ફિલ્મઉદ્યોગ (ભારત)

ફિલ્મઉદ્યોગ (ભારત) : ભારતમાં વિકસેલો ફિલ્મનો ઉદ્યોગ. પૅરિસમાં લુમિયર બંધુઓએ સૌપ્રથમ વાર ચલચિત્ર રજૂ કર્યું. તે પછી સાત મહિને 1896ના ડિસેમ્બરમાં મુંબઈની વૉટસન હોટલમાં ભારતમાં સૌપ્રથમ ચલચિત્ર દર્શાવાયું. એ દૃષ્ટિએ ભારતમાં 1996માં સિનેમાના આગમનને સો વર્ષ પૂરાં થયાં. જોકે ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગનો પાયો નાખનાર દાદાસાહેબ ફાળકેએ તેમનું પ્રથમ ચલચિત્ર ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ 1913માં પ્રદર્શિત કર્યું હતું. ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગનો વિકાસ એ પછી, પહેલાં ધીમી ગતિએ પણ પછીનાં વર્ષોમાં ખૂબ ઝડપથી થયો.

ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગ સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તિઓની વર્ષોની એવી માગ હતી કે સરકાર ફિલ્મઉદ્યોગને વિધિવત્ ઉદ્યોગનો દરજ્જો આપે. તેમની આ માગણી છેક 1998માં સંતોષાઈ. માહિતી અને પ્રસારણ ખાતાના તત્કાલીન પ્રધાન સુષમા સ્વરાજે ફિલ્મઉદ્યોગને ઉદ્યોગનો દરજ્જો આપવાની વિધિવત્ જાહેરાત કરી. જોકે ‘ઉદ્યોગ’ શબ્દ તો આ વ્યવસાય સાથે પ્રારંભથી જ જોડાયેલો હતો જ.

દાદાસાહેબ ફાળકેએ 1913માં ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગનો પાયો નાખ્યા પછી મુંબઈમાં શરૂ થયેલો આ ઉદ્યોગ દેશનાં તમામ મોટાં શહેરોમાં પહોંચી ગયો. મુંબઈની જેમ જ કોલકાતા, મદ્રાસ (હવે ચેન્નઈ) અને લાહોરમાં તે ધમધમવા માંડ્યો; પણ ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગનું કેન્દ્ર તો મુંબઈ જ બની રહ્યું. એ જમાનામાં મુંબઈ શહેર અને પ્રાંતમાં જે મહત્ત્વની ફિલ્મકંપનીઓ શરૂ થઈ તેમાં ઓરિયેન્ટલ ફિલ્મ મૅન્યુફૅક્ચરિંગ કંપની, કોહિનૂર ફિલ્મ કંપની, રણજિત ફિલ્મ કંપની, ઇમ્પીરિયલ ફિલ્મ કંપની, મહારાષ્ટ્ર ફિલ્મ કંપની, કોલ્હાપુર ફિલ્મ કંપની અને હિન્દુસ્તાન ફિલ્મ કંપની મુખ્ય હતી.

1921 સુધી ભારતીય ફિલ્મોનું નિર્માણ અલ્પ સંખ્યામાં જ હતું. વિદેશી ચિત્રોની મોટા પ્રમાણમાં આયાત થતી હતી. પ્રારંભિક વર્ષોમાં ફિલ્મઉદ્યોગની પ્રગતિ ખૂબ ધીમી હતી; પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની પણ વિપરીત અસર થઈ હતી. 1919 સુધી આખા દેશમાં 100 જેટલાં સિનેમાથિયેટરો હતાં, જે 1927 સુધીમાં વધીને 251 જેટલાં થયાં હતાં. તે પૈકી એકલા મુંબઈ શહેર અને પ્રાંતમાં જ 77 હતાં. એ પછી નવી નવી ફિલ્મ-કંપનીઓ શરૂ થતાં ફિલ્મનિર્માણમાં વેગ આવ્યો. 1921–22માં દેશમાં કુલ 63 ફિલ્મોનું નિર્માણ થયું, જેમાં 45 તો એકલા મુંબઈમાં જ બની હતી. આ આંકડો વધીને 1926–27માં 108 થયો.

કોલકાતામાં ચાર ફિલ્મનિર્માણ સંસ્થાઓ હતી, જેમાં સૌથી અગ્રણી હતી માદન થિયેટર્સ લિમિટેડ. 1927–28માં ફિલ્મનિર્માણ વર્તમાન સમયના પ્રમાણમાં બહુ ખર્ચાળ નહોતું. સરેરાશ ફિલ્મ 15થી 20 હજાર રૂપિયામાં બની જતી; કારણ કે ખર્ચાળ સેટ ઊભા કરાતા નહોતા, પોશાકો પાછળ વધારે ખર્ચ કરાતો નહોતો. કલાકારોને અપાતી મહેનતાણાની રકમ જંગી નહોતી. ઊલટાનું મોટી કંપનીઓ કલાકારોને સ્થાયી વેતન પર રાખતી, જે માસિક રૂ. 30થી માંડીને રૂ. 1000 સુધીનું રહેતું.

1931માં બોલપટના આગમન સાથે ફિલ્મનો વિકાસ ઝડપી બન્યો. 1936માં દેશમાં 110 ફિલ્મનિર્માણની કંપનીઓ હતી. થિયેટરોની સંખ્યા પણ ઝડપભેર વધવા માંડી હતી. 1931માં દેશમાં 419 સિનેમાઘરો હતાં, તે 1939માં વધીને 1265 થયાં. બીજા વિશ્વયુદ્ધની ફિલ્મઉદ્યોગ પર માઠી અસર પડી; પણ યુદ્ધ પૂરું થયા બાદ ફિલ્મનિર્માણમાં વેગ આવ્યો. 1940માં 162 ફિલ્મોનું નિર્માણ થયું હતું, 1946માં તે વધીને 197 થયેલું.

પછીનાં વર્ષોમાં ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગે તેનાં કદ, મૂડીરોકાણ અને ફિલ્મોની સંખ્યાને આધારે વિશ્વમાં હોલિવુડ પછી બીજા નંબરનું સ્થાન મેળવી લીધું. પૂર્વમાં કોલકાતા ખાતે અને દક્ષિણમાં મદ્રાસ (હવે ચેન્નઈ) ખાતે પણ સ્વતંત્ર એકમો તરીકે ફિલ્મનિર્માણનાં કેન્દ્રો વિકસ્યાં, જે સમયાંતરે યુરોપના કોઈ પણ દેશના ફિલ્મઉદ્યોગ કરતાં વધારે વિસ્તાર પામ્યાં.

ફિલ્મઉદ્યોગ બહારથી અત્યંત ઝાકમઝોળભર્યો લાગે છે. પ્રથમ પંક્તિના કલાકારો કરોડો રૂપિયાની આવક મેળવે છે; પણ આ ઉદ્યોગનું સાચું ચિત્ર એ નથી. ઉદ્યોગ સાથે સંકળાયેલા હજારો નાના-મોટા શ્રમજીવીઓ બીજા કોઈ પણ ઉદ્યોગની જેમ જ શોષણનો ભોગ બનતા હોય છે.

એક અંદાજ પ્રમાણે ફિલ્મઉદ્યોગ આઠ લાખ લોકોને સીધી કે આડકતરી રીતે રોજગારી આપે છે. ભારતમાં ફિલ્મઉદ્યોગની શતાબ્દીનાં અંતિમ વર્ષોમાં ફિલ્મનિર્માણ અત્યંત ખર્ચાળ બની ગયું. એક ફિલ્મ સરેરાશ ચારથી પાંચ કરોડ રૂપિયાના ખર્ચે બને છે. વર્ષે સરેરાશ 500 જેટલી ફિલ્મોનું નિર્માણ થતું હોવાનો અંદાજ છે. એ દૃષ્ટિએ ફિલ્મઉદ્યોગમાં વર્ષે રૂપિયા 25 અબજથી અધિક મૂડીરોકાણ થાય છે. ટિકિટબારી પરથી વેચાતી દરેક ટિકિટ પર સરકાર મનોરંજન કર લે છે. દરેક રાજ્યમાં આ કરની ટકાવારી જુદી જુદી હોય છે. એકંદરે સરકારને રૂ. 7.50 અબજ જેટલો વેરો ફિલ્મોમાંથી મળી રહે છે.

વીસમી સદીના છેલ્લા દોઢ-બે દાયકામાં ઘણાં સિનેમાઘરો બંધ થઈ ગયાં. દેશમાં અંદાજે 13,000 જેટલાં સિનેગૃહો છે, જે પૈકી 9,000 સ્થાયી છે અને બાકીનાં હરતાં ફરતાં અને લશ્કરી સિનેગૃહો છે. એક અંદાજ પ્રમાણે દેશમાં રોજ દોઢ કરોડથી વધુ પ્રેક્ષકો થિયટરોમાં ફિલ્મો જુએ છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી પરદેશમાં પણ, ખાસ કરીને જ્યાં ભારતીય મૂળના લોકો વધુ રહે છે ત્યાં ભારતીય ચિત્રોને ખૂબ સારો આવકાર મળવા માંડ્યો છે. વિશ્વના લગભગ 50 દેશોમાં ભારતીય ફિલ્મોની નિકાસ કરવામાં આવે છે.

1980ના દાયકામાં ભારતમાં ફિલ્મનિર્માણ ભારે વેગમાં હતું. સરેરાશ વર્ષે 850 ફિલ્મો બનતી હતી, પણ પછીનાં વર્ષોમાં ટેલિવિઝનનો વ્યાપ વધતાં ફિલ્મનિર્માણને અસર થઈ; તેમ છતાં આ આંકડો સરેરાશ વર્ષે 500 જેટલો તો છે જ, તેમાં સરેરાશ 200થી વધુ હિંદી ફિલ્મો હોય છે. ટિકિટબારી પર ભારે સફળતા તો વર્ષે 5થી 6 ફિલ્મોને જ મળે છે. 10થી 15 ફિલ્મો સામાન્ય સફળતા મેળવે છે. કેટલીક ફિલ્મો પોતાનો ખર્ચ સરભર કરી લે છે. બાકીની મોટાભાગની ફિલ્મો ખોટમાં જાય છે.

સારણી 1 : ભારતની વિવિધ ભાષાઓમાં ઊતરેલાં પ્રથમ ચલચિત્રો

વર્ષ	ચિત્રપટનું નામ	ભાષા
1912	પુંડલિક	મૂક
1931	આલમઆરા	હિન્દી
1931	જમઈષષ્ઠી	બંગાળી
1931	કાલિદાસ	તમિળ
1931	ભક્ત પ્રહ્લાદ	તેલુગુ
1932	નરસિંહ મહેતા	ગુજરાતી
1932	અયોધ્યેચા રાજા	મરાઠી
1934	સીતાવિવાહ	ઊડિયા
1934	ભક્ત ધ્રુવ	કન્નડ
1935	જયમતી	અસમી
1935	શીલા	પંજાબી
1935	અલહિલાલ	ઉર્દૂ
1938	બાલન	મલયાળમ
1941	લયલામજનૂં	પુશ્તો
1942	નજરાના	મારવાડી-રાજસ્થાની
1942	એકતા	સિંધી
1961	ગંગાજમુના	ભોજપુરી
1966	ગલ્લાં હોઇમાં બીટિયાં	ડોંગરી
1981	ઈમાગી નિંગતેમ	મણિપુરી
1983	માણિક રામતોંગ	કોંકણી
1983	આદિ શંકરાચાર્ય	સંસ્કૃત
1990	વોસોબિયો	કરબી

દેશભરમાં ફિલ્મોનું વિતરણ કરવા દેશને પાંચ ભાગમાં વહેંચી નંખાયો છે. દરેક ભાગને પ્રદેશ કહે છે. વિતરકો પોતપોતાના પ્રદેશ પ્રમાણે નિર્માતાને ભાવ આપીને ફિલ્મો ખરીદીને પોતાના પ્રદેશમાં તેનું વિતરણ કરે છે. ભાવ ઉચ્ચક રીતે અથવા વકરાના ટકાની રીતે કે મિશ્ર રીતે નક્કી કરવામાં આવે છે.

ફિલ્મઉદ્યોગ એક સ્વતંત્ર ઉદ્યોગ તરીકે સ્વીકાર પામી ચૂક્યો છે; પણ, તેનું મહત્ત્વ તેથી વિશેષ છે. તે બીજા અનેક ઉદ્યોગોનો પોષક માતૃ-ઉદ્યોગ છે; જેમ કે, કાચી ફિલ્મ, ચિત્રીકરણ-સામગ્રી, ધ્વનિઅંકન-સામગ્રી, ચિત્રપ્રદર્શન-સામગ્રી, ચિત્રપ્રક્રિયા-શાળા, ફિલ્મપ્રક્રિયાનાં રસાયણો, વેશભૂષા-સામગ્રી, સ્ટુડિયો, ગીતરચના, સંગીતરચના, પ્રચાર-વ્યવસ્થા, વિતરણ-વ્યવસ્થા, છબીઘર-નિર્માણ અને સંચાલન વગેરે. ભારતીય ચલચિત્ર-ઉદ્યોગની કેટલીક વિશેષતાઓ છે. ફ્રાંસના જે લુમિયર બંધુઓએ ફ્રાંસમાં પ્રથમ ચલચિત્ર પ્રદર્શન યોજયું, તેના સાત મહિનામાં ભારતમાં મુંબઈમાં 1896માં ચલચિત્રો પ્રદર્શિત કર્યાં. બે જ વર્ષમાં, 1898માં કોલકાતામાં હીરાલાલ સેને ચિત્રો ઉતારવાનો આરંભ કર્યો. એ જ વર્ષે કોલકાતામાં સ્ટાર થિયેટર બંધાયું. 1902થી ભારતે પડોશી દેશોમાં મૂક ચિત્રોની નિકાસ કરવા માંડી. 1904માં માણેક શેઠનાએ પ્રવાસી સિનેમાની મુંબઈથી શરૂઆત કરી.

સારણી 2 : હિંદી ચલચિત્ર–ઉદ્યોગમાં ગુજરાતીઓ

(નિર્માતા, દિગ્દર્શક, અભિનેતા, લેખક, પટકથાલેખક, સંગીતકાર, ગીતકાર, છબીકાર, વિતરક, ધ્વનિઆલેખક વગેરે)

અજિત મરચન્ટ	કેકી મોદી	નંદલાલ જસવંતલાલ	રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ
અબદુલઅલી યૂસુફઅલી	કેતન મહેતા	નાનાભાઈ ભટ્ટ	રતિભાઈ પુનાતર
અમૃતલાલ શેઠ	ગોરધનભાઈ પટેલ	નાનુભાઈ બ. વકીલ	રમણભાઈ બ. દેસાઈ
અરદેશર મેરવાનજી ઈરાની	ગોવિંદ સરૈયા	નાનુભાઈ વ. દેસાઈ	રવિશંકર રાવળ
અરવિંદ ત્રિવેદી	ગોહર (કયુમ મામાજીવાળા)	નિરૂપા રૉય (કોકિલા)	રવીન્દ્ર દવે
અરુણા ઈરાની	ચતુર્ભુજ દોશી	પરેશ રાવલ	રામચંદ્ર ઠાકુર
અવિનાશ વ્યાસ	ચંદુલાલ જેશિંગભાઈ શાહ	પુરુષોત્તમ વિશ્રામ માવજી	રામદાસ દ્વારકાદાસ સંપત
આણંદજી વીરજી શાહ	ચાંપશીભાઈ નાગડા	પૂજા ભટ્ટ	રુસ્તમ ભરૂચા
આશા બચુભાઈ પારેખ	ચિમનલાલ મૂળજીભાઈ લુહાર	પ્રભુલાલ દ્વિવેદી	લીલા દેસાઈ
ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક	ચિમનલાલ વ. દેસાઈ	ફલી મિસ્ત્રી	વનરાજ ભાટિયા
ઈ. બીલીમોરિયા	જમશેદજી ફરામજી માદન	ફાતિમા બેગમ	વિજય યજ્ઞેશ્વર ભટ્ટ
ઉદય ક. શુક્લ	જમશેદજી વાડિયા	બળવંત ભટ્ટ	વિજયા મહેતા
ઉમાકાન્ત દેસાઈ	જયકિશન ડાહ્યાભાઈ પંચાલ	બાબુભાઈ મિસ્ત્રી	વિઠ્ઠલદાસ માસ્તર
ઊર્મિલા માર્કંડ ભટ્ટ	જયંતીલાલ ઝીણાભાઈ દેસાઈ	બિંદુ ઝવેરી	વિષ્ણુકુમાર મગનલાલ વ્યાસ
કનુ હકૂમતરાય દેસાઈ	જ્હૉન કાવસ	મનમોહન દેસાઈ	શંકરભાઈ ભટ્ટ
કલ્યાણજી વીરજી શાહ	ઝુબેદા	મયાશંકર મૂ. ભટ્ટ	શાંતિકુમાર દવે
કાનજીભાઈ જ. રાઠોડ	દયારામ શાહ	મહેબૂબખાન	સરસ્વતીદેવી
કાંતિલાલ રાઠોડ	દલસુખ પંચોલી	મહેશ ભટ્ટ	સંજીવકુમાર (હરિભાઈ જરીવાળા)
કુંદન શાહ	દિનશા બીલીમોરિયા	મંગલદાસ પારેખ	સોરાબ મોદી
કૃષ્ણ શાહ	દીના પાઠક	મીનુ કાત્રક	હરિપ્રસાદ ભટ્ટ
કૃષ્ણકાન્ત ભૂખણવાળા	દ્વારકાદાસ નારાયણદાસ સંપત	મેહુલ કુમાર	હીરાલાલ ડૉક્ટર
કૃષ્ણદાસ દ્વારકાદાસ	ધીરુભાઈ દેસાઈ	મોહનલાલ ગોપાળજી દવે	હોમી બોમન વાડિયા

દાદા ફાળકેએ 1913માં મુંબઈમાં પ્રદર્શિત કરેલું પ્રથમ કથાચિત્ર ‘રાજા હરિશચંદ્ર’ 1914માં લંડનમાં પ્રદર્શિત કર્યું. 1916માં નટરાજ મુદલિયારે યુનિવર્સલ પિક્ચર્સ નામે ભારતમાં હોલિવુડનાં ચિત્રો ભાડે દર્શાવવાનું ચાલુ કર્યું. 1918માં ભારતીય ચલચિત્ર ધારો ઘડાયો. 1920માં પ્રથમ ચલચિત્ર સાપ્તાહિક ‘વીજળી’ બંગાળીમાં પ્રગટ થયું. 1921માં ‘કોહિનૂર’ના ભક્ત વિદુર ઉપર સિંધ અને ચેન્નઇમાં પ્રતિબંધ મુકાયો. 1922માં મનોરંજન-કર લેવાનો આરંભ થયો. મુસલમાન કુંવરી હિંદુને પ્રેમ કરે છે તેવી કથાવાળા નાનુભાઈ દેસાઈના ‘રઝિયા બેગમ’ને હૈદરાબાદમાં 1924માં પ્રદર્શિત કરવા જતાં ધીરેન ગાંગુલીને નિઝામે રાજ્ય બહાર કાઢી મૂક્યા. 1931માં ભારતનું પ્રથમ બોલપટ ‘આલમ આરા’ અરદેશર ઈરાનીએ પ્રસ્તુત કર્યું. 1932માં પહેલું ગુજરાતી બોલપટ ‘નરસિંહ મહેતા’ પ્રદર્શિત થયું. 1935માં ભારતમાં 228 ચલચિત્રો ઊતર્યાં. 1937માં ફિલ્મ ઉદ્યોગના પહેલા સંઘ નિર્માતા-મંડળની સ્થાપના થઈ.

આ બધાં વર્ષો દરમિયાન ભારતે 51 ભાષાઓમાં ચલચિત્ર-નિર્માણ કર્યું. ભારતની પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં – પ્રમુખ ભાષાઓમાં તો પ્રારંભિક વર્ષોથી જ ફિલ્મનિર્માણ ચાલુ થયું હતું, પણ સીમા પારની ભાષાઓમાં પણ તે થયું એ નોંધપાત્ર છે. આ બહારની ભાષાઓમાં અરબી, અંગ્રેજી, ઈરાની, જર્મન, થાઈ, નેપાળી, પુશ્તો, ફારસી, રશિયાઈ તથા સિંહલ જેવી ભાષાઓનો સમાવેશ થાય છે.

ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ ભારતીય ચલચિત્રો પાછળ રહ્યાં નથી. સંખ્યાબળમાં પણ તેમણે વિશ્વકેન્દ્ર હોલિવુડને પાછળ રાખી દીધું છે. ચલચિત્રનિર્માણનો વાર્ષિક આંક ઉત્તરોત્તર વધતો જઈ 1990માં 1000 નિકટ પહોંચી ગયો. જોકે પાછળનાં વર્ષોમાં તકનીકની દૃષ્ટિએ ચિત્રો ચડિયાતાં થવા છતાં અભિનય તથા ગીતસંગીતમાં ટીકાપાત્ર બન્યાં છે.

એક વધુ નોંધપાત્ર વાત એ છે કે ભારતીય ચલચિત્ર-ઉદ્યોગના વિકાસમાં ગુજરાતી સાહસિકોનો ફાળો ઘણો મોટો છે. મૂક ચિત્રોના આરંભ સાથે ઉદ્યોગના દરેક ક્ષેત્રમાં – નિર્માણ, દિગ્દર્શન, વાર્તા, પટકથા, કૅમેરાસંચાલન, કલાનિર્દેશન, ચમત્કારિક દૃશ્યરચના, ગીત, સંગીત, નૃત્ય, અભિનય, વિતરણ, પ્રદર્શન વગેરેમાં – ગુજરાતીઓ મોખરે રહ્યા છે, જે પૈકી થોડાં નામ આ સાથે સારણી 2માં આપ્યાં છે.

સારણી 3 : ભારતીય સિનેમાના ક્ષેત્રે પ્રથમ પદાર્પણ

પ્રથમ સિનેમાની રજૂઆત	લુમિયર બ્રધર્સ દ્વારા મુંબઈમાં 7 જુલાઈ, 1896
પ્રથમ સિનેમાની જાહેરાત	સૌપ્રથમ  ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયામાં પ્રગટ થઈ 7 જુલાઈ, 1896
પહેલો સિનેમા હૉલ	એલ્ફિસ્ટોન પિક્ચર પૅલેસ, જે કૉલકાતામાં જે. એફ. માદને 1970માં બાંધેલો.
ફિલ્મનિર્માણ – શહેર	1912 – મુંબઈમાં શરૂ થયું
પહેલી થિયેટ્રિકલ ફીચર ફિલ્મ	‘પુંડલિક’ 1912ના મે મહિનામાં રજૂ થઈ
પહેલી ભારતીય ફીચર ફિલ્મ	‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ દાદાસાહેબ ફાળકેએ 1912માં નિર્માણ કર્યું અને 3 મે, 1913ના રોજ મુંબઈમાં તેની રજૂઆત થઈ.
પહેલા સિને–ટૅકનિશિયન ભારતીય જેમણે વિદેશમાં ટ્રેનિંગ લીધી	દાદા સાહેબ ફાળકે
પહેલા ટૅકનિશિયન	દાદાસાહેબ ફાળકે
પહેલા નિર્માતા	દાદાસાહેબ ફાળકે
પહેલા ફિલ્મ-વિતરક	દાદાસાહેબ ફાળકે
ભારતીય સિનેમાની પ્રથમ અભિનેત્રી (હીરોઇન)	સાલુન્કે – એક યુવાન છોકરો હતો જેણે ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’માં તારામતીનો પાઠ ભજવ્યો હતો.
પહેલી સ્ત્રી-બાળકલાકાર	મંદાકિની – બાળકૃષ્ણ તરીકે ફાળકેના ‘કાલીયમર્દન’માં 1919માં અભિનય કર્યો.
પહેલો અભિનેતા (હીરો)	દતાત્રેય દામોદર ડબ્કે – ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’માં 1913માં અભિનય કર્યો.
પહેલી સ્ત્રી અભિનેત્રી (હીરોઇન)	કમલા – મહારાષ્ટ્રિયન સ્ત્રી જેણે ‘ભસ્માસુર મોહિની’માં 1913માં અભિનય કર્યો.
કલાકાર – જેણે અભિનેતા (હીરો) અને અભિનેત્રી (હીરોઇન) એમ બંને પાઠ ભજવ્યા	સાલુન્કે – ફાળકેના 1917માં નિર્માણ પામેલી ફિલ્મ ‘લંકા દહન’માં રામ અને સીતા એમ બંનેનો પાઠ ભજવ્યો
વિદેશમાં સૌપ્રથમ રજૂઆત પામેલી ફિલ્મ	‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ 1914માં લંડનમાં દેખાડવામાં આવી
બંગાળની પહેલી ફિલ્મ	જે. એફ. મદને 1917માં ‘નળ દમયંતી’નું નિર્માણ કર્યું
દક્ષિણમાં નિર્માણ પામેલી પહેલી ફીચર ફિલ્મ	આર. વેંકીશ અને આર. પ્રકાશની ઈસ્ટ ફિલ્મ કંપની દ્વારા 1921માં મદ્રાસ (ચેન્નાઈ)માં ‘ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા’નું નિર્માણ થયું
પહેલી ફીચર ફિલ્મ કંપની દ્વારા પંજાબમાં સર્જી	‘ધ લાઇટ ઑફ એશિયા’ – ગ્રેટ એસ્ટિમ ફિલ્મ કૉર્પોરેશન – પંજાબ દ્વારા એમેલ્કા ફિલ્મ કંપની, મ્યુનિચના સહયોગમાં નિર્માણ પામી
પહેલી સવાક (talkie) ફીચર ફિલ્મ ભારતમાં રજૂ થયું	એલ્ફિસ્ટન પિકચર પૅલેસ, કૉલકાતામાં ‘મેલોડી ઑફ લવ’ની 1929માં રજૂઆત થઈ
પ્રથમ ભારતીય સવાક ફિલ્મ	અરદેશર ઈરાની દ્વારા નિર્મિત ‘આલમઆરા’ જે મુંબઈના મૅજેસ્ટિક સિનેમામાં 14 માર્ચ, 1931ના રજૂ થયું
પહેલા સંગીતનિર્દેશક પહેલું ગીત – પહેલો ગાયક	ફીરોઝ શાહ મિસ્ત્રી – ફિલ્મ ‘આલમઆરા’ ‘દે દે ખુદા કે નામ પર’ જે ડબલ્યુ. એમ. ખાને 1913માં ‘આલમઆરા’માં ગાઈને રજૂ કર્યું.
પહેલી બંગાળી સવાક ફિલ્મ	‘જમાઈ સાસ્થી’ – નિર્માણ મદન થિયેટર, 1931
પહેલી તમિળ સવાક ફિલ્મ	‘કાલીદાસ’ – નિર્માણ સાગર મૂવીટોન
પહેલી મરાઠી સવાક ફિલ્મ	‘અયોધ્યાચા રાજા’ – નિર્માણ પ્રભાત ફિલ્મ કંપની- 1932
સૌથી વધુ ગીત ધરાવતી ફિલ્મ	માદન થિયેટર્સનું ‘ઇન્દ્રસભા’ જે 1932માં સર્જાયું. તેમાં 71 ગીતો હતાં
રજતજયંતી ઊજવતી પહેલી સવાક ફિલ્મ	દાદાસાહેબ તોરણે દ્વારા નિર્મિત ‘સામસુંદર’ (મરાઠી) 1932
પહેલી ટૅકનિકલર ફિલ્મ	પ્રભાત ફિલ્મ કંપનીનું ‘સેરંઘ્રી’ 1933
દક્ષિણમાં નિર્માણ પામેલી પહેલી સવાક ફિલ્મ	‘પ્રેમસાગર’ – નિર્માતા-દિગ્દર્શક કે. સુબ્રમણ્યમ 1939
પહેલી અંગ્રેજીમાં સર્જાયેલી સવાક ભારતીય ફિલ્મ	વાડિયા મૂવીટોન દ્વારા નિર્મિત ‘કોર્ટ ડાન્સર’ 1944માં, તેની રજૂઆત અમેરિકામાં થઈ હતી
પહેલી સિનેમાસ્કોપ ફિલ્મ	ગુરુદત્તનું ‘કાગઝ કે ફૂલ’ 1959
સંવાદ વગરની પહેલી સવાક ફિલ્મ	‘ઈંગીત’ તરુ મૂખર્જી પ્રોડક્શન, કૉલકાતા, 1961
ફક્ત એક જ અભિનેતા દ્વારા રજૂ થયેલી ફિલ્મ	સુનીલ દત્તની ‘યાદે’ 1964
પહેલી 70 એમ. એમ. ટૅકનિકલર ફિલ્મ	પાછીનું ‘એરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ’ – 1967
પ્રથમ સ્ત્રીદિગ્દર્શિકા	બેગમ ફાતીમા સુલતાન
પ્રથમ ગુજરાતી ફિલ્મ	‘મુંબઈની શેઠાણી’ જે 9 જાન્યુઆરી 1932ના રોજ રજૂઆત પામ્યું. નિર્માતા – માદન થિયેટર્સ, કૉલકાતા
પહેલું ગુજરાતી ગીત	‘ફૅશનની ફિશિયારી આ કોને કહેવી જુવો જુવો આ મુંબઈની શેઠાણી’ – ફિલ્મ ‘મુંબઈની શેઠાણી’
પહેલી પૂર્ણ લંબાઈની ગુજરાતી ફીચર ફિલ્મ	‘નરસિંહ મહેતા’ – નિર્માતા સાગર મૂવીટોન, દિગ્દર્શક : નાનુભાઈ વકીલ 9 એપ્રિલ, 1932ના રોજ વેસ્ટ ઍન્ડ સિનેમા (નાઝ), મુંબઈમાં રજૂઆત પામી.

 

હરસુખ થાનકી

અભિજિત વ્યાસ