બોવેન પ્રક્રિયા-શ્રેણી (Bowen’s reaction series) : બોવેન દ્વારા સૂચિત ખનિજનિર્માણની પ્રક્રિયા-શ્રેણી.
ભૂસ્તરવિજ્ઞાન ક્ષેત્રમાં કૅનેડાના નોર્મન બોવેન(Bowen)નું યોગદાન મહત્ત્વનું છે. તેઓએ પ્રયોગો અને બારીક નિરીક્ષણની મદદથી કુદરતી પ્રક્રિયાથી અસ્તિત્વમાં આવતા ખડકોના સ્ફટિક અંગેનું સંશોધન કર્યું છે. ખડકો વધુ ઉષ્ણતામાનમાંથી ઓછા ઉષ્ણતામાનવાળા વાતાવરણને લીધે રૂપાંતરિત થાય છે. આ રૂપાંતર થવાથી પ્રક્રિયા દરમિયાન ખડકના બંધારણમાં વિભિન્ન પ્રકારના સ્ફટિકનું રૂપાંતર થાય છે. આ પ્રક્રિયા મેગ્માદ્રવમાંથી થતા સ્ફટિકીકરણના સામાન્ય ક્રમ તરીકે ઘટાડવામાં આવી છે. ખનિજનિર્માણ બે પ્રકારની શ્રેણીમાં થતું હોય છે.
- ખંડિત પ્રક્રિયા શ્રેણી (Discontinuous Series)
- અખંડિત પ્રક્રિયા શ્રેણી (Continuous Series)
આ પ્રક્રિયા દરમિયાન સાથે બતાવેલ Chart મુજબ discontinuous seriesમાં પ્રથમ ઊંચા ઉષ્ણતામાનથી ઉત્તરોત્તર નીચે જતા ઉષ્ણતામાન દરમિયાન અનુક્રમે Olivine, Pyroxene, Biotile ખનિજના સ્ફટિકમાં પરિણમે છે. જ્યારે અખંડિત શ્રેણીના ખડકોમાં ઉષ્ણતામાનમાં ઉત્તરોત્તર ઘટાડો થતાં તે Plagioclase ખનિજ સમૂહ જેમાં કૅલ્શિયમનું તત્ત્વ વધુ હોય છે – તે ઉષ્ણતામાનના ઘટવાથી સોડિયમના તત્ત્વને વધુ પ્રમાણમાં પરિવર્તિત કરતું જોવા મળે છે. આ પ્રક્રિયા (ખંડિત અને અખંડિત શ્રેણી) બાદ – પોટાશ ફેલસ્પાર, મસ્કોવાઇટ અને અંતિમ પેદાશ Quartz તૈયાર થાય છે.
ગિરીશભાઈ પંડ્યા
પ્રકાશ ભગવતી