકો વતી શાસનપ્રક્રિયામાં ભાગ લે છે. પ્રાતિનિધિક લોકશાહીમાં સરકારો રચવામાં, તેમની નીતિઓમાં અને તેમને રુખસદ આપવામાં ધારાસભા કેંદ્રીય ભૂમિકા ભજવે છે. વિવિધ દેશોમાં આવી ધારાસભાઓ વિવિધ નામોથી ઓળખાય છે. ધારાસભાની તંદુરસ્ત કામગીરી પર લોકશાહીનું ભાવિ અવલંબે છે.

ન્યાયી અને વાજબી ચૂંટણીઓ : ધારાસભા લોકશાહીની કેંદ્રીય સંસ્થા છે. તેમાં ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ બેસે છે તેથી મુક્ત અને વાજબી ચૂંટણી અનિવાર્ય બને છે. ચૂંટણીઓ મુક્ત રીતે, વાજબી ધોરણે યોજાય તો જ સ્વચ્છ અને પ્રામાણિક પ્રતિનિધિઓ ચૂંટાય. આવા પ્રતિનિધિઓ લોકશાહીના સંચાલનમાં જાહેર હિતને પ્રાધાન્ય આપી યોગ્ય નિર્ણય કરવા શક્તિમાન હોય છે; એથી દર ચાર કે પાંચ વર્ષે યોજાતી ચૂંટણીઓ લોકશાહીમાં મહત્વની બની રહે છે. આ ચૂંટણીઓ પુખ્તવયમતાધિકારને આધારે યોજાય છે. સામાન્ય રીતે 18 કે 21 વર્ષની વયને વિવિધ દેશોએ પુખ્તવયમતાધિકાર માટે માન્ય રાખી છે. ગુપ્તમતદાન પદ્ધતિથી ચૂંટણી યોજાય છે અને સ્વચ્છ ચૂંટણી યોજવા અંગે ચૂંટણીતંત્રો અતિશય સભાન હોય છે. ચૂંટણીમાં બહુમતી મેળવનાર રાજકીય પક્ષને સરકાર રચવાની તક મળે છે. આ બહુમતી પક્ષ પોતાના કાર્યકાળ દરમિયાન જાહેર હિતોને રક્ષે છે કે કેમ તે પર પ્રજાની સતત અને ચાંપતી નજર રહે છે. પક્ષોની કામગીરીના આધારે ભવિષ્યમાં તેમને કેટલી અને કેવી તક આપવી તે અંગેનાં વલણો ઘડાય છે. આથી ચૂંટણીઓને ‘લોકમતની પારાશીશી’ ગણવામાં આવે છે. તો બીજી તરફ તે ‘શાંતિમય ક્રાંતિ’ છે; કારણ અહીં સત્તાની ફેરબદલી સાવ સહેલાઈથી હાથ ધરાય છે. બહુમતી ગુમાવનાર પક્ષ ચૂંટણી પછી સત્તાનાં સૂત્રો છોડી દે છે અને અન્ય બહુમતી મેળવનાર પક્ષ સત્તાનાં સૂત્રો ધારણ કરે છે. આમ શાંતિપૂર્વક સત્તાની ફેરબદલી હાથ ધરાય છે.

ચૂંટણી દ્વારા રાજકીય નેતાઓ ચૂંટાય છે. તેમાંથી જ માતબર નેતા ઘડાય છે અને ભાવિ વડાપ્રધાનો તૈયાર થાય છે. આ સંદર્ભમાં ચૂંટણી નવી રાજકીય પ્રતિભાઓને તક આપે છે. ખેલદિલ સત્તાસ્પર્ધાની આ તક સૌને સાંપડે છે. પ્રજાસંપર્ક, જાહેર હિતની રજૂઆત વગેરેને કારણે ચૂંટણી લોકશાહીની તાલીમશાળા બની રહે છે.

રાજકીય પક્ષોની હાજરી : કોઈ પણ લોકશાહી દેશના બંધારણમાં રાજકીય પક્ષોના અસ્તિત્વ કે ભૂમિકાની વાત કરવામાં આવી નથી; છતાં રાજકીય પક્ષો આજની લોકશાહીની અનિવાર્યતા છે. એ અંગેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે આજની લોકશાહી પદ્ધતિ પરોક્ષ લોકશાહી છે; તે પ્રતિનિધિઓ થકી ચાલે છે. આ પ્રતિનિધિઓ એક વિચારધારાને વરેલા હોય તો લોકશાહીનું સંચાલન સરળ બને છે તેમ અનુભવે જણાતાં રાજકીય પક્ષોના વિકાસને વેગ મળ્યો અને તે લોકશાહી પ્રથામાં અનિવાર્ય બન્યા. અલબત્ત, આવા રાજકીય પક્ષો બિનબંધારણીય (ગેરબંધારણીય નહિ) સંસ્થાઓ છે. બંધારણ તે અંગે તદ્દન મૌન હોય છે.

રાજકીય પક્ષોનું મુખ્ય ધ્યેય સત્તાપ્રાપ્તિનું હોય છે. આથી તેવા પક્ષો વખતોવખત દેશની રાજકીય નીતિઓ વિશે વિચારે છે અને લોકોનું સમર્થન મેળવવા સતત પ્રયાસ કરે છે. નીતિવિષયક મતભેદોને આમજનતા સમક્ષ મૂકે છે અને જાહેર ચર્ચા કે વર્તમાનપત્રો દ્વારા તેની સતત છણાવટ કરે છે. જે પક્ષની નીતિઓને ચૂંટણીમાં વ્યાપક સમર્થન મળે તે બહુમતી પક્ષ બની સત્તા પ્રાપ્ત કરે છે અને અન્ય રાજકીય પક્ષો વિરોધપક્ષની ભૂમિકા નિભાવે છે. ‘પાર્ટી ગવર્નમેન્ટ’ ગ્રંથમાં ઈ. ઈ. શ્વાટશ્વાઇન્ડર દર્શાવે છે તેમ, રાજકીય પક્ષોનો ઉદભવ એ આધુનિક સરકારોની તદ્દન અલગ તરી આવતી લાક્ષણિકતા છે. એમાં શંકા નથી રાજકીય પક્ષોએ લોકશાહી સર્જી છે; આધુનિક લોકશાહી પક્ષોના સંદર્ભ વિના અકલ્પ્ય છે.

મતદારોને ઉદ્યુક્ત કરવામાં પક્ષોની ભૂમિકા ઘણી મહત્વની હોય છે. વળી સમયાનુસાર નીતિવિષયક નિર્ણયો બદલીને, તે અંગે વ્યાપક જનસ્વીકૃતિ હાંસલ કરીને લોકશાહીને ગતિશીલ રાખવામાં તે મહત્વની કામગીરી બજાવે છે.

કારોબારી : કારોબારી સરકારનો વહીવટી એકમ છે. ધારાસભાએ ઘડેલા કાયદાઓનો અમલ કરવાનું કામ તેની મુખ્ય જવાબદારી છે. વાસ્તવમાં તે અત્યંત શક્તિશાળી અંગ છે અને ધારા-ઘડતરથી તમામ ભૂમિકા રચે છે. ધારાસભામાં રજૂ થતા ખરડા તૈયાર કરવાનું, તેમને ગૃહમાં રજૂ કરવાનું, તેમની ચર્ચા-વિચારણામાં ભાગ લઈ તે અંગે મંજૂરી મેળવે ત્યાં સુધીની તમામ પ્રક્રિયામાં તે મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. અખબારો, દૂરદર્શન, સંદેશાવ્યવહાર, ટેક્નૉલોજીનો વિકાસ અને રાજકીય પક્ષોની હાજરીના કારણે પ્રત્યેક લોકશાહી દેશમાં કારોબારીનાં કાર્યોનો અસાધારણ વિસ્તાર થયો છે, આજના યુગની તે માતબર સંસ્થા મનાય છે.

આવી કારોબારીની રચના કેવી રીતે થાય છે તેના આધારે લોકશાહીના બે પ્રકાર પડે છે : સંસદના નીચલા ગૃહમાં બહુમતી મેળવનાર પક્ષ દ્વારા જો કારોબારીની રચના થતી હોય તો તેને સંસદીય કારોબારી કે સંસદીય લોકશાહી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો ધારાસભાથી સ્વતંત્ર રીતે કારોબારી ચૂંટાતી હોય તો તેને પ્રમુખીય કારોબારી કે પ્રમુખીય લોકશાહી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. સંસદીય પદ્ધતિની લોકશાહીનું ઉત્તમ દૃષ્ટાંત બ્રિટન છે અને પ્રમુખીય પદ્ધતિની લોકશાહીનું ઉત્તમ દૃષ્ટાંત અમેરિકા છે.

ન્યાયતંત્ર : ન્યાયતંત્ર લોકશાહી દેશોમાં સર્વોચ્ચ સ્થાને બિરાજે છે. એનું મહત્વનું કારણ એ છે કે તે માત્ર ન્યાય ચૂકવતું અંગ નથી; પરંતુ કાયદાના અમલ-પાલન કે નાગરિકો અને સરકાર વચ્ચેના મતભેદો સમયે અંતિમ અને આખરી નિર્ણય આપે છે. સરકારનું પગલું, તેનાં નિર્ણય કે કાર્યવહી ભૂલભરેલ છે અને સરકાર ખોટી છે એવું કહેવાની ક્ષમતા માત્ર લોકશાહી દેશોનાં ન્યાયતંત્ર ધરાવે છે. આવા કિસ્સામાં સરકાર પોતાની ભૂલ સ્વીકારીને ન્યાયતંત્રે સૂચવેલ ફેરફાર પણ કરે છે. તે દર્શાવે છે કે ન્યાયતંત્ર લોકશાહીમાં સર્વોચ્ચ સ્થાને હોય છે.

કેટલાક લોકશાહી દેશોમાં અદાલતી સમીક્ષાનો સિદ્ધાંત પ્રવર્તે છે. તેનો અર્થ એ છે કે સરકારે પસાર કરેલા કાયદાને યા સરકારી પગલાને અદાલત ગેરબંધારણીય ઠેરવે છે અને તેથી તેવા પગલા કે કાયદાને રદબાતલ ઠેરવે છે. આમ અહીં અદાલત અન્ય દેશોના ન્યાયતંત્રથી પણ એક ડગલું આગળ ચાલીને કારોબારી કે ધારાસભાના કાર્યની બંધારણીયતા નક્કી કરે છે. ‘બંધારણીયતા’ નક્કી કરવાની આ સત્તાને સૈદ્ધાંતિક રીતે ‘અદાલતી સમીક્ષા’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અમેરિકાનું ન્યાયતંત્ર ‘અદાલતી સમીક્ષા’નું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.

સંચાર-માધ્યમો : સંચાર-માધ્યમોનું મુખ્ય કાર્ય માહિતીનું વહન કરવાનું છે. તેમાં અખબાર અને સામયિકો જેવાં લેખિત માધ્યમો તેમજ રેડિયો, દૂરદર્શન જેવાં અન્ય દૃશ્ય-શ્રાવ્ય માધ્યમોનો સમાવેશ થાય છે. આ માધ્યમો અગણિત વિશાળ શ્રોતા અને પ્રેક્ષકવર્ગ ધરાવે છે અને અત્યંત નજીવા સમયમાં વિશ્વનાં તમામ રાજ્યોમાં માહિતીનો ફેલાવો કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આથી આધુનિક લોકશાહીનું તે અત્યંત શક્તિશાળી માધ્યમ છે. લોકશાહી દેશોમાં તેનો પ્રચંડ પ્રભાવ હોય છે. ચૂંટણીટાણે આ સંચાર-માધ્યમો એટલી શક્તિશાળી કામગીરી બજાવે છે કે તેનાથી કોઈ રાજકીય પક્ષ બહુમતી મેળવવા સમર્થ બને છે તો કોઈ રાજકીય પક્ષ બહુમતી ગુમાવે છે. પ્રસિદ્ધ રાજ્યશાસ્ત્રી કાર્લ ડોઇજે સંચાર-પ્રથાના રાજકીય ઉપયોગો અને સૂચિતાર્થોનો સૌપ્રથમ વ્યવસ્થિત અભ્યાસ કર્યો હતો અને તે અભ્યાસના આધારે દર્શાવ્યું કે દુનિયાના વિકસતા દેશોના આધુનિકીકરણના દરને સમજવામાં ટપાલ ને ટેલિફોન પણ મહત્વનું પરિબળ બની રહ્યાં છે.

આ સંચાર-માધ્યમો એકમાર્ગી છે, માહિતી લોકો સુધી પહોંચાડે છે, પણ તેનો પ્રતિભાવ ઝીલી શકાતો નથી એવી છાપ પણ ખોટી છે તેમ પોલ લેઝરફેલ્ડ અને એલીરુકાત્ઝ જેવા અભ્યાસીઓ જણાવે છે. તેમના મતે નાગરિકો સુધી માહિતી પહોંચ્યા પછી નાગરિકો સમાજના શાણા નેતાઓના અભિપ્રાય(opinion leader)ની રાહ જોઈ, વળતા અભિપ્રાય આપે છે. રાજકીય પક્ષો વળતા અભિપ્રાયોને પરત પહોંચાડવામાં અગત્યની ભૂમિકા નિભાવે છે. આમ આ સંચાર-માર્ગો દ્વિમાર્ગી બની અભિપ્રાયોની આપ-લેની કડીરૂપ ભૂમિકા બજાવે છે અને તેથી તે વર્તમાન લોકશાહીની અનિવાર્યતા બની ગયા છે.

બહુમતી શાસન અને લઘુમતીના અધિકારો : તમામ નાગરિકો સમાન છે એવી પાયાની માન્યતા સ્વીકારીને લોકશાહી પદ્ધતિ કામ કરે છે. એથી બંધારણે નક્કી કરેલી પુખ્તવયથી બધાં જ નાગરિકોને મતાધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. નાગરિકોની સમાનતાને લક્ષમાં રાખીને તેમાંથી એક બીજો ઉપસિદ્ધાંત લોકશાહીમાં ઘડાયો છે, તે છે બહુમતી શાસનનો સિદ્ધાંત. ધારાસભાની કે અન્ય ચૂંટણીઓ દ્વારા બહુમતીના ધોરણે ચૂંટાયેલો પ્રતિનિધિ જાહેર કરવામાં આવે છે. આ રીતે બહુમતીમાં બે મહત્વની બાબતો સમાયેલી છે. એક, નાગરિકની સંમતિ અને બીજું વ્યાપક સમૂહની સંમતિ. આ કારણોસર બહુમતીના માપદંડને આધારે રચાતી સરકાર કાનૂનપુર:સરની અને અસરકારક સરકાર છે, તેથી વ્યાપક સ્વીકૃતિ મેળવે છે.

બહુમતીના સિદ્ધાંતનું બીજું પાસું એ છે કે અસંમતિ દર્શાવનારાઓનું સ્થાન શું ? અસંમતિ દર્શાવનારા લઘુમતીમાં હોય છે, તેમને પણ લોકશાહી પદ્ધતિ માન્ય રાખે છે. આથી ચૂંટાયેલી લઘુમતી તરીકે કામ કરતા વિરોધપક્ષોને લોકશાહીમાં માન્યતા મળે છે, ધારાસભામાં વિધિપુર:સર રીતે સ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે અને વિરોધપક્ષનો નેતા અને સભ્યો આદરપાત્ર હોય છે.

જનજીવનમાં પણ વિવિધ વર્ગો, જૂથો, અન્ય ધર્મીઓ કે અન્ય વંશના લોકો લઘુમતીમાં હોય ત્યારે તેમને લઘુમતી તરીકેના અધિકારો પ્રાપ્ત થતા હોય છે. કાયદાઓ દ્વારા લઘુમતીને રક્ષણ પૂરું પાડીને લોકશાહી લઘુમતીની લાગણીઓ અને તેમના સ્થાનનો ખ્યાલ રાખી તેમની વિશેષ માવજત કરે છે.

લોકશાહીની ચર્ચામાં સંસદીય લોકશાહી અને પ્રમુખીય લોકશાહી  એવી મુખ્યત્વે બે પ્રકારની લોકશાહી પદ્ધતિના અસ્તિત્વનો નિર્દેશ થયો. તેમાંની સંસદીય લોકશાહીનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે.

સંસદીય લોકશાહી : લોકશાહીના આ મહત્વના પ્રકારનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ બ્રિટન છે. બ્રિટનની સંસદીય લોકશાહી અર્વાચીન યુગની સૌથી જૂની લોકશાહી છે. સંસદ તેનો સર્વોચ્ચ ઘટક છે. 1688ની રક્તવિહીન ક્રાંતિથી રાજાની સત્તાઓ ક્રમશ: નામશેષ બની અને લોકોના પ્રતિનિધિઓની સત્તાઓ વિશેષ મહત્વની બનતાં તે સીમાચિહ્નરૂપ લોકશાહી બની છે.

બ્રિટનની સંસદીય લોકશાહીનો અર્થ છે સંસદની સર્વોચ્ચતા. તે અતિલાંબી ઐતિહાસિક લડતનું પરિણામ છે, જેને કારણે ત્યાં લોકશાહીના ગુણધર્મો વિકસ્યા અને રાજાશાહી નામશેષ બની છે. આ માટે સૌપ્રથમ બ્રિટિશ બંધારણ વિશે જાણકારી મેળવી તેના પરિપ્રેક્ષ્યમાં આ પ્રકારની લોકશાહી સમજવાનો ઉપક્રમ છે.

બ્રિટિશ બંધારણ કોઈ નિશ્ચિત કે ચોક્કસ સમયે સભાનતાપૂર્વક ઘડાયેલું બંધારણ નથી; પરંતુ ઇતિહાસના વિવિધ તબક્કે, જરૂરિયાત મુજબ કેટલાક રાજકીય વ્યવહારની છૂટછાટ મેળવાતાં તેના બંધારણના સિદ્ધાંતો ઊપસ્યા, જે સમયના તકાજા સાથે રાજકીય વ્યવહારનો અનિવાર્ય ભાગ બન્યા અને બંધારણ તરીકે સ્વીકૃતિ પામ્યા. આ અર્થમાં તે વિકસેલું બંધારણ છે. તેને બે ભાગમાં જોઈ શકાય : તેનો કેટલોક હિસ્સો મહદ્અંશે અલેખિત છે તો બીજો હિસ્સો લેખિત છે. રાજા સાથેના સંઘર્ષ દ્વારા લોકોએ સત્તા મેળવી હોવાથી પ્રણાલિકાઓ, રૂઢિઓ અને કૉમન લૉ જેવા મહત્વના અંશો અલેખિત રહ્યા અને ક્રમશ: વિકસ્યા, જ્યારે મૅગ્નાકાર્ટા, બિલ ઑવ્ રાઇટ્સ જેવા લેખિત અંશો બંધારણનો નાનો ભાગ રોકે છે. આથી બ્રિટિશ બંધારણને અલેખિત, વિશિષ્ટવિલક્ષણ બંધારણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

બંધારણીય રીતે તે તાજની સરકાર છે. બધી સત્તાઓ તાજ પાસે છે. સરકારી અધિકારી તાજના સેવક છે, છતાં સમગ્ર કામ લોકોની ઇચ્છાનુસાર ચાલે છે. આમ તે સૈદ્ધાંતિક રાજાશાહી છતાં વાસ્તવિક લોકશાહી ધરાવે છે. તાજ એક સંસ્થા છે અને તાજનો પ્રતિનિધિ રાજા છે; જે તાજની તમામ સત્તા વાપરે છે. બ્રિટનની પરાપૂર્વથી ચાલતી રાજાશાહી તાજનું પ્રતીક છે.

તેનું બંધારણ સુપરિવર્તનશીલ છે, તેનો અર્થ એ કે બ્રિટિશ સંસદ કોઈ પણ વિશેષ કાર્યવહી વિના સામાન્ય કાયદાની જેમ જ બંધારણમાં ફેરફાર કરી શકે છે. જોકે બ્રિટિશ પ્રજા અત્યંત રૂઢિચુસ્ત હોવાથી બંધારણમાં ફેરફાર કરવાની પદ્ધતિ સરળ હોવા છતાં તેણે જૂજ ફેરફાર કર્યા છે.

બ્રિટનમાં સંસદ સાર્વભૌમ ઘટક છે, તેથી તે સંસદીય લોકશાહી તરીકે ઓળખાય છે. સંસદ માટે પ્રયોજાતો ‘પાર્લમેન્ટ’ શબ્દ મૂળ તો વાટાઘાટો અને બે પક્ષો વચ્ચેની વાતચીત માટે પ્રયોજાતો હતો. તેરમી સદીથી પાર્લમેન્ટનો આરંભ થયો, 1377થી તે દ્વિગૃહી બનવા લાગી. તેમાં ઉમરાવો અને પાદરીઓએ સાથે બેસવાનું પસંદ કરતાં તે ગૃહ ઉમરાવસભા અને અન્ય ગૃહ આમસભા તરીકે ઓળખાવા લાગ્યાં. બેજવાબદાર રાજાશાહીના કાળમાં સંસદે રાજાના સલાહકાર તરીકે વિચારણા અને નિર્ણયનાં કાર્યો કર્યાં, તેથી સંસદ ચર્ચાવિચારણા કરતા ગૃહ તરીકે વિકસી અને કાયદા-ઘડતરની સત્તા તેને હસ્તક આવી. રાજા ચાર્લ્સ પહેલા પરનો મુકદ્દમો, ઇંગ્લૅન્ડની કૉમનવેલ્થની સ્થાપના અને રાજાશાહીની પુન:સ્થાપના સંસદીય સર્વોપરિતાના સૂચક બનાવો હતા. 1688ની રક્તવિહીન ક્રાંતિને અંતે વિલિયમ અને મૅરીને રાજ્યગાદી સુપરત થતાં અને તેમના વારસદારોનો ક્રમ નક્કી કરવામાં પાર્લમેન્ટની ઇચ્છાએ મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો. 1785માં પિટ્ટ વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે સાથી પ્રધાનોને નીમવાનો કે રુખસદ આપવાનો અધિકાર પાર્લમેન્ટે હસ્તગત કર્યો ત્યારે પાર્લમેન્ટ અને કૅબિનેટ વચ્ચે ગાઢ સંબંધો વિકસતાં પાર્લમેન્ટ શક્તિશાળી બની. આમસભા અને ઉમરાવસભાની બનેલી પાર્લમેન્ટ પાસે સર્વોચ્ચ અને અમર્યાદ સત્તા આવી. બ્લૅકસ્ટોન નોંધે છે કે ‘કોઈ પણ કાયદા ઘડવાની, તેને મંજૂર રાખવાની, તેને વિસ્તારવાની કે તેમાં ફેરફાર કરવાની સર્વોચ્ચ અને અમર્યાદ સત્તા પાર્લમેન્ટ પાસે હતી. શક્ય હોય તેવા તમામ કાયદા ઘડવા તે સમર્થ હતી.’ ‘કોઈ પણ દૃષ્ટિબિંદુથી જોતાં બ્રિટિશ પાર્લમેન્ટ સૌથી વિશિષ્ટ અને શક્તિશાળી સંસ્થા છે. તેનું કાર્યક્ષેત્ર સૌથી વ્યાપક અને તેની સત્તાઓ અમર્યાદ છે.’ આ કારણોસર તે ‘જગતની તમામ સંસદોની માતા’ તરીકે ઓળખાય છે.

માનવઇતિહાસમાં ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ સર્વેસર્વા બની તમામ રાજકીય નિર્ણયો લે તેવી ક્ષમતા પાર્લમેન્ટે વિકસાવી હતી. લોકશાહી પદ્ધતિના વિકાસમાં બ્રિટનની આ સૌથી મોટી દેણગી છે. સંસદીય સર્વોપરિતા તેની પ્રમુખ લાક્ષણિકતા છે. તે કાયદાના ઘડતરમાં, જૂના કાયદા રદ કરવામાં કે તેમાં ફેરફાર કરવા અંગે સંપૂર્ણ અને આખરી સત્તા ધરાવે છે. વળી સૌથી મહત્વની બાબત એ પણ છે કે ઘડાયેલા કોઈ પણ કાયદાને અદાલતમાં પડકારી શકાતો નથી. અદાલતે કાયદો જેવો હોય તેવો સ્વીકારવો પડે છે. કાયદેસરતાની દૃષ્ટિએ સંસદ સર્વોચ્ચ છે. બીજા શબ્દોમાં તેનો અર્થ એ છે કે જ્યારે જરૂર ઊભી થાય ત્યારે સંસદ બંધારણસભા રૂપે કાર્ય કરે છે તેમજ એ માટે કોઈ વિશેષ કાર્યવહી આવશ્યક નથી. આમ, તે જગતની સૌથી શક્તિશાળી સંસદ છે. આ સંસદના ઉપલા ગૃહ તરીકે ઉમરાવસભા અને નીચલા ગૃહ તરીકે આમસભાનો સમાવેશ થાય છે.

ઉમરાવસભા : ઉમરાવસભા કાયમી ગૃહ છે. તે વંશપરંપરાગત ગૃહ છે. તેમાં મુખ્યત્વે ઉમરાવો અને ધર્મગુરુઓનું પ્રતિનિધિત્વ હોય છે. તેની સભ્યસંખ્યા 1,000 કરતાં વધુ સભ્યોની હોય છે, મોટાભાગના સભ્યો વારસાગત ધોરણે સભ્ય તરીકે કામગીરી બજાવે છે, પણ તેઓ ભાગ્યે જ અહીં હાજર રહે છે. કાનૂની નિષ્ણાતો, જાહેર જીવનની નોંધપાત્ર વ્યક્તિઓ, નિવૃત્ત વડાપ્રધાનો તેમજ અન્ય ક્ષેત્રોમાં સેવા આપનાર અગ્રણી વ્યક્તિઓને તાજ દ્વારા તેનું સભ્યપદ એનાયત થાય છે. મહિલાઓને પણ ઉમરાવપદ મળતું હોય છે. ઘણી મોટી સંખ્યામાં તેના સભ્યો હોવા છતાં સક્રિય કામગીરી બજાવનાર સભ્યો જૂજ હોય છે અને તે પાંખી હાજરીથી કામ કરે છે. તેના અધ્યક્ષ લૉર્ડ ચાન્સેલર હોય છે. તેની કાયદા-ઘડતરની કામગીરી અંગેની સત્તાઓમાં વાસ્તવિક રીતે ભારે ઘટાડો થયેલો છે. તે કોઈ પણ સામાન્ય ખરડો એક વર્ષ માટે રોકી શકે છે, ત્યારબાદ તેણે ખરડો માન્ય રાખવો જ પડે છે. નાણાકીય ખરડો કે અંદાજપત્ર તે એક મહિનાની અંદર મંજૂર કરે તે આવશ્યક છે. આમ તેની ભૂમિકા ચર્ચાવિચારણા માટેના એક વિશેષ ગૃહ તરીકેની છે.

એની મહત્વની કામગીરી અંતિમ અદાલત તરીકેની છે, જેમાં નવ કાનૂની ઉમરાવો અને લૉર્ડ ચાન્સેલર કામગીરી બજાવે છે.

આમસભા : બ્રિટનની પાર્લમેન્ટનું આ ગૃહ વિશ્વનું સૌથી શક્તિશાળી નીચલું ગૃહ છે. પ્રજા દ્વારા સીધી રીતે ચૂંટાયેલા સભ્યોથી તે બનેલું છે અને પાંચ વર્ષની મુદત માટે આ પ્રતિનિધિઓ ચૂંટાયા હોય છે. દેશના બે મુખ્ય રાજકીય પક્ષોમાં વધુ બેઠકો મેળવનાર પક્ષ બહુમતી મેળવી હોવાને કારણે સરકારની પ્રધાનમંડળની રચના કરે છે. બહુમતી પક્ષનો નેતા વડાપ્રધાન બને છે. તે સરકારના વડા તરીકે કામગીરી બજાવે છે. તેઓ બહુમતી પક્ષના, મંત્રીમંડળના અને આમસભાના નેતા હોવાથી સરકાર અને રાજકીય જીવનનું કેંદ્રબિંદુ બની રહે છે. બહુમતી પછી બીજા સ્થાને આવનાર પક્ષ કાયદેસરના વિરોધપક્ષનું સ્થાન પામે છે. સંસદીય લોકશાહીમાં વિરોધપક્ષની હાજરી અનિવાર્ય હોય છે. તે ગૃહમાં બહુમતી પક્ષની જોડાજોડ રહે છે; તેનાં કાર્યોથી વાકેફ રહે છે અને બહુમતી પક્ષની ભૂલો પ્રત્યે ધ્યાન દોરી ગૃહ અને પ્રજાનાં હિતોનો ‘જાગ્રત પ્રહરી’ બની રહે છે. તેની હાજરી સરકાર પર સૌથી મોટો અંકુશ બની રહે છે અને સરકાર સત્તાના દુરુપયોગનો પ્રયાસ કરવાનું જોખમ ખેડતી જ નથી. બ્રિટન જેવા દેશમાં આ અંગે અત્યંત ઉચ્ચ પ્રણાલિકાઓ સ્થાપિત થયેલી છે, જેમાં રચનાત્મક કે વિધેયાત્મક વિરોધપક્ષની બાબતમાં આમસભા અનન્ય કામગીરી કરે છે. આ સેવા બદલ વિરોધપક્ષના નેતાને સરકારી તિજોરીમાંથી વેતન ચૂકવાય છે. તે ‘છાયા પ્રધાનમંડળ’ રચીને તૈયાર રાખે છે, જેથી અચાનક સરકાર બરખાસ્ત થાય ત્યારે શૂન્યાવકાશ સર્જાવાને બદલે વિના વિલંબે નવી સરકાર રચી શકાય.

બહુમતી પક્ષ જે મંત્રીમંડળ રચે છે તે કૅબિનેટ પ્રથા તરીકે ઓળખાય છે. કૅબિનેટનો પ્રત્યેક સભ્ય આ ગૃહનો ચૂંટાયેલ સભ્ય હોય તે પ્રણાલિકાની રૂએ અતિઆવશ્યક હોય છે. અપવાદ રૂપે જ ઉમરાવસભાના સભ્યને કૅબિનેટમાં સ્થાન મળે છે. આ કૅબિનેટ સંયુક્ત જવાબદારીથી કાર્ય કરે છે. એટલે કે કોઈ પણ એક કાર્ય માટે સૌ સાથી મંત્રીઓ જવાબદાર ગણાય છે. કૅબિનેટની કાર્યવહી અંગે ગુપ્તતા જાળવવામાં આવે છે. સમગ્ર કૅબિનેટ અત્યંત મજબૂત ‘ટીમ’ તરીકે કાર્ય કરે છે.

આમની સભાની કાર્યવહીનું સંચાલન અધ્યક્ષસ્પીકર કરે છે. તેમનું સ્થાન ગૃહની કાર્યવહીના સંચાલક તરીકેનું છે. તેઓ તટસ્થ અને નિર્ભીક રીતે કોઈનીયે શેહશરમ વિના કામગીરી બજાવે છે.

બ્રિટનની આ દ્વિપક્ષ પ્રથા સંસદીય લોકશાહીનો આદર્શ મનાયો છે; જેમાં બહુમતી પક્ષ અને વિરોધપક્ષ વચ્ચે સામાન્ય રીતે અવારનવાર સત્તાની ફેરબદલી ચાલતી રહે છે.

સંસદની સત્તાઓ વાસ્તવિક રીતે આમસભા ભોગવે છે. તેનું મુખ્ય કાર્ય કાયદા ઘડવાનું છે. નાણાકીય ખરડા અને અંદાજપત્ર સૌપ્રથમ આમસભામાં જ રજૂ થાય છે. આ તમામ ખરડાઓની વિચારણા કરી, યોગ્ય ફેરફાર કરી તે મંજૂર કરવામાં આવે છે. સંસદીય સાર્વભૌમત્વનું સાચું માલિક આ ગૃહ છે. જરૂર ઊભી થાય ત્યારે તે બંધારણસભા તરીકે કાર્ય કરે છે. કોઈ પણ પ્રકારનો બંધારણીય ફેરફાર તે માત્ર સાદી બહુમતી દ્વારા કરી શકે છે. ગૃહે ઘડેલા કાયદા અંતિમ હોય છે અને કાયદાની બંધારણીયતાને પડકારી શકાતી નથી. કોઈ પણ વિશેષ વિધિ વિના સામાન્ય કાયદાની જેમ તે બંધારણીય કાયદા ઘડી શકે, તેમાં ફેરફાર કરી શકે. આમ તે અત્યંત શક્તિશાળી ગૃહ છે. આમસભાને કારણે બંધારણમાં જે સુપરિવર્તનશીલતા પેદા થાય છે તે બ્રિટનની સંસદીય લોકશાહીની લાક્ષણિકતા છે.

આ કારણથી સંસદીય લોકશાહીમાં કાયદાના શાસનનો સિદ્ધાંત પ્રવર્તે છે. કાયદાના શાસનના ખ્યાલનો જનક વિખ્યાત ચિંતક ડાઇસી હતો. આ એક વિશિષ્ટ ખ્યાલ છે, જેમાં કાયદો  જ્યાં, જ્યારે અને જેવો છે તેવો  પરિપૂર્ણ છે તેમ સ્વીકારીને ચાલવાનું હોય છે. વ્યક્તિઓ કરતાં પણ કાયદો અધિક મહત્વનો હોય છે કારણ કાયદો સામૂહિક શાણપણની પેદાશ છે. કાયદો સૌને માટે એક જ છે અને કાયદાની નજરે સૌ સમાન હોય છે. આથી કોઈ પણ કિસ્સામાં કાનૂનભંગ થયો છે કે કેમ તેની તપાસ કરી અદાલત કાનૂનભંગને અનુરૂપ સજા કરી શકે છે. આવા કિસ્સામાં તહોમતદારના હોદ્દા, સ્થાન કે અન્ય બાબતને ગણનામાં લીધા વિના ન્યાય ચૂકવવાની પરંપરા પ્રવર્તે છે.

આમ બ્રિટને સંસદીય લોકશાહીને ઘડી, તેની પરંપરાઓ ઊભી કરી, ઉત્તમ ઢબે તેનું સંચાલન કરી, બેનમૂન રાજકીય લોકશાહીના આદર્શને વ્યવહારમાં ઉતારવાનો સફળ પુરુષાર્થ કર્યો છે.

પ્રમુખીય લોકશાહી : લોકશાહીનો બીજો પ્રચલિત પ્રકાર પ્રમુખીય લોકશાહીનો છે. તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકા છે. મૂળ તો અમેરિકાનાં તેર નાનાં રાજ્યો અસ્તિત્વમાં હતાં અને ભૂમિવિસ્તાર તથા કુદરતી સંપત્તિથી સમૃદ્ધ હતાં. ફ્રેન્ચ, અંગ્રેજ અને સ્પૅનિશ જેવી અન્ય પ્રજાઓ અહીં સ્થાયી થઈ હતી; જેમાં પ્રારંભે ફ્રેન્ચ અને પછીથી અંગ્રેજોએ તેર નાનાં રાજ્યો પર વસાહતો સ્થાપી તેમને સંસ્થાનો બનાવી દીધાં. ત્યારપછી આ તેર સંસ્થાનોના વ્યાપક શોષણનો સિલસિલો ચાલ્યો અને લાંબા સંઘર્ષને અંતે 4થી જુલાઈ 1776ના રોજ આ તેર સંસ્થાનો સ્વતંત્ર થયાં. પ્રારંભે આ તેર રાજ્યોનું સમૂહતંત્ર રચાયું અને તેની મર્યાદાઓ વિકાસમાં અવરોધરૂપ બનતાં વિચારો અને વાટાઘાટોના અંતે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકાના પ્રમુખીય લોકશાહી ધરાવતા સમવાયતંત્રી રાજ્યની રચના થઈ; તેનું નવું બંધારણ ઘડાયું. 30 એપ્રિલ 1789થી એક સ્વતંત્ર લોકશાહી દેશ તરીકે બંધારણીય રીતે વિધિપુર:સર રીતે આ નવા રાજ્યની શરૂઆત થઈ.

પ્રમુખીય લોકશાહી પદ્ધતિનો પ્રારંભ એ અમેરિકાની વિશ્વને ધરાયેલી મોટી ભેટ છે. તે સમયે તેણે એક નવા જ પ્રકારની લોકશાહીની અનોખી અજમાયશ કરી અને તેને માતબર અને સમૃદ્ધ લોકશાહી તરીકે સ્થાપી તેનું સ્વસ્થ સંચાલન કર્યું. 1789માં અમેરિકા ખેતીપ્રધાન અને સામાન્ય દેશ હતો. ત્યાં નહોતી ગગનચુંબી ઇમારતો કે નહોતી આર્થિક સમૃદ્ધિની રેલમછેલ. આવા સાદા ખેતીપ્રધાન દેશનું બંધારણ આજના અતિઔદ્યોગિક અને ઊંચી તકનીકી પ્રગતિના યુગમાં કાર્યરત છે અને તે પણ માત્ર 26 બંધારણીય સુધારાઓ દ્વારા. જેમાં પ્રથમ દસ સુધારા એકસાથે કરવામાં આવ્યા અને તે દ્વારા અમેરિકાના નાગરિકોને મૂળભૂત અધિકારોની બાંયધરી આપવામાં આવી. કદની દૃષ્ટિએ તે અતિ ટૂંકો, લેખિત અને સર્વોપરિ દસ્તાવેજ છે. પાયાની રાજકીય બાબતો અને સરકારના વિવિધ ઘટકોની સત્તાઓ તેમાં ચોકસાઈપૂર્વક આલેખાઈ છે. તેમાં પ્રજાકીય સાર્વભૌમત્વનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરીને લોકશાહી શાસનવ્યવસ્થા સ્વીકારવામાં આવી છે.

આ બંધારણમાં સુધારા કરવાની પદ્ધતિ ઘણી અઘરી અને મુશ્કેલ હોવાથી તે દુષ્પરિવર્તનશીલ બંધારણોના વર્ગમાં આવે છે. તેમાં સત્તાવિશ્ર્લેષના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે, જેના જનક ફ્રેન્ચ વિચારક મૉન્તેસ્ક હતા. અમેરિકાએ આ સિદ્ધાંતનો બંધારણીય સ્વીકાર કરીને  ધારાસભા, કારોબારી અને ન્યાયતંત્ર  સરકારની ત્રણેય શાખાઓને એકબીજીથી સ્વતંત્ર રાખી છે. વળી કોઈ પણ એક શાખા સત્તાનો દુરુપયોગ ન કરી શકે તે માટે પ્રત્યેક શાખા અન્ય શાખા પર દેખરેખ અને અંકુશ ધરાવે તેવી વ્યવસ્થા બંધારણની અંદર સમાવી છે, જેને ‘અંકુશ અને સમતુલાના સિદ્ધાંત’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આમ, સત્તાવિશ્ર્લેષના સિદ્ધાંત અંતર્ગત અંકુશ અને સમતુલા પ્રયોજીને સત્તાની સમતુલા ઊભી કરવામાં આવી છે. એથી દરેક અંગ પોતાના ક્ષેત્રમાં સત્તાનો ઉપયોગ કરી કાર્ય કરી શકે, પરંતુ સત્તાનો મનસ્વી રીતે ઉપયોગ ન થઈ શકે.

સત્તાવિશ્ર્લેષના આ સિદ્ધાંતને કારણે ત્યાં અદાલતી સમીક્ષાની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. અદાલતી સમીક્ષાના વિકાસમાં બંધારણનું લેખિતપણું અને તેની સમવાયતંત્રી વ્યવસ્થા પણ જવાબદાર રહ્યાં છે. અદાલતી સમીક્ષા  એ કાયદાના અર્થઘટનની બાબતમાં અદાલતને સર્વોચ્ચ ઠેરવતો સિદ્ધાંત છે. તેમાં અમેરિકાની ધારાસભા  કૉંગ્રેસે પસાર કરેલો કાયદો બંધારણ અનુસારનો છે કે કેમ તે તપાસવાની સત્તા અદાલત ધરાવે છે. જો કાયદો બંધારણ સાથે સુસંગત ન હોય તો તેને તે ગેરબંધારણીય જાહેર કરી શકે તેમજ બંધારણ સાથે સુસંગત ન હોય તેવા કાયદાના ભાગને રદબાતલ ઠેરવી શકે છે. બીજા શબ્દોમાં અદાલત કાયદાની બંધારણીયતા તપાસનાર સર્વોપરિ સંસ્થા બની રહે છે.

પ્રારંભે કરેલા ઉલ્લેખ અનુસાર, અમેરિકા તેર રાજ્યોનું બનેલું સમવાયતંત્ર છે. આ તેર રાજ્યો વચ્ચે કાયમી જોડાણ રચાય અને તે રાજ્યો છૂટાં ન પડી જાય તે માટે અમેરિકાના બંધારણના ઘડવૈયાઓએ તેર રાજ્યોનો સંઘ  સમવાયતંત્ર રચવાની વ્યવસ્થા વિચારી, જેને તેમણે ‘યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકા’ તરીકે ઓળખાવી. આ વ્યવસ્થા નમૂનેદાર હતી અને સમવાયતંત્રના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ તરીકે તેણે અદ્વિતીય સ્થાન મેળવ્યું. અલબત્ત, અમેરિકાના આજ સુધીના અસ્તિત્વ દરમિયાન તેમાં બીજાં 37 રાજ્યો ઉમેરાયાં અને તે કુલ 50 રાજ્યોથી રચાયેલા સમવાયતંત્ર તરીકે અસ્તિત્વમાં આવેલું છે. તેમાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો વચ્ચે સત્તાનું સ્પષ્ટ વિભાજન થયું હોવાથી બંને કક્ષાની સરકારો પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં સ્વતંત્ર રીતે, અન્યના ક્ષેત્રમાં હસ્તક્ષેપ કર્યા વિના કામગીરી બજાવે છે. આ સંદર્ભે અમેરિકાએ સમવાયતંત્રનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે.

તેની કેંદ્ર સરકાર ત્રણ મુખ્ય ઘટકો ધરાવે છે : કૉંગ્રેસ તેની ધારાસભા છે, પ્રમુખ અને મંત્રીમંડળ તેની કારોબારી છે અને સર્વોચ્ચ અદાલત તેના ન્યાયતંત્રની પ્રમુખ સંસ્થા છે.

અમેરિકાની ધારાસભા – કૉંગ્રેસ બે ગૃહો ધરાવે છે : નીચલું ગૃહ પ્રતિનિધિસભા છે અને ઉપલું ગૃહ સેનેટ છે. પ્રતિનિધિસભા નીચલું ગૃહ હોવાથી તેના સભ્યો પ્રજા દ્વારા સીધી રીતે ચૂંટાય છે. ગૃહની મુદત બે વર્ષની હોવાથી દર બે વર્ષે ગૃહ બરખાસ્ત થાય છે. તેનું ઉપલું ગૃહ સેનેટ વિવિધ રાજ્યોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. તેમાં પ્રત્યેક રાજ્ય સમાન પ્રતિનિધિત્વના ધોરણે બે પ્રતિનિધિ રાજ્ય દ્વારા ચૂંટીને મોકલે છે. તેની મુદત 6 વર્ષની હોય છે અને દર બે વર્ષે એક તૃતીયાંશ ભાગના સભ્યો નિવૃત્ત થાય છે. કોઈ પણ ગૃહનું સમયમર્યાદા પૂર્વે વિસર્જન કરી શકાતું નથી. બંધારણીય રીતે ઉપલું ગૃહ  સેનેટ સત્તાઓની દૃષ્ટિએ વધારે શક્તિશાળી ગૃહ છે.

અમેરિકાના બંધારણીય ઘડવૈયાઓ સત્તાના ઉપયોગ અંગે સાશંક હતા, તેથી તેમણે આ ત્રણ અંગો  ધારાસભા, કારોબારી અને ન્યાયતંત્ર  વચ્ચે સત્તાની ગોઠવણ એવી રીતે કરી છે કે એક ઘટક સત્તા ધરાવે તો બીજો ઘટક તેના પર અંકુશ રાખે. આ વ્યવસ્થાને ‘અંકુશ અને સમતુલાના સિદ્ધાંત’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દૃષ્ટાંત તરીકે, પ્રમુખ કાયદેસર રીતે આંતરરાષ્ટ્રીય કરારમાં જોડાવા અંગે વાટાઘાટો કરી શકે છે; પરંતુ તેવા કરારમાં જોડાવાની આખરી સંમતિ સેનેટ આપે છે. એવી જ રીતે કાયદાનું ઘડતર ધારાસભા કરે છે, પરંતુ કૉંગ્રેસનાં બંને ગૃહો ખરડો મંજૂર કરે પછી પ્રમુખની સંમતિ મળે તો જ તે કાયદાનું રૂપ ધારણ કરી શકે છે. વળી ન્યાયતંત્ર અદાલતી સમીક્ષા દ્વારા કાયદાને ગેરબંધારણીય ઠેરવી કૉંગ્રેસ અને પ્રમુખ – બંને પર અંકુશ રાખી શકે છે. આમ કોઈ પણ અંગને સોંપાયેલી સત્તાનો દુરુપયોગ ન થાય તે જોવાની તકેદારી બંધારણીય રીતે અન્ય કોઈક અંગને સોંપાયેલી છે. આવી ‘અંકુશ અને સમતુલા’થી ક્યારેક મહત્વની કામગીરી ખોરંભાઈ છે, પરંતુ એકંદરે વિવિધ ઘટકો પરસ્પરના સહકારથી, કાર્યોમાં સંકલન સાધી કામ ચલાવે છે. તેથી કેટલીક વાર ત્રણેય અંગોની કામગીરી અઘરી બને છે; પરંતુ સરકારનું કામ તેથી અટકી જતું નથી, બલકે તેનું સંચાલન સરળતાથી ચાલે છે.

અમેરિકાની કારોબારીમાં મુખ્ય સ્થાન પ્રમુખનું છે. તેઓ કારોબારી રચે છે. તેમનું મંત્રીમંડળ માત્ર પ્રમુખને જવાબદાર રહે છે અને પ્રમુખ એકલા ધારાસભાને કે કૉંગ્રેસને જવાબદાર રહે છે. આ અર્થમાં તે એકાકી કારોબારી છે. પ્રમુખના મંત્રીમંડળના સાથીઓ ‘સેક્રેટરી’ તરીકે ઓળખાય છે. તેઓ પ્રમુખ દ્વારા પસંદગી પામે છે અને ચૂંટાયેલા સભ્યો હોતા નથી. વધુમાં કોઈ ચૂંટાયેલો સભ્ય મંત્રી બને તો તે પ્રતિનિધિ તરીકે ચાલુ રહીને મંત્રીની ફરજ ધારણ કરી શકતો નથી. મંત્રીમંડળના સભ્યોની નિમણૂકમાં પ્રમુખની ઇચ્છા હોવી તે સૌથી મહત્વનું કારણ છે. પ્રમુખની ઇચ્છાથી મંત્રીઓ હોદ્દા પર ટકે છે, નહિ તો રુખસદ પામે છે. પ્રમુખ મંત્રીમંડળના વડા છે. પ્રમુખ જ કારોબારી છે. મંત્રીમંડળનાં સઘળાં કાર્યો માટે મંત્રીઓ નહિ, પણ પ્રમુખ જવાબદાર છે. તેઓ રાજ્યના તેમ સરકારના વડા છે. પ્રમુખ સરકારના વડા તરીકે દેશનો સર્વોચ્ચ હોદ્દો ધરાવે છે. તે અમેરિકાના જન્મજાત નાગરિક હોય, 35 વર્ષથી વધુ વયના હોય અને છેલ્લાં 14 વર્ષથી સતત અમેરિકામાં વસવાટ કરતા હોય એ જરૂરી છે. પ્રમુખપદના હોદ્દાની મુદત ચાર વર્ષની હોય છે અને પ્રજા દ્વારા ચૂંટાતા મતદારમંડળ દ્વારા તેમને ચૂંટવામાં આવે છે; પરંતુ પક્ષપ્રથાના વિકાસને કારણે પ્રમુખની ચૂંટણી પ્રત્યક્ષ ચૂંટણી બની ગઈ છે. પ્રમુખની આ કારોબારી સ્થિર કારોબારી છે. તેને મુદત કરતાં વહેલી બરખાસ્ત કરી શકાતી નથી.

બંધારણ પ્રમુખને વ્યાપક સત્તાઓ આપે છે. તેઓ રાજ્યના અને સરકારના વડા હોવા સાથે પક્ષના મુખ્ય નેતા, લશ્કરના સરસેનાધિપતિ અને મુખ્ય વહીવટદાર છે. પ્રમુખના હોદ્દાની આ વ્યાપકતા તેમને રાષ્ટ્રની સર્વોચ્ચ મહત્વની અને સન્માનિત વ્યક્તિ તરીકે સ્થાપે છે. એ રીતે સમગ્ર દેશની ઊંચામાં ઊંચી જવાબદારીઓનું તેઓ વહન કરે છે. આ કામમાં મદદરૂપ થનાર અનેક હોદ્દેદારો તેમની સાથે હોય છે; છતાં સઘળાં કાર્યો માટે માત્ર પ્રમુખ જ જવાબદાર હોય છે. અમેરિકાના જનજીવનમાં પ્રમુખ ‘તારણહાર’નું સ્થાન ધરાવે છે. વર્તમાન યુગ કારોબારીના પ્રભુત્વનો યુગ છે, કારોબારીની તમામ કામગીરીના કેંદ્રમાં પ્રમુખ હોય છે.

આમ, પ્રમુખીય લોકશાહી સંસદીય પદ્ધતિની લોકશાહી કરતાં તદ્દન જુદા સિદ્ધાંતોને આધારે કામ કરે છે; પરંતુ બંને પ્રકારની લોકશાહીમાં, સરકારની કામગીરીના કેંદ્રમાં પ્રજાની ઇચ્છા હોય છે.

સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ લોકશાહી દેશ છે. ત્યાં પ્રમુખીય અને સંસદીય પદ્ધતિની લોકશાહીનાં લક્ષણોનું વિશિષ્ટ પ્રકારનું સંમિશ્રણ થયેલું છે. આ દેશ લોકશાહી અંગે જે વિશિષ્ટતા ધરાવે છે તે તેની પ્રત્યક્ષ લોકશાહીની પદ્ધતિઓ છે. તેમાં લોકપૃચ્છા (referendum), લોકમત (plebiscite), પહેલ અધિકાર (initiative) અને પ્રતિનિધિને પાછા બોલાવવાનો અધિકાર છે. આ એવી જોગવાઈઓ છે, જેમાં શાસકો જરૂર જણાય ત્યારે કોઈ નિશ્ચિત મુદ્દા અંગે પ્રજાની ઇચ્છા વિધિપુર:સર રીતે જાણી શકે છે. એવી જ રીતે કોઈ ચોક્કસ પ્રશ્ન પરત્વે પ્રજાને સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપવો હોય તો તે અંગેની જોગવાઈ પણ પ્રત્યક્ષ લોકશાહીની પદ્ધતિઓમાં સમાવવામાં આવી છે. પ્રતિનિધિ તેની ફરજો યોગ્ય રીતે બજાવતો નથી એમ લાગે ત્યારે મતદારો તેને પાછો બોલાવી શકે છે. પ્રત્યક્ષ લોકશાહીની આ જોગવાઈઓનો ઉપયોગ પ્રજાની અને ક્વચિત્ શાસકોની ઇચ્છા પર આધાર રાખે છે. આમ સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ અનોખી ઢબે તેની લોકશાહીનું સંચાલન કરે છે.

અન્ય ઘણા લોકશાહી દેશોમાં ઓછેવત્તે અંશે સંસદીય અને પ્રમુખીય પદ્ધતિની લોકશાહીનું મિશ્ર સ્વરૂપ જોવા મળે છે.

ભારતની લોકશાહી : ભારતમાં અંગ્રેજ શાસનને આરંભે 1857માં બ્રિટિશ શાસન વિરુદ્ધ વિપ્લવ થયો. ઓગણીસમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં સામાજિક સુધારા, શિક્ષણ અને અખબારી સ્વાતંત્ર્ય દ્વારા જાગૃતિ લાવવાનું કામ રાજા રામમોહન રાયે શરૂ કર્યું. સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ ‘ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદ’ જાગ્રત કર્યો. અંગ્રેજી શિક્ષણે ભારતના રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં નવા વિચારો ફેલાવ્યા. 1885માં કૉંગ્રેસની સ્થાપના થઈ. કૉંગ્રેસ, ક્રાંતિકારીઓ, હોમરૂલ લીગ જેવાં વિવિધ સંગઠનો દ્વારા પ્રજાજીવનમાં સ્વરાજ્યનો મંત્ર ગુંજતો થયો. રાષ્ટ્રવાદના વિકાસ અને સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ દ્વારા ભારતમાં સ્વાતંત્ર્યનો સૂર્યોદય થયો.

વીસમી સદીના આરંભે રાષ્ટ્રીય જાગૃતિ વ્યાપક બનતાં 1909, 1919 અને 1935ના બ્રિટિશ સરકારના કાયદાઓ દ્વારા લોકોને ભારતના શાસનમાં ભાગ લેવાની અલ્પતમ તક મળી. અસંતોષ સાથે અધકચરો મતાધિકાર અને અધકચરું પ્રતિનિધિત્વ લોકોને સાંપડ્યું. બ્રિટિશ શાસનની ઢગલો મર્યાદાઓ છતાં એક વાત નિશ્ચિત હતી કે જવાબદાર સરકારની દિશાનો એ નજીવો આરંભ હતો.

ભારતને 15 ઑગસ્ટ 1947ના રોજ સ્વતંત્રતા મળી તે પૂર્વે જ ભાવિ રાજકીય પદ્ધતિ અને તે અંગેના નીતિનિયમો ઘડવાની પ્રક્રિયા આરંભાઈ ચૂકી હતી. બંધારણ-ઘડતરના કાર્ય માટે બંધારણસભા રચાઈ હતી. ફેબ્રુઆરી 1948માં દેશના બંધારણનો મુસદ્દો પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો અને 26 જાન્યુઆરી 1950થી દેશનું બંધારણ કાર્યાન્વિત થયું. બંધારણના ઘડવૈયાઓએ વ્યાપક આદર્શ અને વિશાળ દૃષ્ટિને અનુલક્ષીને જગતનાં લોકશાહી બંધારણોના તમામ ઉદાત્ત સિદ્ધાંતોને બંધારણમાં સંમિલિત કર્યા હતા. એથી સાર્વભૌમ, લોકશાહી, પ્રજાસત્તાક, સમાજવાદી અને બિનસાંપ્રદાયિક રાજ્યની સ્થાપના કરવામાં આવી. ન્યાય, સ્વતંત્રતા, સમાનતા, ભ્રાતૃભાવ, વ્યક્તિગૌરવ અને રાષ્ટ્રીય એકતાનાં ધ્યેયો વ્યક્ત કરવામાં આવ્યાં. બ્રિટિશ શાસનના અનુભવો, ઉત્તુંગ રાજકીય નેતૃત્વ અને આમજનતાની ઇચ્છા રૂપે ભારતમાં સંસદીય લોકશાહી પદ્ધતિનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો. 1952થી આરંભીને 2004 સુધીમાં બંધારણીય ઢબે 14 સામાન્ય ચૂંટણીઓ દ્વારા સંસદ સતત કાર્યાન્વિત રહી છે. અલબત્ત, 25 જૂન 1975ની મધ્યરાત્રિથી દેશમાં જાહેર થયેલી આંતરિક કટોકટી તેમાં અપવાદરૂપ ગાળો હતો. ત્યારે દેશે લોકદમનનો કાળો કેર અનુભવ્યો; પરંતુ 1977ની છઠ્ઠી સામાન્ય ચૂંટણીથી પરિસ્થિતિ સામાન્ય બની. સ્વાતંત્ર્યથી 1977નાં વર્ષો દરમિયાન કૉંગ્રેસે બહુમતી જાળવી રાખી અને શાસન કર્યું, જે એક-પક્ષ-પ્રભાવ-પ્રથા તરીકે ઓળખાય છે. એકંદરે 14મી સામાન્ય ચૂંટણીઓ સુધી સંસદીય લોકશાહી પદ્ધતિ દ્વારા લોકશાહીનું સંચાલન થયું.

સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિથી લગભગ 1969ના પ્રથમ તબક્કા દરમિયાન દેશમાં ધારાસભા, કારોબારી અને ન્યાયતંત્રની કામગીરી લોકશાહીનાં ઊંચાં મૂલ્યોને સુસંગત રહી. ભારતમાં લોકશાહીની આ ઓગણીસ વર્ષોની કામગીરીમાં સંસદીય પદ્ધતિના સંચાલન અંગે ચિંતા પ્રેરે તેવાં તત્ત્વો જવલ્લે જ દેખાયાં. રાજ્યોની પુનર્રચના જેવા પ્રશ્નોએ થોડો ઉચાટ કરાવ્યો, પણ એકંદરે લોકશાહીને અપેક્ષિત ઢબે તેનો ઉકેલ શોધાયો. ઊંચા, નિષ્ઠાવાન, નીતિમાન અને ગરિમાભર્યા નેતૃત્વ અને વ્યવસ્થિત રાજકીય પક્ષોને કારણે લોકશાહીનો સુપેરે અપેક્ષિત વિકાસ થયો.

1970થી 1980 સુધીના બીજા તબક્કા દરમિયાન ભારતમાં રાજકીય સંસ્થાઓ લોકશાહી ઢબે કામ કરતી રહી, પરંતુ એકંદરે લોકશાહી મૂલ્યોના ધોવાણનો પ્રારંભ થયો. 1969માં કૉંગ્રેસ પક્ષના વિભાજનમાં નીતિનાં મૂલ્યો કરતાં નેતાઓના વ્યક્તિત્વનું ઘર્ષણ અગત્યનો ભાગ ભજવી ગયું. 1975ની કટોકટીમાં લોકશાહીનું અસ્તિત્વ અત્યંત ચિંતાજનક હદે જોખમાયું. દેશમાં લાદવામાં આવેલી સેન્સરશિપ અને નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકારો છીનવાયા ત્યારે લોકશાહીના અસ્તિત્વ સામે જ ભારે મોટો પ્રશ્ર્નાર્થ ઊભો થયો; પરંતુ 1977ની છઠ્ઠી સામાન્ય ચૂંટણીના અંતે ભારતની લોકશાહીનું ખરાબે ચડેલું નાવ કટોકટીમાંથી બહાર આવ્યું. પ્રથમ વાર વિરોધપક્ષના બનેલા જનતાપક્ષની સરકારની રચના થઈ; પરંતુ 1975થી રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ લોકશાહી મૂલ્યો સામે ભય ઊભો થયો. રાજકીય પક્ષોમાં નેતૃત્વ અને નીતિમત્તાનાં ધોરણો સાવ શિથિલ બન્યાં. સરકાર અને વહીવટી તંત્રમાં ભ્રષ્ટ રીતરસમોએ લોકશાહી મૂલ્યોને ગ્રસવા માંડ્યાં છે તે હકીકત સ્પષ્ટ બની. 1989ની નવમી સામાન્ય ચૂંટણી દ્વારા લોકશાહીની સ્થિતિ કંઈક ગંભીર બનવા માંડી. કોઈ પણ પક્ષને સ્પષ્ટ બહુમતી ન મળતાં ‘ત્રિશંકુ સંસદ’ રચાઈ અને માત્ર 15 માસના ટૂંકાગાળામાં લોકસભાનું વિસર્જન થતાં 1991માં દસમી સામાન્ય ચૂંટણી અનિવાર્ય બની. એ સાથે અસ્થિર સરકારોનો યુગ આરંભાયો અને લોકશાહી ચિંતાપ્રેરક તબક્કામાં પ્રવેશી.

આ પછીના ત્રીજા તબક્કામાં દેશ લોકશાહીની સંસ્થાઓ ટકાવી શક્યો, પરંતુ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં લોકશાહીની ગુણવત્તા જોખમાવી શરૂ થઈ. રાજકીય પક્ષો જાહેર જીવનની અને લોકશાહીની ગરિમાને હાનિ પહોંચાડે તેવું વર્તન કરવા લાગ્યા. સત્તા પરના પક્ષો કે વિપક્ષો સત્તાનો ઉપયોગ જાહેર હિતમાં કરવાને બદલે પક્ષીય કે અન્ય હિતો માટે કરવા લાગ્યા. વિરોધપક્ષો સરકાર પર દબાણ વધારવા ધારાસભાની કાર્યવહીનો બહિષ્કાર કરવા લાગ્યા. વળી જાહેર જીવન અને પક્ષોની શિસ્ત કોરાણે મુકાવા લાગી. સંસદનું ચર્ચાનું સ્તર નીચું જવા લાગ્યું તેમજ અમલદારશાહી પરનું અવલંબન વધવા લાગ્યું. રાજકીય જીવનનાં વિવિધ પાસાં ભ્રષ્ટાચારના ભરડાની ભીંસમાં ભીંસાવા લાગ્યાં.

રાષ્ટ્રીય એકતા, કોમવાદ, પ્રાંતવાદ કે અલગતાવાદ, પક્ષપલટા, ધોવાતાં રાજકીય મૂલ્યો, સંસદીય આચારસંહિતાનો વ્યાપક ભંગ, ગુનાખોરી અને ગુનાઇતોનું રાજકીયકરણ  આ ત્રીજા તબક્કાની મોટી સમસ્યાઓ છે. એથી રાષ્ટ્રનાં અને ભાવિ પેઢીનાં હિતોની ધરાર અવગણના થાય છે. પ્રજા હતપ્રભ બનીને તે જોઈ રહી છે. આ ગંભીર સમસ્યાઓ વિચાર અને ઉપાય  બંને માંગે છે.

આ વિટંબણાઓ છતાં એ ન ભૂલવું જોઈએ કે લોકશાહીમાં વિકાસની ગતિ ધીમી હોય છે. ત્રીજા વિશ્વના ગરીબ દેશો માટે આર્થિક વિકાસ હાંસલ કરવાનું કામ આભના તારા તોડવા જેવું દુષ્કર છે. વિશ્વના આવા માહોલમાં ભારત તેની લોકશાહી પદ્ધતિને સુપેરે ટકાવી શક્યું છે; 14 સામાન્ય ચૂંટણીઓ વ્યાપક ધોરણે નિષ્પક્ષપાત યોજી શક્યું છે. પ્રજાની સક્રિય ભાગીદારી ઉત્તરોત્તર વધી છે. જાહેર જીવનની ગેરરીતિઓને નાથવાના ઉપાયો પણ આ સાથે હાથ ધરાય છે. ‘બુલેટ’ (હિંસા) નહિ પણ ‘બેલટ’ (મતપત્ર) જ રાજમાર્ગ તરીકે અસરકારક છે. આ ગાળા દરમિયાન એશિયા અને આફ્રિકાના અન્ય દેશોમાં લોકશાહીની શાસનપદ્ધતિ અસ્ત પામી છે યા કરમાઈ ગઈ છે. ત્રીજા વિશ્વના આવા અન્ય દેશોની તુલનાએ ભારતની લોકશાહીનું પોત ટકી રહ્યું છે. અનેક મુશ્કેલીઓ છતાં દેશ અવિકસિતમાંથી વિકસિત દેશની કક્ષામાં રૂપાંતર પામી રહ્યો છે. વૈજ્ઞાનિક અને તકનીકી પ્રગતિમાં સુવિકસિત દેશોની બરોબરી કરવા તે સક્ષમ થયો છે. આ નવોદિત, ગરીબ, રૂઢિચુસ્ત, વ્યાપક અશિક્ષિતતા ધરાવતા દેશમાં લોકશાહી ટકાવવાનો ભગીરથ પુરુષાર્થ સફળતાપૂર્વક ચાલુ રહ્યો છે તે વાત નાનીસૂની નથી જ. બંધારણ, ન્યાયતંત્ર અને ચૂંટણીપંચ જેવી સંસ્થાઓ એકંદરે કાર્યક્ષમતાપૂર્વક કામ કરી રહી છે. એક તરફ અસામાન્ય સિદ્ધિઓ છે, તો બીજી તરફ વ્યાપક સમસ્યાઓ અને ગંભીર પડકારો છે. આ સિદ્ધિ લોકશાહીમાંની શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસને દૃઢ બનાવે છે તો સમસ્યાઓ અને ગંભીર પડકારો વધુ પરિશ્રમ કરવા પ્રેરે છે.

નવા પ્રશ્ર્નાર્થો : લોકશાહીના ઉદારમતવાદી ખ્યાલો સામે વિવિધ વિચારકોએ પ્રશ્ર્નાર્થો ઊભા કર્યા છે. તેમના મતે લોકશાહીની બહુમતી શાસનની વિભાવના અધૂરી છે. મોસ્કા અને પેરેટા જેવા વિચારકો તેને અગ્રવર્ગવાદી લોકશાહી તરીકે ઓળખાવે છે. તેમના મતે સમાજ અગ્રવર્ગ અને આમસમાજમાં વહેંચાયેલો છે. અગ્રવર્ગ એ નાનો, ઉચ્ચસ્થાનો પર પહોંચેલો, શિક્ષિત અને પ્રભુત્વ ધરાવતો વર્ગ છે. તેઓ આમસમાજ કરતાં વધુ સંગઠિત, સુસંગત અને વ્યવસ્થિત હોય છે. તેમની પાસે શાસન કરવાની ક્ષમતા અને શક્તિ – બંને ઊંચી માત્રામાં હોય છે. આથી કોઈ પણ પક્ષ કે વર્ગ સત્તા પર આવે છતાં તેઓ એટલા વગદાર હોય છે કે વાસ્તવમાં નિર્ણયને પોતાના હિતમાં પ્રભાવિત કરે છે અને તેમને લાભ થાય તે રીતે નિર્ણયોમાં ફેરફાર કરાવી શકે છે. તેઓ અસરકારક માંગણીઓ કરીને તેના અસરકારક અને અપેક્ષિત જવાબો મેળવવાની શૈલીથી માહેર હોય છે. આ અગ્રવર્ગીય વિભાવનાને અનુભવમૂલક અભ્યાસો દ્વારા સમર્થન પ્રાપ્ત થયું છે. આમ લોકશાહીમાં બહુમતીના ઓઠા હેઠળ અગ્રવર્ગો સરકારી નીતિઓનો પૂરો લાભ ઉઠાવતા હોય છે.

રૉબર્ટ દહાલના મતે લોકશાહી ‘અનેકશાહી’ (polyarchy) છે. લોકશાહીમાં વિવિધ જૂથનાં હિતો વચ્ચે સ્પર્ધા ચાલતી હોય છે. આમાંનું પ્રત્યેક હિતજૂથ તેના હેતુ સિદ્ધ કરવા ઉત્સુક હોય છે અને સરકારી તંત્રો સાથે કડીઓ ગોઠવીને જૂથનું હિત સિદ્ધ કરીને જંપે છે. જનસમાજના હિતની નીતિઓને જૂથના લાભમાં પરિવર્તિત કરીને અલાયદા લાભ તે મેળવી લે છે. એથી સહુનું હિત વિસ્તારવાને બદલે અમુક વર્ગોનું હિત સાધવા રાજ્યતંત્રનો ઉપયોગ થતો હોય છે.

લોકશાહીની અગ્રવર્ગીય વિભાવનાના બીજે છેડે ભાગીદારીયુક્ત લોકશાહીની વિભાવના નવા પ્રશ્નો રજૂ કરે છે. લોકશાહીમાં નૂતન ડાબેરી આંદોલનકારીઓનો એક વર્ગ છે. તેઓ વિશ્વવિદ્યાલયોમાં વિદ્યાર્થીઓના અને ઉદ્યોગોમાં કામદારોના અંકુશની વાત કરે છે. અગ્રવર્ગીય વિભાવનાના પ્રત્યાઘાતમાંથી ભાગીદારીયુક્ત લોકશાહીનો ખ્યાલ વિકસ્યો. તેમના મતે નીચું સામાજિક-આર્થિક ધોરણ ધરાવતા લોકોએ નિર્ણયો લેવા માટે, નીતિ ઘડવા માટે રાજકારણમાં ભાગીદાર બની, તેમનાં હિતોની તરફદારી કરવી જોઈએ. એથી નીચલા વર્ગનાં હિતો, બોલકા અને નિર્ણયાત્મક બની રહેશે. પરિણામે લોકશાહી વર્ગવિશેષના હિતમાં કામ કરવાને બદલે જનસામાન્યના હિતમાં કામ કરશે.

ઉદ્દામવાદીઓ લોકશાહીના મોટા ટીકાકાર છે. તેમના મતે લોકશાહી તંત્રરચનાથી આર્થિક સમાનતાની અવગણના થાય છે. એથી મિલકતની અસમાન વહેંચણીને બળ મળે છે, મૂડીવાદી કે બુઝર્વાવર્ગ શાસન પર અંકુશ ધરાવે છે. કામદારો અને ગરીબોનું શોષણ થાય છે અને તેમને આર્થિક વિકાસમાં અસરકારક તક મળતી નથી. આવી તક પૂરી પાડવા માટે તેમના મતે ‘લોકશાહીયુક્ત કેંદ્રીકરણ’ આવશ્યક છે. સામ્યવાદી પક્ષો માને છે કે લોકશાહીમાં કામદારો અને ખેડૂતોનાં હિતમાં જ શાસન ચાલવું જોઈએ; કારણ તેઓ જ સાચી બહુમતી છે. આથી પાયામાં લોકશાહી અને ટોચ પર કેંદ્રીકરણ રચીને ‘લોકશાહીયુક્ત કેંદ્રીકરણ’ ધરાવતી લોકોની સાચી સરકાર રચાય છે. વળી આ કામ સામ્યવાદીઓ જ સારી રીતે કરી શકે તેમ છે. આ વિભાવનાથી લોકશાહીમાં આર્થિક સમાનતાનું તત્વ દાખલ થયું. લોકશાહીએ નવું પરિમાણ ધારણ કર્યું તેમજ કલ્યાણરાજ્યની વિભાવનાને બળ મળ્યું.

લોકશાહી સામે કરાયેલા આ પ્રશ્ર્નાર્થોમાં સત્યનો અંશ છે જ. આ પ્રશ્ર્નાર્થોથી લોકશાહીને માત્ર સ્વતંત્રતાને સ્થાને અન્ય મૂલ્યોની દિશામાં પણ ગતિ કરવાની તક લાધી છે.

લોકશાહી અને ત્રીજું વિશ્વ : બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939-45) પછી એશિયા-આફ્રિકાના ઘણા દેશો વિદેશી શાસનથી મુક્ત બની સ્વતંત્ર થયા. આ દેશો મુખ્યત્વે ત્રીજા વિશ્વ તરીકે ઓળખાય છે, જે અલ્પવિકસિત હતા. વિદેશી શાસનને કારણે ત્યાં ગરીબાઈ, નિરક્ષરતા, ભારોભાર અસમાનતા જેવાં લક્ષણો હાજર હતાં. રાજ્યોનાં ટાંચાં સાધનો  નાણાં, તકનીકી કૌશલ્યનો અભાવ અને શિક્ષણનો અલ્પ પ્રસાર વગેરે  ભારે મોટી રુકાવટ બનતાં હતાં. આ દેશોમાં લઘુતમ જીવનધોરણ સ્થાપવું પણ અસંભવ રહ્યું છે. આ મર્યાદાઓ છતાં સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિના અતિઉત્સાહમાં તેમણે પ્રારંભે લોકશાહી અને કલ્યાણરાજ્યની વિભાવનાઓ સ્વીકારી.

કલ્યાણરાજ્ય અને લોકશાહી – બંને વિભાવનાઓ ઇંગ્લૅન્ડમાં ઊંડાં મૂળ ધરાવતી હતી. સંગઠિત મજૂરસંઘોની પ્રવૃત્તિ, નિશ્ચિત કામના કલાકો, શ્રમજીવીઓ પ્રત્યે ઉદાર વલણ જેવા ફેબિયન સમાજવાદના વિચારો તેમાં કારણભૂત હતા. વ્યક્તિવાદ અને સામ્યવાદ વચ્ચેના સમાધાન તરીકે કલ્યાણરાજ્યની વિભાવના ત્યાં વિસ્તરી હતી.

ત્રીજા વિશ્વનાં મોટાભાગનાં રાજ્યો બ્રિટિશ સંસ્થાન હતાં, તેથી તેમણે સંસદીય ઢબની લોકશાહી અને કલ્યાણરાજ્યની કામગીરી સાથે સ્વતંત્ર રાજકીય જીવનનો આરંભ કર્યો; પરંતુ આ બંને વિભાવનાઓની ગંજાવર જરૂરિયાતો અને તેની સામે જરૂરી સાધનોની અછત લોકશાહી માટે પ્રશ્ર્નાર્થો ઊભા કરવા લાગી. ભારત જેવા દેશના જૂજ અપવાદ સિવાય ત્યાં લોકશાહી સ્થાયી બની શકી નહિ. તેનાં કેટલાંક સ્પષ્ટ કારણો હતાં : (1) પ્રારંભથી આર્થિક દૃષ્ટિએ તેમણે અનેક દિશાઓમાં પહેલ કરવાની હતી. વિકાસ માટેનું ભારે દબાણ તેમનાં અર્થતંત્રો અનુભવતાં હતાં. પરિણામે લોકશાહીના ઉદાર સિદ્ધાંતોને ભોગે પણ વિકાસપ્રક્રિયા આગળ ચલાવવાનું પરિસ્થિતિજન્ય દબાણ આ દેશોએ અનુભવ્યું. આ સ્થિતિમાં લોકશાહીની રાજકીય પ્રથાઓ તેમને માટે પડકારરૂપ બની. (2) જાતીય વિવિધતાને કારણે સામાજિક સંતુલન જાળવવા માટે સ્વતંત્રતા અને લોકશાહીના સિદ્ધાંતોમાં બેહદ છૂટછાટ મૂકી તેને વાસ્તવિક રીતે ઢીલી-પોચી શાસનવ્યવસ્થા તરીકે ચાલવા દીધી. એથી થોડાં વર્ષોમાં જ લોકશાહી વ્યવસ્થાનો અંત લાવી લશ્કરી શાસનો યા ઇતર રાજકીય પદ્ધતિની દિશામાં આ દેશો તણાયા. જ્યાં લોકશાહી ટકી રહી તે દેશોમાં તેનું વલણ બિનઉદારવાદનું રહ્યું.

આમ ત્રીજા વિશ્વના દેશોમાં પ્રારંભે લોકશાહી પદ્ધતિનો સ્વીકાર થયો, પણ અપવાદરૂપ દેશો સિવાય તે દીર્ઘજીવી નીવડી નહિ.

સમાજસંયોગી લોકશાહી (consociational democracy) : પાશ્ચાત્ય અભ્યાસીઓની દૃષ્ટિએ લોકશાહી અંગેની આ નવી સંકલ્પના છે. સમાજસંયોગી લોકશાહી શબ્દપ્રયોગ સૌપ્રથમ કરનાર પ્રારંભિક ફેડરાલિસ્ટ વિચારક જોહાન્નીસ આલ્થુસિયસ હતો. ‘પૉલિટિકા મેથૉડિસ ડાઇજેસ્ટ’(1603)માં તેણે આ શબ્દપ્રયોગ કર્યો. વર્તનલક્ષી વિચારશાખાના અભ્યાસી ડેવિડ ઈ. ઍપ્ટરે ‘ધ પોલિટિકલ કિંગડમ ઇન યુગાન્ડા’(પ્રિન્સટન, ન્યૂ જર્સી, 1961)માં શબ્દપ્રયોગ સહેતુક પુનર્જીવિત કર્યો.

આલ્થુસિયસ અને ઍપ્ટરના અભિપ્રાય અનુસાર પ્રાદેશિક અને સમવાયી સ્વરૂપે વિકેંદ્રિત ઢબે નિર્ણય-ઘડતર થાય ત્યારે તેને સમાજસંયોગી લોકશાહી કહી શકાય. આલ્થુસિયસ જણાવે છે કે રાજકીય અભ્યાસમાં અનેક સમાજો એવા જોવા મળે છે કે જે વિવિધ ધાર્મિક, વાંશિક અથવા પ્રાદેશિક વિભાગોમાં વહેંચાયેલા હોય. આવા સમાજો બે લાક્ષણિકતાઓ ધરાવે છે : એક, તે અમુક પ્રકારની ભવ્ય સંગઠિતતા કે એકતા (grand coalition) ધરાવે છે. બીજું, આ સમાજો વિભાજિત સ્વાયત્તતા (segmental autonomy) ધરાવે છે. આવા સમાજો સામૂહિક હિતની બાબત અંગે નિર્ણય લેવાનો હોય ત્યારે સૌને સાથે રાખે છે, પરંતુ પ્રત્યેક સમૂહ અન્ય બાબતો માટે સ્વાયત્ત કે અલગ નિર્ણય લઈ શકે છે. આમ સામૂહિક નિર્ણયો પરત્વે સૌનો સાથ-સહકાર લઈ કામ કરવું અને આગળ વધવું છતાં અન્ય કેટલીક બાબતોમાં પ્રત્યેક સમૂહ અલગ અને સ્વતંત્ર નિર્ણયો લે અને તે મુજબ કામ કરે. ભારતીય સંદર્ભમાં આ રજૂઆતને સમજવી હોય તો કહી શકાય કે સ્થાનિક સ્વાયત્તતાની પરંપરા આવા સમાજોમાં ચાલુ રહી હોય છે. આ રીતે સામૂહિક નિર્ણયપ્રક્રિયા અને સમૂહની સ્વાયત્તતા બંને એકસાથે પ્રયોજાતાં હોય ત્યારે તેને સમાજસંયોગી લોકશાહી તરીકે ઓળખાવી શકાય. આ ધોરણે લોકશાહીના સિદ્ધાંતો અંગે સમાજસંયોગી લોકશાહીનાં બે અગત્યનાં પ્રદાન વિકસે છે. લોકશાહીનો આ પ્રકાર (1) લોકશાહી એટલે બહુમતીનું શાસન એવા પરંપરાગત અને સાંકડા અર્થઘટનને પડકારે છે. (2) લોકશાહી માટે અયોગ્ય ગણાતા પરંપરાગત સમાજો સુધી લોકશાહીને અમલમાં મૂકવાની ક્ષમતા(applicability)ને લંબાવે છે, વિસ્તારે છે. સામાન્ય રીતે શિક્ષિત સમાજમાં જ લોકશાહી કાર્યક્ષમતાપૂર્વક ચાલે તેવી માન્યતાને સ્થાને તે જણાવે છે કે જ્યાં શિક્ષણનું પ્રમાણ અલ્પ, ઓછું કે નહિવત્ હોય તેવા પરંપરાગત સમાજ લોકશાહી ઢબે સારી રીતે કાર્ય કરતા હોય છે. આ સમાજોમાં પાશ્ચાત્ય ઢબની લોકશાહી ને રાજકીય સંસ્થાઓનો અભાવ હોવા છતાં લોકશાહી-પ્રક્રિયા પોતે જીવંત હોય છે. ત્યાં ચૂંટણી, પ્રતિનિધિઓ કે બંધારણ ગેરહાજર હોય તોપણ વૈચારિક ઔદાર્ય, અરસપરસની ચર્ચા અને ખુલ્લી કે મુક્ત રીતે નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયા કામ કરતી હોય છે.

અર્થશાસ્ત્રી સર આર્થર લેવિસે ‘પૉલિટિક્સ ઑવ્ વેસ્ટ આફ્રિકા’(લંડન, 1965)માં આ શબ્દપ્રયોગ ઉપયોગમાં લઈ તેની નિર્ણયપ્રક્રિયાને સમજાવી. તેમના મતે ઊંડે સુધી વિભાજિત થયેલા સમાજોમાં આ પદ્ધતિ બહુમતીના શાસન કરતાં પણ ઘણો વધુ પ્રભાવ ધરાવે છે. હંસ ડૅડલર, એડ્વર્ડ ડ્યૂ, રૉબર્ટ એચ. ડિક્સ જેવા રાજ્યશાસ્ત્રી-સમાજશાસ્ત્રીઓએ આ વિભાવનાને વધુ વિકસાવી. આ અભ્યાસીઓના મતે દુનિયાભરમાં સમાજસંયોગી લોકશાહીનાં ઉદાહરણો જોવા મળી શકે. યુરોપમાં એણે ઘણી સફળતા સિદ્ધ કરી હતી. 1943થી સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં અને પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (1914-18) પછી બેલ્જિયમમાં તે જોવા મળે છે. 1945થી 1966ના ગાળામાં ઑસ્ટ્રિયા અને લક્ઝમબર્ગમાં પણ તે જોવા મળે છે. આ સમાજો એવા હતા કે ત્યાં સમાજસંયોગી લોકશાહીએ શરૂઆતનાં 40થી 50 વર્ષ ખૂબ વ્યવસ્થિત રીતે કામ કર્યું. પછીનાં વર્ષોમાં તેની કોઈ જરૂર ત્યાં ન રહેતાં આવી લોકશાહી ત્યાં લુપ્ત થઈ ગઈ.

એશિયા, આફ્રિકા અને લૅટિન અમેરિકામાં આવી પદ્ધતિનો પ્રતિભાવ મિશ્ર રહ્યો છે. ભારતની લોકશાહીને આ સંદર્ભમાં વિચારવા-સમજવાનો વ્યાયામ કરી શકાય. આમ એક નવા દૃષ્ટિબિંદુ થકી લોકશાહી વ્યવસ્થાને સમજવાનો પ્રયાસ વિવિધ અભ્યાસીઓએ કર્યો. ભારતની લોકશાહીને આવા સંદર્ભ સાથે તપાસીએ તો પ્રાચીન લોકશાહી સાથેના અર્વાચીન સાતત્યનો જવાબ કદાચ સાંપડે તેમ બને.

વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં વિશ્વ અસાધારણ અને અભૂતપૂર્વ પરિવર્તનનું સાક્ષી બન્યું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (191418), બીજું વિશ્વયુદ્ધ (1939-45) અને એશિયા-આફ્રિકા ખંડમાં સ્વતંત્ર નવોદિત દેશોની રચના સાથે લોકશાહી વિરુદ્ધ પેદા થયેલા ફાસીવાદ કે નાઝીવાદ જેવા પડકારો પીછેહઠમાં ફેરવાઈ ગયા. તે પૂર્વે અજમાવાયેલાં રાજાશાહી, કુલીનશાહી, સામંતશાહી કે અલ્પજનતંત્રો નિષ્ફળ પુરવાર થઈ ચૂક્યાં હતાં. આમ વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં લોકશાહી વિજેતા રાજકીય વિકલ્પ સ્વરૂપે ઊભરી આવી હતી.

આ પછી લોકશાહી સમક્ષ મુખ્ય પડકાર ઊભો થયો સામ્યવાદી વિચાર અને શાસન-વ્યવસ્થા તરફથી. રશિયાએ મજબૂત આર્થિક વિકાસ સાધી સત્તાનું કેંદ્ર ઊભું કર્યું અને વિશ્વની મહાસત્તા તરીકે સ્થાન મેળવવા ઉપરાંત નવું ધ્રુવીકરણ રચ્યું. અમેરિકા જેવી પ્રચંડ અને માતબર લોકશાહીના સમકક્ષ દેશ તરીકે વિશ્વની રાજકીય વ્યવસ્થામાં તેણે નિશ્ચિત સ્થાન હાંસલ કર્યું; પરંતુ વીસમી સદીનો અંત આવતાં સુધીમાં આ સામ્યવાદી વ્યવસ્થામાં ગાબડાં પડવા માંડ્યાં. ‘ગ્લાસનોસ્ત’ અને ‘પૅરેસ્ટ્રૉઇકા’ જેવી ખુલ્લાવટની અને આર્થિક પુનર્રચનાની નવી નીતિ દ્વારા રાજ્યવ્યવસ્થામાં મોકળાશ ઊભી કરવાની અનિવાર્યતા પેદા થઈ. પરિણામ એ આવ્યું કે આ મોકળાશના પગલે સોવિયેત યુનિયનનું વિઘટન થયું અને 1991 સુધીમાં સોવિયેત યુનિયન સમેટાઈ ગયું. દક્ષિણ આફ્રિકા જેવા દેશે રંગભેદની નીતિને જાકારો આપી નવી રાજકીય નીતિ સ્વીકારી અને ત્યાં લોકશાહીનાં મંડાણ થયાં. એકવીસમી સદીના આરંભ સુધીમાં ચીન જેવા દેશે સામ્યવાદી વિચારધારા તો ન છોડી પણ ઉદાર આર્થિક નીતિઓ સ્વીકારી એકલા-અટૂલાપણામાંથી બહાર આવી વૈશ્વિકીકરણ સ્વીકારી પોતાના દેશનાં દ્વાર અન્ય દેશો માટે ખોલી દીધાં. અભ્યાસીઓના મતે આ પરિવર્તન દર્શાવે છે કે લોકશાહી ફરી નવા સંક્રમણકાળમાંથી પસાર થઈ રહી છે. તેમાં ઘણી મર્યાદાઓ હોવા છતાં અન્ય શાસનપદ્ધતિની તુલનાએ તે કંઈક બહેતર શાસન-વ્યવસ્થા છે તેમ ઉપર્યુક્ત અનુભવો દર્શાવી રહ્યા છે.

એથી લોકશાહીને શાસનની સ્પર્ધામાં વિજય મળ્યો છે ? વિશ્વભરમાં સમર્થન સાંપડ્યું છે ? એનો જવાબ છે ભાગ્યે જ આવું કંઈ બન્યું છે. કારણ રોજબરોજના જીવનવ્યવહારમાં લોકશાહી સિદ્ધાંતોનો પ્રયોગ એક પડકાર પણ છે. લોકશાહીવિરોધી માન્યતાઓ અને આંદોલનો ચાલુ જ રહ્યાં છે; જેની સાથે ભળ્યો છે ધાર્મિક રાષ્ટ્રવાદ. એથી લોકશાહી દેશોની વિપદા વધી છે, વ્યાપક બની છે. રશિયાના લોકશાહીની દિશાના પ્રયાસોને પૂરેપુરું સમર્થન પ્રાપ્ત થયું નથી. લાંબા સમયથી લોકશાહી ઢબે ચાલી રહેલા દેશો ધાર્મિક રાષ્ટ્રવાદની વિઘાતક અસરોને કાબૂમાં લેવાની મથામણ કરે છે. બીજા શબ્દોમાં સરકાર કે શાસન-વ્યવસ્થા તરીકે લોકશાહીને પણ સમસ્યાઓ છે. એકીકૃત (homogeneous) સમાજોમાં તે સારી રીતે કામ કરે છે, વાંશિક, ધાર્મિક કે ભાષાકીય વિભાજનો ઊંડેના સ્તર સુધી ફેલાયાં ન હોવાથી આમ બને છે. પરંતુ આ લોકશાહી વ્યવસ્થાનું સાર્વત્રિક સત્ય નથી. ચૂંટાયેલા નેતાઓમાં પ્રજાનો વિશ્વાસ તૂટ્યો છે. બેકારી, ગરીબી, ગુનાખોરી, કલ્યાણકાર્યક્રમો અને ભ્રષ્ટાચાર જેવા મુદ્દાઓ વકરતા જાય છે અને લોકશાહી વ્યવસ્થાના પાયાને હચમચાવતા જાય છે.

આથી બિનલોકશાહી દેશો વિમાસણમાં છે. લોકશાહીની દિશામાં જવું કે કેમ ? જવું હોય તો કેવી રીતે જવું ? આમ વિશ્વ ફરીને બે માર્ગ પર આવીને ઊભું છે. તેની ઉત્તમ રાજકીય વ્યવસ્થાની શોધનો હજુ પરિપૂર્ણ ઉત્તર સાંપડ્યો નથી. એ દિશાનાં પ્રયાસ અને મથામણ જારી છે.

રક્ષા મ. વ્યાસ