ત્વચાવિદ્યા (dermatology)

ચામડીના બંધારણ, કાર્ય અને વિકારોના અભ્યાસને ત્વચાવિદ્યાની અંતર્ગત આવરી લેવાય છે. શરીર વિવિધ પેશીઓ અને અવયવોનું બનેલું છે. તેને સુબદ્ધ અને દર્શનીય બનાવવા માટે તથા તેના રક્ષણ માટે આવરણની જરૂર રહે છે. ચામડી તથા તેના વાળ, નખ તેની ગ્રંથિઓ વગેરે ઉપસર્ગો (appendages) શરીરનું બાહ્યાવરણતંત્ર (integumentary system) બનાવે છે. તેને આવરણતંત્ર પણ કહે છે. શરીરની અંદર આવેલા વિવિધ અવયવોના પોલાણમાં પણ આવરણ રૂપે અંદરની દીવાલ જેવું શ્લેષ્મકલા(mucosa)નું પડ આવેલું છે. અંદરનું પડ અથવા પટલ (membrane) શ્લેષ્મ (mucus) નામનો ચીકણો પદાર્થ ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી તેને શ્લેષ્મકલા (mucus membrane) કહે છે. કેટલાક રોગોમાં શરીરના બહારના તથા અંદરના આવરણરૂપ ચામડી તથા શ્લેષ્મકલામાં વિવિધ દોષવિસ્તારો (lesions) થાય છે.

તબીબી શાસ્ત્રમાં ચામડીનું અનેક રીતે મહત્વ છે. તે શરીર અને બહારના વાતાવરણ વચ્ચેનું આંતરસ્તર (interface) બને છે અને તેથી જીવનને માટે જરૂરી રક્ષણ અને શરીરનાં તાપમાનનું નિયમન કરવાનું અગત્યનું કાર્ય કરે છે. વળી ચામડી, વાળ, નખ વગેરે દેખાવ માટે ખૂબ જ અગત્યનાં છે. ચામડીમાં વિવિધ રોગો અને વિકારો થાય છે અને તે બધા જ રોગોના એકંદર નવસંભાવ્ય દર(incidence)ના ચોથાથી ત્રીજા ભાગના જેટલો થવા જાય છે. ચામડીમાં થતા વિકારો ચામડીના રોગો તથા શરીરના અન્ય રોગોના વિશિષ્ટ કે વિશેષ ચિહનરૂપ  પણ હોય છે. વળી ચામડીમાંના વિકારો કે વિકૃતિઓનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકાય છે તથા તેમનો ટુકડો લઈને સૂક્ષ્મદર્શક વડે કરાતું પેશીપરીક્ષણ (biopsy) પણ સહેલું બને છે. આમ ચામડીના રોગો તથા તેના દ્વારા પ્રદર્શિત થતા શરીરની અંદરના રોગોનું નિદાન સરળ બને છે.

ચામડીની રચના અને કાર્ય : શરીરનો સૌથી વધુ સપાટી ધરાવતો અવયવ ચામડી છે. પુખ્તવયની વ્યક્તિમાં તે આશરે 1.8થી 1.9 ચોરસમીટર જેટલો થાય છે. તે 0.5થી 3 મિમી. જેટલી જાડાઈ ધરાવે છે. સામાન્ય રીતે શરીરના પાછલા અથવા પૃષ્ઠ (dorsal) ભાગની ચામડી આગળના અથવા ઉદરવર્તી (ventral) ભાગની ચામડી કરતાં વધુ જાડી હોય છે. હાથની હથેળી તથા પગના તળિયાની ચામડી સૌથી જાડી હોય છે. ચામડીને બે મુખ્ય ભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે : સપાટી પરના કેટલાક કોષોના સ્તરો(layers)ની બનેલી અધિત્વચા (epidermis) અને ઊંડે આવેલી ચામડીના મુખ્ય ભાગરૂપી ત્વચા (dermis), અધિત્વચા સંબંધિત પદાર્થો અને સ્થિતિઓને અધિત્વકીય અથવા અધિત્વચાકીય(epidermal) અને ત્વચાના પદાર્થો કે સ્થિતિઓને ત્વકીય અથવા ત્વચાકીય (dermal) કહે છે. અધિત્વચાના સૌથી બહારના સપાટીગત (superficial) પડોમાં કોષકેન્દ્ર વગરના શૃંગીકૃત (cornified) કોષો હોય છે જે શરીરના પ્રવાહીઓને સુકાઈ જતાં રોકે છે તથા સૂક્ષ્મજીવોને શરીરમાં પ્રવેશવા દેતા નથી. ચામડીના શૃંગીકૃત કોષોનાં પટ્ટીઓ જેવાં ઝૂમખાં તથા ચામડીમાંનું છીંકણી રંગનું કૃષ્ણવર્ણક (melanin) નામનું રંગદ્રવ્ય ચામડીને પારજાંબલી કિરણોથી થતા કૅન્સર સામે રક્ષણ આપે છે.

ત્વચામાંની નસોનાં ઝૂમખાં, ચામડીના વાળનાં મૂળ, પરસેવો ઉત્પન્ન કરતી પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ (sweat glands), ચામડી પર ફેલાતો તૈલી પદાર્થ, ત્વક્તૈલ (sebum) ઉત્પન્ન કરતી ત્વક્તૈલગ્રંથિઓ અથવા તૈલગ્રંથિઓ (sebaceous glands), ચેતાતંતુઓના છેડાઓ વગેરે વિવિધ સંરચનાઓ (structures) આવેલી છે. ચામડીમાંની નસો અને પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ શરીરના તાપમાનનું નિયમન કરવામાં મહત્વનું કાર્ય કરે છે. આ ઉપરાંત અધિત્વચામાંના લાંગરહાન્સના કોષો તથા ત્વચામાંની અધિત્વક્-ત્વચાકીય જોડાણની સંરચનાઓ  રોગો સામેનો મહત્વનો પ્રતિકાર કરે છે. આ પ્રકારની રોગ-પ્રતિકારક ક્રિયાને પ્રતિરક્ષાલક્ષી પ્રતિક્રિયા (immunological reaction) કહે છે. તેના વિકારમાં ચામડીમાં વિવિધ પ્રકારના શોથકારી (inflammatory) રોગો થાય છે (જુઓ ત્વચાશોથ). ચામડીની નીચે અવત્વકીય (subcutaneous) પેશીનું સ્તર છે જેમાં ચરબી તથા જાળીયુક્ત (areolar) પેશી આવેલી છે. તેને અધસ્ત્વચા (hypo-dermis) અથવા સપાટીગત તંતુપડ (superfical fascia) કહે છે.

ચામડીનાં મુખ્ય કાર્યોમાં સૂક્ષ્મજીવો તથા પારજાંબલી કિરણોથી રક્ષણ, તાપમાનની જાળવણી, પેશીઓના પ્રવાહી તથા ક્ષારોની જાળવણી, બહારના વાતાવરણની બદલાતી સ્થિતિથી ઉદભવતી સંવેદનાઓ મગજ તરફ પહોંચાડવી, તેલનું અવશોષણ કરવું, વિટામિન ‘ડી’નું ઉત્પાદન કરવું વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

અધિત્વચા : અધિત્વચામાં કોષોનાં 5 પડ આવેલાં છે : (1) ત્વચા પર તરત આવેલાં અને અધિત્વચાના સૌથી નીચેના તળિયાના પડને તલકોષી સ્તર (stratum basale) કહે છે. તલકોષી સ્તરમાં ઘનાકાર (cuboid) કે સ્તંભાકાર (columnar) કોષો છે જે સતત વિભાજિત થતા રહે છે અને નવા કોષો બનાવે છે. સપાટી પરના ઉપરના કોષો કોષકેન્દ્ર ગુમાવીને નાશ  પામે ત્યારે નીચેથી નવા કોષો બનાવવાનું કાર્ય તલકોષી સ્તરના કોષો કરે છે. (2) તેની ઉપરના પડને કંટકકોષી સ્તર (stratum spinosum) કહે છે. તેના કોષો સૂક્ષ્મદર્શક વડે જોવામાં આવે ત્યારે ઝીણા દાંત જેવા પ્રવર્ધો (projections) અથવા કંટકો ધરાવે છે. આ બંને પડને સંયુક્ત રૂપે કોષજનક સ્તર (stratum germinatum) કહે છે. તે સૂચવે છે કે આ બંને પડ સંયુક્ત રૂપે અધિત્વચાના કોષો બનાવે છે. જે ચામડીમાં વાળ હોતા નથી તેના કોષજનક સ્તરમાં સ્પર્શની સંવેદનાના ચેતાતંતુઓના છેડાઓ આવેલા હોય છે. તલકોષી સ્તરમાં ફક્ત એક હરોળમાં કોષો હોય છે જ્યારે કંટકકોષી સ્તરમાં કોષોની 8થી 10 હરોળ હોય છે. (3) તેની ઉપર 3થી 5 હરોળમાં કણિકાવાળા કણિકાકોષી સ્તરના કોષો આવેલા છે. આ નાના કણોને કિરેટોહાયલિન કહે છે. આ કોષોનાં કોષકેન્દ્રો નાશ પામવાના જુદા જુદા તબક્કાઓમાં હોય છે. તેમનાં કોષકેન્દ્રો નાશ પામતાં હોવાથી તેઓ કોઈ ચયાપચયી કાર્ય કરતા નથી. (4) તેની ઉપરના સ્તરને શુદ્ધકોષી અથવા અકણિકાકોષી સ્તર(stratum lucidum) કહે છે. તેમાં કિરેટોહાયલિનનું ઇલેઇડીન નામના દ્રવ્યમાં રૂપાંતર થયેલું  હોય છે જે કણિકાઓ બનાવતું નથી. તેથી આ સ્તરના કોષો શુદ્ધ અથવા કણિકાઓ વગરના હોય છે. હથેળી અને પગના  તળિયામાં આ સ્તરના ઘણા કોષો હોય છે. (5) સૌથી ઉપર 20થી 30 હરોળમાં ચપટા, મરેલા અને કિરેટિનથી ભરેલા શૃંગીકોષી સ્તર(stratum corneum)ના કોષો હોય છે. કિરેટોહાયલિનમાંથી કિરેટિન બને છે. આ સ્તર પ્રકાશ અને ગરમીનાં કિરણો, સૂક્ષ્મજીવો અને અનેક રસાયણોથી રક્ષણ આપે છે.

ત્વચા : ત્વચામાં મુખ્યત્વે શ્વેતતંતુઓ (collagen) અને સ્થિતિસ્થાપક તંતુઓ (elastic fibres) આવેલા છે. ચામડી હથેળી અને પગનાં તળિયામાં જાડી હોય છે અને આંખનાં પોપચાં, શિશ્ન(penis) તથા શુક્રપિંડની કોથળી(scrotum)માં પાતળી હોય છે. તે શરીરના પાછલા (પૃષ્ઠ) ભાગ પર તથા મધ્યરેખાથી દૂરની સપાટી પર જાડી હોય છે. તેમાં નસો, ચેતાતંતુઓ, ગ્રંથિઓ તથા વાળનાં મૂળ આવેલાં હોય છે. ત્વચાના ઉપલા 1/5 ભાગમાં અંકુરો જેવા પ્રવર્ધો આવેલા છે અને તેથી તે ઉપરની અધિત્વચાને આ અંકુરો વાંકીચૂકી બનાવે છે. આવા અંકુરો(papillae)વાળા ત્વચાના ભાગને અંકુરિત (papillary) સ્તર કહે છે. આ અંકુરોમાં કેશવાહિનીઓ અને ચેતાતંતુઓના છેડા આવેલા હોય છે. આ ચેતાતંતુઓ સ્પર્શની સંવેદનાઓ મેળવે છે. ત્વચાના બાકીના ભાગને તંતુજાળી (reticular) વિસ્તાર કહે છે. તેમાં ઘટ્ટ સંધાનપેશી(connective tissue)ના શ્વેતતંતુઓ અને સ્થિતિસ્થાપક તંતુઓની જાળી બનાવતી ભારિકાઓ (bundles) આવેલી છે. તંતુઓની જાળી જેવી રચનાને લીધે આ વિસ્તારને તંતુજાળી વિસ્તાર કહે છે. આ તંતુઓની જાળીમાંની જગ્યામાં ગ્રંથિઓ અને કેશમૂળ આવેલાં છે. તંતુઓની જાળીને લીધે ચામડીમાં મજબૂતાઈ, સ્થિતિસ્થાપકતા (elasticity) અને તણાવશીલતા (extensibility) આવે છે. તણાવશીલતાને લીધે ચામડીને ખેંચીને લંબાવી શકાય છે અને સ્થિતિસ્થાપકતાને લીધે તે ખેંચાણનું બળ જાય ત્યારે મૂળ ચામડી તણાઈને મોટા વિસ્તારનું આવરણ બનાવે છે. આવી ખેંચાઈ ગયેલી ચામડીમાં ઝીણા લાલાશ પડતા ચીરા પડે છે. જે પાછળથી રુઝાઈને સફેદ ચાંદી જેવી ચર્મરેખાઓ(striae)ના રૂપે રહી જાય છે. ચામડીનું તંતુજાળી પડ નીચે આવેલાં હાડકાં કે સ્નાયુઓ જોડે અવત્વકીય પડ વડે જોડાયેલું હોય છે. અવત્વકીય પડમાં ચરબીના કોષો તથા દબાણની સંવેદનાના ચેતાતંતુઓના છેડા આવેલા હોય છે. શ્વેતતંતુઓ ચામડીમાં બધી જ દિશામાં હોય છે, પરંતુ કોઈ એક ચોક્કસ વિસ્તારમાં તે મુખ્યત્વે ચોક્કસ દિશામાં ગોઠવાયેલાં હોય છે. તેને કારણે ચામડીમાં ખાંચરેખાઓ (lines of cleavage) પડે છે. તેને તણાવરેખાઓ (tension lines) પણ કહે છે. આંગળીઓના વેઢાની  હથેળી તરફની સપાટી પર આંગળીની લંબરેખાને સમાંતર રેખાઓ જોવા મળે છે તે આ પ્રકારની રેખાઓ છે. જો સર્જ્યન દ્વારા થતો ચામડી પરનો છેદ આ તણાવરેખાઓને સમાંતર હોય તો પાતળી રુઝપેશી (scar) સાથે ઘા રુઝાય છે, પરંતુ જો શસ્ત્રક્રિયાનો છેદ તણાવરેખાઓને કાપે તો તે જાડી અનિયમિત રુઝપેશી બનાવે છે.

ચામડીનો રંગ : ચામડીનો રંગ 3 જુદા જુદા ઘટકો વડે નિશ્ર્ચિત થાય છે : (1) કૃષ્ણવર્ણક (melanin), (2) પીતવર્ણક (carotene) તથા (3) કેશવાહિનીઓમાં વહેતું લોહી. કૃષ્ણવર્ણક નામના છીંકણી રંગના કણો અધિત્વચામાં તથા પીતવર્ણક નામના પીળાશ પડતા રંગના કણો તેમજ કેશવાહિનીઓ ત્વચામાં આવેલાં છે. તેમને કારણે ચામડી ફિક્કી તેમજ પીળી, શ્વેત અને રતાશ પડતી, ઘઉંવર્ણી કે ગાઢી અશ્વેત બને છે. કૃષ્ણવર્ણક કૃષ્ણકોષો(melanocytes)માં બને છે. કૃષ્ણકોષો  અધિત્વચાનાં સૌથી નીચે આવેલાં બંને પડ તલકોષી સ્તર અને કંટકકોષી સ્તરમાં આવેલાં છે. દરેક પ્રકારની પ્રજામાં કૃષ્ણકોષોની સંખ્યા સરખી રહે છે; પરંતુ શ્વેતપ્રજાના કૃષ્ણકોષોમાં કૃષ્ણવર્ણકનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે. જ્યારે જન્મજાત વિકાર રૂપે જો કૃષ્ણકોષો કૃષ્ણવર્ણકના કણ ન બનાવી શકે તો તેને ત્વકીય અવર્ણકતા(albinism)નો વિકાર થાય છે. જો ચામડીના કેટલાક વિસ્તારોમાં કૃષ્ણવર્ણકનું પ્રમાણ વધુ પડતું હોય તો તેને અતિવર્ણકતા(hyper pigmentation)નો વિકાર કહે છે. આવા અતિવર્ણકતાવાળા વિસ્તારને કૃષ્ણડાઘ (freckles) કહે છે. પારજાંબલી કિરણોની હાજરીમાં કૃષ્ણકોષો ટાયરોસિનેઝ નામના  ઉત્સેચક(enzyme)ની મદદથી કૃષ્ણવર્ણક બનાવે છે. કૃષ્ણવર્ણક પારજાંબલી કિરણોની જોખમી અસરો સામે રક્ષણ આપે છે. અધિત્વચામાં ઉત્પન્ન થતા આ દ્રવ્યના ઉત્પાદનનું નિયંત્રણ અગ્ર પીયૂષિકા (anterior pituitary) નામની માથામાં આવેલી ગ્રંથિનો કૃષ્ણકોષઉત્તેજી અંત:સ્રાવ (melanocyte stimulating hormone, MSH) કરે છે. કૃષ્ણકોષોમાં ઉદભવતા કૅન્સરને કૃષ્ણકોષી કૅન્સર (malignant melanoma) કહે છે. અધિત્વચાના શૃંગીકોષી સ્તર તથા ત્વચામાંના ચરબીના કોષોમાં પીળા રંગના કણોવાળો પીતવર્ણક હોય છે. તે ચીન-જાપાનની પીળી પ્રજાઓની ચામડીના પીળાશ પડતા રંગનું મુખ્ય કારણ ગણવામાં આવે છે. શ્વેત પ્રજાઓની ચામડીની તથા હથેળી, હોઠ, પગનાં તળિયાંની રતાશનું કારણ કેશવાહિનીઓમાંનું ફરતું લોહી છે.

ચામડીના ઉપસર્ગો (appendages) : વાળ, નખ તથા ગ્રંથિઓ ગર્ભની અધિત્વચામાં વિકસે છે. તે રક્ષણ અને તાપમાનના નિયમનમાં કામ આવે છે.

વાળ : તેને કેશ કે રોમ કે રુવાંટી (pili) કહે છે. તેનું મૂળ કાર્ય રક્ષણ છે. માથા પર, ભમરમાં, પાંપણમાં અને શરીરના અન્ય ભાગની ચામડી પર તે ઈજા તથા સૂર્યપ્રકાશથી રક્ષણ આપે છે. વાળ વચ્ચેની જગ્યામાં હવા ભરાયેલી હોય છે, જે ગરમી માટે અવાહક પડ બનાવે છે અને એ રીતે તે તાપમાન જાળવવામાં પણ મદદ કરે છે. ત્વચામાંના વાળના તંતુને મૂળતંતુ (root) કહે છે અને ચામડીમાં જ્યાંથી વાળ બને છે તેને કેશમૂળ (hair follicle) કહે છે. તેની સાથે એક ત્વક્તૈલ-ગ્રંથિ (sebaceous gland) આવેલી છે. ચામડીના જે છિદ્રમાંથી વાળ બહાર આવે છે ત્યાં તે ત્વક્તૈલગ્રંથિનું તેલ પણ બહાર આવીને ચામડીની સ્નિગ્ધતા વધારે છે. કાન અને નાકમાંના વાળ જંતુ

અને ધૂળના રજકણો સામે રક્ષણ આપે છે. ગર્ભના 3જા અને 4થા મહિનામાં અધિત્વચામાંથી કેશમૂળ વિકસે છે અને તે નીચે ત્વચામાં ઊતરે છે. ગર્ભના 5મા અને 6ઠ્ઠા મહિનામાં તેમાંથી નાનાં રૂંવાં (lanugo) ઊગે છે, જે જન્મ પહેલાં ખરી પડે છે, પરંતુ પોપચાં, ભમર અને માથા પર રહી જાય છે. જન્મ પછી તે મજબૂત થાય છે. બાકીના ભાગ પર રોમલ (vellus) નામની રુવાંટી ઉદભવે છે. યૌવનારંભે (puberty) બગલ અને ગુપ્તાંગોની આસપાસ વાળ ઊગે છે. પુરુષોમાં તે સમયે મૂછ અને ગાલ તથા દાઢી પર પણ વાળ ઊગે છે. ભમર, માથું, બગલ, ચહેરો તથા ગુપ્તાંગોની આસપાસના જાડા વાળને અંતિમ કેશ (terminal hairs) કહે છે. પુખ્તવયે લગભગ 50 લાખ વાળ હોય છે. જેમાં એક લાખ માથામાં હોય છે. હથેળી, પગનું તળિયું, આંગળીના છેલ્લા વેઢાનો પાછલો ભાગ, હોઠ, સ્તનની ડીંટડી, સ્ત્રીશિશ્ન (clitoris), શિશ્નમુકુટ (glans penis), શિશ્ન મુકુટનું ચર્માવરણ (prepuce), ભગોષ્ઠ વગેરે સ્થળોએ વાળ હોતા નથી. સીધા વાળનો આડછેદ લંબગોળ કે નળાકાર હોય છે જ્યારે વાંકડિયા વાળનો આડછેદ ચપટો હોય છે. વાંકડિયા વાળ કરતાં સીધા વાળ વધુ મજબૂત હોય છે.

વાળના બે ભાગ હોય છે : કેશતંતુ (shaft) અને કેશમૂળ. વાળ કેશમૂળમાં ઊગે છે અને તેનો ચામડી બહાર પ્રવર્ધિત (projecting) ભાગ કેશતંતુ બનાવે છે. કેશતંતુની વચ્ચે મજ્જા (medulla) હોય છે. તેની આસપાસ રંગના કણોવાળું મધ્ય બહિ:સ્તર (cortex) હોય છે અને બહારની બાજુ પાતળું કેશાવરણ (cuticle) હોય છે. રંગીન વાળના બહિ:સ્તરના કોષોમાં રંગના કણો હોય છે જ્યારે સફેદ વાળમાં મુખ્યત્વે હવા હોય છે. કેશમૂળ ત્વચામાં આવેલું હોય છે અને તેના સૌથી નીચલા છેડે એક, કોષોનો બનેલો અંકુર (papilla) હોય છે. કેશમૂળની આસપાસ બે આવરણો હોય છે, જેને અંત: મૂલાવરણ (internal root sheath) અને બાહ્ય મૂલાવરણ (external root sheath) કહે છે. વાળના મૂળતંતુ તથા બંને મૂલાવરણોને સંયુક્ત રૂપે કેશમૂળ (hair follicle) કહે છે. કેશમૂળ સાથે વાળને ઊભો કરતો કેશ-ઉત્તિષ્ઠક અથવા રોમહર્ષક સ્નાયુ (arrector pili muscle) જોડાયેલો હોય છે, જે જ્યારે રૂંવાડાં ઊભાં થઈ જાય છે ત્યારે સંકોચાય છે. કેશમૂળમાં ચામડીમાં બનતા તેલની ત્વક્તૈલગ્રંથિની નલિકા પણ ખૂલે છે, જે કેશતંતુ સાથે ચામડીમાંના છિદ્રમાંથી બહાર આવે છે. કેશમૂળના તળિયે આવેલા કેશકંદુક(hair bulb)નાં કેશાંકુર(papilla)માં વાળના કોષોને પોષણ આપતી કેશવાહિનીઓ હોય છે. કેશાંકુરની આસપાસના કોષો કોષદળ (matrix) બનાવે છે જેથી તે ભાગ ઊપસેલો હોય છે. તેમાં કેશજનક કોષો આવેલા હોય છે. કેશમૂળની આસપાસ ચેતાતંતુઓનું ગૂંચળું હોય છે, જે સ્પર્શની સંવેદના ગ્રહણ કરે છે. વાળનો રંગ કૃષ્ણવર્ણક દ્રવ્યથી બને છે. કેશમૂળના કોષદળમાંના કૃષ્ણકોષો તે ઉત્પન્ન કરે છે. જ્યારે આ રંગના કણો બનતાં અટકે ત્યારે વાળ સફેદ થાય છે. વાળ ઊગવા-રહેવા-ખરવાનો ચક્રીય ક્રમ હોય છે. તેને કારણે મૃત પ્રોટીન ઉત્પન્ન થાય છે તેને વાળ કહીએ છીએ. વાળ વધવાનો સામાન્ય દર દર ત્રણ દિવસે 1 મિમી. હોય છે. શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં કેશ-ઉત્પાદન-ચક્રનો જુદો જુદો સમયગાળો હોય છે; જેમ કે, માથામાં 2થી 6 વર્ષ સુધી  વાળ ઊગે છે, 2 મહિના તે સ્થિર રહે છે, ત્યારપછી તે ખરી જાય છે. તેના 3 મહિના પછી ફરીથી વાળ બનવાનું શરૂ થાય છે. ભમરના વાળનો ઉત્પાદનકાળ 10 અઠવાડિયાંનો જ છે અને તેથી તે લાંબા થતા નથી. સામાન્ય રીતે દરરોજ 70થી 100 જેટલા, માથાના વાળ ખરે છે. માંદગી, આહાર અને માનસિક વિકારો કેશ-ઉત્પાદન-ચક્રને અસર કરે છે. તેથી તાવ, મોટી માંદગી કે શસ્ત્રક્રિયા પછી વધુ વાળ ઊતરે છે. બાળકના જન્મ પછી પણ માતાના વાળ ખરે છે. વાળ ઊગવાના વિસ્તારો ઉંમર સાથે ઘટે છે. તેને ટાલ પડવી કહે છે (જુઓ ટાલ).

ચામડીની ગ્રંથિઓ : ચામડીમાં 3 પ્રકારની ગ્રંથિઓ આવેલી છે : (1) પ્રસ્વેદ ગ્રંથિ, (2) ત્વક્તૈલગ્રંથિ તથા (3) મીણગ્રંથિ (ceruminous glands).

(1) પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ પરસેવો બનાવે છે. શરીરમાં 20થી 30 લાખ પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ છે. તે શરીરના તાપમાનની જાળવણીમાં મહત્વનું કાર્ય કરે છે. તે 24 કલાકમાં લગભગ 1.5 લિટર જેટલો પરસેવો બહાર કાઢે છે. દરેક ગ્રંથિમાં એક લાંબી નલિકા અને બીજો પરસેવો ઉત્પન્ન કરતો ભાગ હોય છે. તેના 2 પ્રકાર છે. એક પ્રકારની ગ્રંથિઓમાં પરસેવો ઉત્પન્ન કરતી ગ્રંથિ ત્વચામાં આવેલી હોય છે અને બીજા પ્રકારમાં તે ચામડીની નીચેની પેશીમાં આવેલી હોય છે. બંને પ્રકારની ગ્રંથિઓની નલિકા, ત્વચા અને અધિત્વચામાંથી પસાર થઈને સપાટી પર છિદ્ર દ્વારા ખૂલે છે. જે પ્રકારની ગ્રંથિ ત્વચામાં આવેલી છે તે યૌવનારંભે કાર્ય શરૂ કરે છે. તેનો પરસેવો વધુ ચીકણો હોય છે અને તે બગલ, ગુપ્તાંગોની આસપાસ તથા સ્તનની ડીંટડીની આસપાસના વિસ્તારમાં આવેલી હોય છે બીજા પ્રકારની પ્રસ્વેદગ્રંથિ આખા શરીરમાં ફેલાયેલી હોય છે. પરંતુ તે ડોક, નખની ગાદી, શિશ્નમુકુટ (glans penis), સ્ત્રીશિશ્નમુકુટ (glans clitoris) અને કાનના ઢોલમાં આવેલી હોતી નથી. હથેળીમાં તેની સંખ્યા સૌથી વધુ છે – 1200/ ચોસેમી. પરસેવામાં પાણી, મીઠું, યૂરિયા, યૂરિક ઍસિડ, ઍમિનોઍસિડ, એમોનિયા, શર્કરા, લૅક્ટિક ઍસિડ અને એસ્કૉરબિક ઍસિડ હોય છે. (2) ત્વક્તૈલગ્રંથિઓ સામાન્ય રીતે કેશમૂળ સાથે જોડાયેલી હોય છે. તે ગ્રંથિ ત્વચામાં આવેલી હોય છે અને તેની નલિકા કેશમૂળની ગ્રીવા(neck)માં ખૂલે છે. જે ત્વક્તૈલગ્રંથિ કોઈ વાળ સાથે સંબંધ ન ધરાવતી હોય તે સીધેસીધી સપાટી પર ખૂલે છે. આવી વાળ વગરની ગ્રંથિ હોઠ, શિશ્નમુકુટ, ભગોષ્ઠ અને આંખના પોપચામાં આવેલી હોય છે. તે હથેળી અને પગના તળિયે હોતી નથી. સ્તન, ચહેરો, ગળું અને છાતીના ઉપલા ભાગમાં તે મોટી હોય છે. તેના સ્રાવને ત્વક્તેલ (sebum) કહે છે. તેમાં ચરબી, કોલેસ્ટેરોલ, પ્રોટીન અને અકાર્બનિક ક્ષારો હોય છે. તે વાળને સુકાઈ જતાં અને બરડ થતાં અટકાવે છે. અને ચામડી પર એક પાતળું પડ બનાવીને તેને સુકાઈ જતી અટકાવે છે. (3) બહારના કાનની નળીની ચામડીમાં વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રસ્વેદગ્રંથિ આવેલી હોય છે, જેનો સ્રાવ અને ત્વક્તૈલગ્રંથિનો સ્રાવ મળીને મીણ જેવો પદાર્થ બનાવે છે. માટે તેને મીણગ્રંથિ કહે છે.

નખ : નખ કિરેટિનવાળા કઠણ કોષોના બનેલા હોય છે. તે આંગળીઓ અને અંગૂઠાના છેડાઓની પૃષ્ઠ સપાટી પર ચોખ્ખા અને કઠણ આવરણ રૂપે આવેલા હોય છે. તેના 3 ભાગ પડે છે : નખમૂળ, નખકાય અને નખની મુક્ત કિનારી. નખકાય બહારથી દેખાય છે અને આંગળીના છેડાની બહાર મુક્ત રૂપે નખનો જે છેડો આવે છે તેને નખની મુક્ત કિનારી કહે છે. નખ-ખાંચ(nail groove)માં જે ભાગ ઢંકાયેલો હોય છે તેને નખમૂળ કહે છે. નીચેની કેશવાહિનીઓને કારણે મોટાભાગની નખકાય ગુલાબી લાગે છે. તેનો નખમૂળ તરફનો અર્ધચંદ્રાકાર (lunula) ભાગ સફેદ હોય છે કેમ કે ત્યાંની નસો  નખના આ ભાગમાંથી સ્પષ્ટ જણાઈ શકતી નથી. નખની બંને બાજુની કિનારીઓ તથા તેના મૂળને ઢાંકતી ચામડીને નખગડી (nail fold) કહે છે. અને નખની નીચે આવેલી અધિત્વચાને નખ-ગાદી (nail bed) કહે છે. નખગાદી અને નખગડી વચ્ચેની ખાંચને નખખાંચ કહે છે. નખમૂળને ઢાંકતું અધિત્વચાનું શૃંગીસ્તરનું નાનું પડ અધિનખકલા (eponychium) તરીકે ઓળખાય છે. નખની મુક્ત કિનારીની નીચે આવેલા શૃંગીસ્તરને અધોનખકલા (hyponychium) કહે છે. નખગાદીના આંગળી તરફના છેડા પર આવેલી જાડી અધિત્વચાને કોષદળ (matrix) કહે છે. તે નખની વૃદ્ધિ કરે છે. સામાન્ય રીતે દર 1 અઠવાડિયામાં નખ 0.1 મિમી. જેટલો વધે છે. પગના નખ ધીમે વધે છે.

અધિત્વચા–ત્વચાનું જોડાણ : અધિત્વચા અને ત્વચા જ્યાં મળે તે આંતર સપાટી (interface) પર આવેલી કેટલીક સંરચનાઓ મહત્વની ક્રિયાશીલ રચનાલક્ષી એકમ (functional anatomic units) તરીકે કામ કરે છે. તેના સંકુલ પટલો (membranes), કોષોની ચપટી પટ્ટીઓ (lamellae) તથા જુદી જુદી દિશામાં જતા તાંતણાઓ એકબીજા જોડે જાળી બનાવીને અધિત્વચાને ટેકો આપે છે તથા ત્વચા સાથે તેને જડી દે છે. તે શોથકારી કોષો (inflammatory cells), કૅન્સરકોષો તથા અન્ય દ્રવ્યોને ત્વચામાંથી અધિત્વચામાં જતાં રોકે છે અને એક ગળણી જેવું કાર્ય કરે છે. સાદા સૂક્ષ્મદર્શકમાં તે વાંકીચૂકી કિનારી રૂપે જણાય છે, જેની અંદર ત્વચાના અંકુરો હોય છે. ઇલેક્ટ્રૉન  સૂક્ષ્મદર્શકમાં સ્પષ્ટપણે દર્શાવી શકાય છે કે અધિત્વચાનું સૌથી નીચલું સ્તર તલકોષી સ્તર તલીય પડળ (basal lamina) પર ગોઠવાયેલું હોય છે. તે ઝીણા તાંતણાવાળું ઘટ્ટ પટલ (પડળ) હોય છે અને તલીય કોષોના સ્તર અને તલીય પડળ વચ્ચે એક પાતળું ચોખ્ખું પડળ આવેલું હોય છે તેને શુદ્ધ પડળ (lamina lucida) કહે છે. આ પડળોનાં કેટલાંક પ્રોટીનો વિવિધ રોગોમાં પ્રતિજન (antigen) તરીકે વર્તે છે. ખાસ કરીને રક્તકોષભક્ષિતા (lapus erythematosus), ફોલ્લાધારી (bulbus) પેમ્ફીગોઇડ, હર્પિસસમ ત્વચાશોથ (dermatitis herpetiformis) વગેરે.

ચામડીનાં કાર્યો : ચામડીનું મુખ્ય કાર્ય રક્ષણ કરવાનું છે. તેનું શૃંગીસ્તર, કૃષ્ણવર્ણક, તેની ચેતાઓ (nerves), ત્વચાની સંધાનપેશી (connective tissue), ચામડી પર ફેલાતું તેલ, ચામડી પરના વાળ વગેરે ચામડીના વિવિધ ભાગો ઘસારો, પારજાંબલી કિરણો, સૂક્ષ્મજીવો વગેરેથી રક્ષણ કરે છે. તેનું બીજું મુખ્ય કાર્ય શરીરના તાપમાનનું નિયમન છે. ચામડીમાં આવેલા કિરેટીન કોષ (keratinocyte), લાંગરહાન્સના કોષ, કૃષ્ણકોષ(melanocyte) તથા તલીય પડળ અને શુદ્ધ પડળ પ્રતિરક્ષાતંત્ર સાથે જોડાયેલાં હોય છે. તેઓ ચેપ કે ઈજા વખતે તેને રૂઝવવા માટે કરાતી શોથ (inflammation) નામની પ્રક્રિયામાં મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. ચામડી અને તેના ઉપસર્ગો – વાળ, નખ વગેરે શરીરને સુંદર દેખાવ આપે છે. વૃદ્ધાવસ્થાની પાતળી ચામડીનું કારણ 30થી 70 વર્ષના ગાળામાં ચામડીના તંતુઓ ક્રમશ: ઘટે છે તે છે. વળી વૃદ્ધોમાં ક્રિયાશીલ ગ્રંથિઓની સંખ્યા પણ ઘટે છે અને તેથી તેઓ તાપમાનનું નિયમન બરાબર કરી શકતા નથી. તેવી જ રીતે તેઓમાં લાંગરહાન્સના કોષો પણ ઘટીને અર્ધા થાય છે જે રોગપ્રતિકારક કાર્યને ઘટાડે છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં વાળની સંખ્યા ઘટે છે અને નખનો વૃદ્ધિદર પણ ઘટે છે. તેથી દરેક રીતે વૃદ્ધાવસ્થામાં ચામડીનાં કાર્યો ઘટે છે.

શોથ અને રુઝ આવવી : ઈજા, ચેપ, ઝેરી પદાર્થનો સંસર્ગ કે પ્રતિરક્ષાલક્ષી (immunologic) ક્રિયા થાય ત્યારે ચામડીના કોષો નાશ પામે છે. આવા નુકસાનને અટકાવવા, ઘટાડવા અને અંતે રૂઝવવા બે મહત્વની ક્રિયાઓ થાય છે. તેમને અનુક્રમે શોથ અને ઘા-રૂઝ (healing) કહે છે. લોહીના અને પેશીમાંના કોષભક્ષી કોષો (phagocytes) અને પ્રતિરક્ષાલક્ષી કોષો ઘાના સ્થળે જમા થાય છે. તેથી તે વિસ્તાર ગરમ, લાલ, સૂજેલો અને પીડા કરતો બને છે. તેને શોથ કહે છે. લોહીના લસિકાકોષો (lymphocytes), એકકેન્દ્રી કોષો (monocytes), ઇઓશનરાગી કોષો (eosinophils) તથા પેશીના માસ્ટ કોષો તેમાં મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. માસ્ટ-કોષો ચોકીદાર તરીકે વર્તે છે અને તેઓ ઈજા કે ચેપ થાય ત્યારે હિસ્ટામિન, પ્રોસ્ટાગ્લેન્ડીન-ડી2 અને લ્યુકોટ્રાઇન્સ નામનાં વિવિધ દ્રવ્યોને મુક્ત કરીને શોથની પ્રક્રિયાનો આરંભ અને વધારો કરે છે. ઘાવ કે ઈજા સમયે તેમાં લોહી વહે અને શોથની પ્રક્રિયા ઉદભવે છે જે રૂઝવવાની પ્રક્રિયાના પ્રથમ પગલા રૂપે સ્થાપનદળ (substrate) બનાવે છે. આ સ્થાપનદળ પાયાનું કામ કરે છે અને તેની ઉપર કોષો સંખ્યાવૃદ્ધિ કરીને ખાડાને પૂરી દે છે. રૂઝ આવવાની પ્રક્રિયાના પ્રથમ બે તબક્કા, આમ અનુક્રમે, સ્થાપનદળનું ઉત્પાદન અને કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિ(proliferation) છે. તેના છેલ્લા અને ત્રીજા તબક્કા રૂપે પુનર્રૂપાંતરણ (remodelling) થાય છે અને ઘાવ પુરાઈને લગભગ સામાન્ય સ્થિતિનું નિર્માણ થાય છે. ઘા રુઝાય ત્યારે મૂળભૂત રૂપે તંતુકોષો (fibrocytes) તેમાં ભાગ લે છે અને તેથી ઘાવની રૂઝપેશી (scar tissue) તંતુમય હોય છે. તે ક્યારેક ક્ષીણ (atrophic) કે અતિવૃદ્ધિવત્ (hypertrophic) હોય છે. ક્ષીણ રૂઝપેશી ખાડો બનાવે છે; દા. ત., શીતળાના રોગ પછી થતા ચહેરા પરના ખાડા અને અતિવૃદ્ધિજન્ય રૂઝપેશી ઊપસી આવે છે. દા. ત., દાઝ્યા પછીની રૂઝપેશી.

ચામડીના રોગોનું નિદાન : ચામડીના વિકારોનું નિદાન મુખ્ય 3 મહત્વની પ્રક્રિયાઓ દ્વારા થાય છે. દર્દીની તકલીફોની ક્રમસર નોંધ, શારીરિક તપાસ અને વિશિષ્ટ તપાસ-કસોટીઓ. દર્દીની તકલીફોની નોંધ મેળવતી વખતે દર્દીએ લીધેલી દવાઓની નોંધ તથા તેને થયેલા આંતરિક રોગોની નોંધ મહત્વની ગણાય છે. તેવી જ રીતે દર્દી કે તેના કુટુંબમાં અન્ય વ્યક્તિઓને ઍલર્જીજન્ય રોગો છે કે નહિ તે પણ જાણી લેવાય છે. કૌટુંબિક રીતે જોવા મળતા અને દર્દીના શારીરિક બંધારણને કારણે જ થતા અતિસંવેદિતા(hypersensitivity)ના વિકારને સ્વગત અતિસંવેદિતા(atopy)નો વિકાર કહેવાય છે. વિવિધ પ્રકારના ત્વચાશોથ (dermatitis) અને ત્વચાદોષ (dermatosis)માં સ્વગત અતિસંવેદિતા મહત્વનું કારણ હોય છે. જો વ્યક્તિને સંસર્ગજન્ય ત્વચાશોથ(contact dermatitis) થયો હોય તો તેનાં કામનો પ્રકાર તથા શોખ શો છે તે જાણવું જરૂરી બને છે. તેમાં ઘણી વખત સંક્ષોભજનક (irritant) પદાર્થો સાથે સંસર્ગ (exposure) થતો હોય એવી માહિતી મળે છે. કામ કરવાને સમયે તકલીફ વધે અને તેનાથી દૂર થયે જો તકલીફ ઘટે તો આવા વિકારની સંભાવના વધે છે. માનસિક તણાવને કારણે ઘણી વખત ખીલ, શોરિયાસ, સિબોરિયા તથા સ્વગત સંવેદિતાજન્ય ખરજવા(atopic eczema)ની તીવ્રતા વધે છે.

ચામડીના વિકારવાળા દર્દીની ઉંમર, જાતિ (sex), પ્રજાતિ (race), ભૌગોલિક વતન, તકલીફ થયાની ઋતુ, ધંધો, અન્ય રોગો, અગાઉ લીધેલી સારવાર વગેરે બાબતોની નોંધ લેવાય છે. બાળકોમાં માથા પર દાદર, યુવાનોમાં ચહેરા પર ખીલ અને વૃદ્ધાવસ્થામાં કૅન્સર વધુ જોવા મળે છે. શીતદાહ (frost bite), ઉગ્ર વ્યાપક રક્તકોષભક્ષિતા (acute systemic lupus erythematosus) સ્ત્રીઓમાં વધુ થાય છે. જ્યારે કાપોસિનું સાર્કોમા તથા ટાલ મુખ્યત્વે પુરુષોના રોગ–વિકારો છે, જ્યુમાં પૅમ્ફીગસ, હબસીમાં ઉરુસ્થાની ચિરગડશોથ (granuloma inguinale) અને વિસ્તરિત રૂઝપેશી (keloid), શ્વેતપ્રજામાં ચામડીનાં કૅન્સર અને ચીનાઓમાં સુસ્પષ્ટ મનોચેતાજન્ય ત્વચાશોથ (circumscrited neurodermatitis) વધારે પ્રમાણમાં થાય છે. કેટલાક ભૌગોલિક વિસ્તારોમાં કેટલાક રોગો વધુ જોવા મળે છે; જેમ કે, ભારત, ચીન, આફ્રિકા, બ્રહ્મદેશ, જાપાન, દક્ષિણ અમેરિકામાં કુષ્ઠરોગ (leprosy) વધુ થાય છે. સ્વગત સંવેદિતાજન્ય ત્વચાશોથનો સંબંધ વ્યક્તિના વ્યવસાય સાથે હોય છે. અગાઉ લીધેલી દવા ઘણી વખત ચામડીનો કોઈ રોગ કે વિકાર કરે છે.

ચામડીના વિકારોમાં એક મહત્વનું લક્ષણ ખૂજલી છે. તેને અંગ્રેજીમાં itching કે શાસ્ત્રીય રીતે ખર્જરિકા (pruritus) કહે છે. આશરે 200 વર્ષ અગાઉ હેફન્રેરે તેની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવ્યું હતું કે ‘‘ખૂજલી એ એક એવી અણગમતી સંવેદના છે કે જેને કારણે વ્યક્તિને ખંજવાળવાનું મન થાય છે.’’ આવી લગભગ અર્ધવૈજ્ઞાનિક વ્યાખ્યા હજુ આજે પણ સ્વીકાર્ય છે. તે મંદ, મધ્યમ, તીવ્ર કે અતિ તીવ્ર પ્રકારની હોય છે. અતિ તીવ્ર ખૂજલીની સંવેદનાને ખૂજલીસંકટ (itch crisis) કહે છે. તેમાં વ્યક્તિ પોતાની બધી જ મર્યાદાઓ છોડીને અસહાયપણે ખંજવાળ્યા કરે છે અને તેથી ઘણી વખત ચામડીમાંથી લોહી નીકળી આવે છે. દર્દીને શરમ આવી જાય છે. કેટલાક તબીબો તેને ચામડીનું હસ્તમૈથુન (cutaneous masterbation) પણ કહે છે.

ખૂજલીનાં કારણો બે જૂથમાં વહેંચાય છે : (1) અજ્ઞાતમૂલ (essential) અને (2) વિકારજન્ય(secondary). ખસ, જૂ, ફૂગનો ચેપ, દા. ત., દાદર, શીળસ, ખરજવું, અતિપ્રસ્વેદી ત્વચાશોથ (seborrhoeic dermatitis), હર્પિસસમ-ત્વચાશોથ (dermatitis herpetiformis), સ્વગત અતિસંવેદિતાજન્ય ત્વચાશોથ, શિશુગત ખરજવું, ચક્તીકારી ચર્મકાઠિન્ય (lichen planus), પિટ્રિઆસીસ રોઝીઆ, સોરિયાસિસ વગેરે ચામડીના રોગોમાં તથા કમળો, મધુપ્રમેહ, મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા, હોજકિનનો રોગ અને શરીરના વિકારોમાં ખૂજલી થાય છે.

વૈજ્ઞાનિક ર્દષ્ટિએ પીડાની સંવેદના ઝીલતા ચેતાતંતુઓના અપૂર્ણ સ્વલ્પાપ ઉત્તેજન(subminimal excitation)થી ખૂજલીની સંવેદના થાય છે. તેની સારવારમાં મોં કે ઇન્જેક્શન વાટે દવા ઉપરાંત કોઈક સ્થાનિક સારવારની જરૂર રહે છે. ખૂજલીનાં વિવિધ કારણોમાં ગુદાસ્થાની ખૂજલી (pruritustani), ભગોષ્ઠસ્થાની ખૂજલી (pruritus vulvae), શીતકાલીન ખૂજલી (winter itch) વાર્ધક્ય ખૂજલી (senile itch), દવાઓથી થતી ઔષધજન્ય ખૂજલી, શરીરની અંદર જ અવયવોના રોગોમાં થતી ખૂજલી વગેરે મહત્વના વિકારો છે.

ત્વચાવિદ્યા એક નિરીક્ષણની વિશેષવિદ્યા (speciality) છે. ચામડી પરના ડાઘ, ફોલ્લીઓ, ફોલ્લાઓ, પોપડાઓ વગેરે વિવિધ વિકારોનું નિરીક્ષણ કરવાથી મહદ્અંશે નિદાન થઈ શકે છે. તે માટે દિવસનો પૂરતો પ્રકાશ અને જરૂર પડ્યે અંધારાખંડમાં પારજાંબલી પ્રકાશની જરૂર પડે છે. ચામડી પર વિવિધ પ્રકારના વિકારો જોવા મળે છે. આવા વિકારોવાળા ચામડીના વિસ્તારોને દોષવિસ્તારો(lesions) કહે છે. ચામડી પરના ઊપસેલા કે દબાયેલા ન હોય તેવા રંગીન ડાઘાને ત્વક્ડાઘ (macule) કહે છે. જો તેનો નાનો વિસ્તાર ઊપસેલો હોય તો તેને ત્વક્ફોલ્લી (papule) કહે છે. ઘણી વખત ડાઘ અને ફોલ્લીનો સંયુક્ત દોષવિસ્તાર પણ હોય છે. ક્યારેક ફોલ્લીમાં પ્રવાહી ભરેલું હોય તો તેને સજળફોલ્લી (vesicle) કહે છે. તેમાં પરુ હોય તો તેને સપૂયફોલ્લી (pustule) કહે છે. મોટી પ્રવાહી ભરેલી ફોલ્લીને સજળફોલ્લો કે ફોલ્લો (bulla) કહે છે. ચામડીમાં સોજો આવે અને તે લાલાશ પડતી થઈ હોય તો તેને ત્વક્શોફ (wheal) કહે છે. ચામડીની લાલાશ કે રતાશને રક્તિમા (erythema) કહે છે. ત્વક્ડાઘ, ત્વક્ફોલ્લી, સજળફોલ્લી, સપૂયફોલ્લી, ફોલ્લો, રક્તિમ ત્વક્શોફ અથવા શીળસ (urticaria), રક્તિમા વગેરેને ચામડી પરનો સ્ફોટ (rash, eruption) કહે છે. જુદા જુદા પ્રકારના સ્ફોટ અને તેમના શરીરના જુદા જુદા ભાગ પરના ફેલાવાને આધારે મોટાભાગના ચામડીના રોગોનું નિદાન કરાય છે (જુઓ ત્વચાસ્ફોટ).

ચામડીને માથાથી પગના અંગૂઠા સુધી તથા આંખ અને મોંની અંદરની દીવાલ સહિત તપાસવામાં આવે છે. તેની તપાસમાં નખ અને વાળ જેવા ચામડીના  ઉપસર્ગોનો પણ અભ્યાસ કરાય છે. ઘણી વખત દર્દી પણ જેનાથી અજ્ઞાત હોય તેવા દોષવિસ્તાર કે રોગનું નિદાન આ રીતે થાય છે. ચેતાતંતુઓનો કે નસોનો વિકાર હોય ત્યારે દોષવિસ્તારો જે તે ચેતાતંતુ કે નસોના વિસ્તારમાં જોવા મળે છે; દા. ત., હર્પિસઝોસ્ટરના ફોલ્લા જે તે ચેતા(nerve)ના વિસ્તારના ચર્મપટ્ટા(dermatone)માં જોવા મળે છે. ચામડીના નિરીક્ષણમાં સ્ફોટ ઉપરાંત વાર્ધક્યની નિશાનીઓ, ચામડીના રંગના વિકારો, ઈજા, પોષણ, તંદુરસ્તી અને જાળવણી વિશે પણ નોંધ લેવામાં આવે છે. કમળો હોય તો ચામડી પીળી થાય છે તથા પાંડુતા (anaemia) હોય તો ચામડી ફિક્કી થાય છે. તેવી જ રીતે લોહીની નસો તથા હૃદય-ફેફસાંના રોગમાં નીલા રંગની અને એડિસનના રોગમાં અતિવર્ણકતા-(hyperpigmentation)ના ડાઘાવાળી ચામડી થાય છે. ચામડીનો રંગ, સપાટી, ગરમી, ભેજ, લીસાપણું, તણાવક્ષમતા, સ્થિતિસ્થાપકતા વગેરે વિવિધ બાબતોનું પરીક્ષણ કરાય છે.

આગળ દર્શાવેલા વિવિધ પ્રકારના સ્ફોટ ચામડીના રોગોના પ્રારંભિક દોષવિસ્તારો  છે. ચામડી પર આનુષંગિક દોષવિસ્તારો પણ થાય છે જે મૂળ વિકારમાં પાછળથી થયેલા ઉમેરા જેવા છે; દા. ત., જેમને ખૂજલી આવતી હોય અને તે પછી ખંજવાળવાથી ઉઝરડા પડે કે પ્રવાહી ભરેલી સજલ ફોલ્લીમાં ચેપ લાગવાથી પરુ થાય અને સપૂયફોલ્લી બને. ચામડી પરના વિવિધ દોષવિસ્તારોના બીજા કેટલાક પ્રકારો પણ છે; જેમ કે, વ્યાપકપણે ઊપસેલા ભાગને ચક્તી(plaque) કહે છે, પ્રવાહી ભરેલી અધિત્વચા અને ત્વચામાંના ઉપસેલા દોષવિસ્તારને કોષ્ઠ(cyst) કહે છે, અધિત્વચાના થોડા સ્તર ઊખડી ગયા હોય તો તેને ઉઝરડો(erosion) કહે છે; પરંતુ ત્વચા સુધી ઊંડે ઊતરતા દોષવિસ્તારને ચાંદું અથવા વ્રણ (ulcer) કહેવાય છે. અધિત્વચા પાતળી થઈ ગઈ હોય તો તેને અધિત્વચાની ક્ષીણતા (atrophy) કહે છે. જામેલા લોહી અને અધિત્વચાના ઊખડેલા કોષો પોપડા (crust) બનાવે છે; પરંતુ અધિત્વચાના કોષોના નાના સમૂહ ઊખડે તો તેને ફોતરી કે પોપડી (scale) ઊખડે છે એમ કહેવાય છે. ત્વચાના ઘન ગાંઠ જેવા દોષવિસ્તારને ગંડિકા (nodule) કહે છે. ચામડીનો ઘા રુઝાય ત્યારે થતી તાંતણાવાળી પેશીને રૂઝપેશી (scar) કહે છે. ક્યારેક ક્ષીણ રૂઝપેશી (atropic scar) હોય તો તે શીતળા થયા પછી થતો હોય તેવો ખાડો કરે છે અને જો તે ઊપસીને મોટી થઈ જાય તો તેને અતિવૃદ્ધિજન્ય કે અતિવર્ધિત રૂઝપેશી (hypertrophic scar) કહે છે. પ્રારંભિક સ્ફોટ અને આનુષંગિક દોષવિસ્તારોનાં નામો ત્વચાવિદ્યાની પરિભાષા બનાવે છે. ચામડીના બધા જ રોગોનું નિદાન તેમના ઉપયોગથી કરાતાં વર્ણનોથી થાય છે.

ચામડીના દોષવિસ્તારોના વિતરણ(distribution)ને પણ ચોક્કસ રીતે વર્ણવાય છે. કોઈ ચામડીને ઘસાઈને કરતા સંસર્ગજન્ય વિકારથી ચામડી પર સીધી લીટીમાં દોષવિસ્તારો થાય છે. તેને રૈખિક વિતરણ (linear distribution) કહે છે. કોઈ એક ચેતાના ચર્મપટ્ટામાં થતા વિકારને ઝોસ્ટરસમ (zosteriform) વિકાર કહે છે. વીંટી આકારવાળો (annular) દોષવિસ્તાર ગોળ હોય છે અને તેનો મધ્યભાગ સામાન્ય હોય છે. જો મધ્યમાં એક સજલ ફોલ્લી હોય તો તેને ક્નીનિકાસમ (iris-like) દોષવિસ્તાર કહે છે. અર્ધગોળ દોષવિસ્તારોને કમાન-સમ (archiform) અને વાંકાચૂકા જતા દોષવિસ્તારને સર્પગતિ (serpiginous) દોષવિસ્તાર કહે છે. પ્રવાહી ભરેલી ફોલ્લીઓવાળા વિકારોને હર્પિસ-સમ (herpeti-form) વિસ્તાર કહે છે. સૂકા ચર્મકાઠિન્ય(lichen)વાળા એટલે કે કઠણ ચામડીવાળા વિસ્તારો લાંબા સમયનો વિકાર સૂચવે છે જ્યારે ભીનો સ્રાવયુક્ત (weeping) દોષવિસ્તાર ઉગ્ર (acute) વિકાર સૂચવે છે. ગૂમડું (abscess) પોચું અને લચકશીલ (fluctuant) હોય છે જ્યારે ગંડિકા (nodule) ઘન અને મધ્યમસરની કઠણતાવાળી હોય છે. લોહીની નસો પહોળી થવાથી થતી રતાશ દબાવવાથી ઘટે છે જ્યારે ચામડીમાં લોહી ઝમે અને તેનાથી થતી રુધિરછાંટ (purpura) દબાવવાથી ઘટતી નથી. ચામડીના વિકારોને નીચે દર્શાવેલા 9 મુખ્ય વિભાગોમાં મૂકી શકાય છે :

(1) ખરજવું કે ત્વચાશોથ(dermatitis)ના દર્દીમાં ત્વક્ડાઘ, લાલાશ, ફોલ્લીઓ, સજલ ફોલ્લીઓ, સપૂય ફોલ્લીઓ, ચર્મકાઠિન્ય (lichenization), ઊખડતી ફોતરીઓ (scales), ઊખડતી પોપડીઓ (excoriation), પોપડા જામવા (crusts) વગેરે થાય છે. આવો વિકાર સંસર્ગજન્ય ત્વચાશોથ, સ્વગત-સંવેદિતાજન્ય ત્વચાશોથ, પ્રકાશ-અતિસંવેદનશીલતાજન્ય (photosensitive) ત્વચાશોથ, કોષપાતી ત્વચાશોથ (exfoliative dermatitis) તથા શ્વેતફૂગરોગ (candidiasis) વગેરે વિવિધ પ્રકારના રોગોથી થાય છે.

(2) લાલાશ અને ફોલ્લીઓવાળો ત્વક્ડાઘ-ફોલ્લીઓ (maculopapular rash) વિવિધ વિષાણુજન્ય રોગો (viral diseases), કાવાસાકીનો રોગ, વાહિનીશોથ (vasculitis) અને રુધિરછાંટવાળા સ્ફોટમાં થાય છે.

(3) સોરાયસિસ, રિટરનું સંલક્ષણ (syndrome), પિટ્રીઆસિસ રોઝીઆ, ચક્તીસમ ચર્મકાઠિન્ય (lichen planus), અતિપ્રસ્વેદકારી (seborrhoeic) ત્વચાશોથ, ઉપદંશ(syphilis)નો બીજો તબક્કો, ચામડીનો ફૂગસમ લસિકાર્બુદ (mycosis fungoides) વગેરેમાં પ્રવાહી ભરેલી ફોલ્લીઓ, મોટા ફોલ્લા અને રતાશવાળો સજળફોલ્લી-ફોલ્લાનો (vesicule-bullous) સ્ફોટ થાય છે.

(4) બરો મૂતરવો, અછબડા, હર્પિસઝોસ્ટર, હસ્ત-પાદ-મુખરોગ, જંતુનો ડંખ, પૅમ્ફિગસ, હર્પિસસમ ત્વચાશોથ, ચામડીનો પોર્ફિરિયા, વગેરે રોગો અને વિકારોમાં ચામડી પર સજળફોલ્લી અને ફોલ્લાનો વિકાર થાય છે.

(5) ખીલના દર્દીમાં ફોલ્લીઓ અને પરુવાળી સપૂય ફોલ્લીઓ થાય છે. કેશમૂળમાં ચેપ લાગવાથી કેશમૂળશોથ (folliculitis) થાય ત્યારે સપૂય ફોલ્લીઓ અને રતાશ થાય છે. ગૉનોકોકલ નામના જીવાણુથી થતા લોહીમાંના વ્યાપક ફેલાવાના રોગમાં પણ આવી પરુવાળી ફોલ્લીઓ થાય છે.

(6) ઍલર્જીજન્ય વિકારોમાં ત્વચાશોથ (ચામડીનો સોજો), લાલાશ અને ફોતરીઓ ઊખડે છે તેને શીળસ કહે છે. તેમાં લાલ ઢીમણાં થઈ આવે છે. ચામડીની નીચે ચેપ પ્રસરે ત્યારે તેને કોષશોથ (cellulitis) કહે છે. તેમાં પણ ચામડીનો  આવો વિકાર થાય છે.

(7) ચામડીમાં થતા વિવિધ પ્રકારનાં કૅન્સર, આમવાતાભ સંધિશોથ (rheumatoid arthritis) તથા પીત-અર્બુદ-(xanthoma)ના દર્દીઓમાં ચામડીમાં નાની ગાંઠો અથવા ગંડિકાઓ થાય છે.

(8) ચામડીમાંની નસોના વિકારોમાં ક્ષીણ થયેલા, રૂઝપેશીવાળી અને ચાંદાવાળી પહોળી નસોના દોષવિસ્તારો થાય છે. પહોળી થયેલી નાની નાની નસોની વિકૃતિને વાહિનિકા-વિસ્ફારિતા (telangiectasis) કહે છે. સંધાનપેશીના વિકારો, વિકિરણની સારવાર પછી થતા ત્વચાશોથ, સતંતુ ચર્મકાઠિન્ય (lichen sclerosis) અને ક્ષીણતાજન્ય ચર્મકાઠિન્ય (lichen atrophicus), ધમની અને શિરાઓની અપર્યાપ્તતા (insufficiency) તથા પેશીનાશકારી ત્વચાચેપ (pyoderma gangrenosus) વગેરે વિકારો અને રોગોમાં નાની નસોના પહોળા થવાનો વિકાર થાય છે.

(9) ચામડીના કૃષ્ણકોષોમાંના રંગ(વર્ણ)ના કણો વધે અથવા ઘટે તેવા વિકારોને અનુક્રમે અતિવર્ણકતા અને અલ્પવર્ણકતા કહે છે. તેના પણ વિવિધ વિકારો છે.

ઉપર જણાવેલાં 9 પ્રકારનાં જૂથોમાં ચામડીના રોગોને વિભાજિત કરી શકાય છે. તે માટે શારીરિક તપાસ ઉપરાંત નિરીક્ષણ-સહાયક પ્રક્રિયાઓ પણ ઉપયોગી રહે છે; જેમ કે, ર્દશ્યવર્ધન (magnification), પારપ્રકાશન (transillumination), પારનિરીક્ષણ (diascopy), લાંબા તરંગનાં પારજાંબલી કિરણો કે વુડના પ્રકાશમાં તપાસ વગેરે. બહિર્ગોળ કેટલાંક નિદાનલક્ષી ચિહનો અને કસોટીઓ પણ મહત્વનાં છે; દા. ત., પટ્ટી(patch)-કસોટી, ડેરિયર (dariase) અને નિકોલ્સ્કીનાં ચિહનો, કિબ્નરની ક્રિયાઘટના રુગ્ણોર્જા (pathergy), કેશલુંચન(hairpull)-કસોટી વગેરે. કોઈ રસાયણના સંસર્ગથી જો ઍલર્જીજન્ય સંસર્ગત્વચાશોથ થયો હોવાની શંકા હોય તો તેને ચામડી પર ચોપડીને તેના પર પટ્ટી મારીને તેનું 48 કલાક પછી નિરીક્ષણ કરવામાં આવે છે. જો તે સ્થળે ચામડીમાં રતાશ અને સોજો આવે તો તેને હકારાત્મક પરિણામ ગણાય છે. જો વ્યક્તિમાં વિલંબિત અતિસંવેદનશીલતા (delayed hypersensitivity) હોય તો આવી પ્રતિક્રિયા લગભગ 1 અઠવાડિયું લે છે. આ કસોટીને પટ્ટીકસોટી કહે છે. જો વ્યક્તિની જે તે દ્રવ્યથી પ્રકાશ-સંવેદિતા વધતી હોય તો આ કસોટીમાં યોગ્ય તરંગલંબાઈનો પ્રકાશ નાંખવામાં આવે છે. ત્યારે તેને પ્રકાશ-પટ્ટી (photopatch) કસોટી કહે છે. ચામડીને જોરથી ઘસવાથી જો શીળસનાં ઢીમણાં થઈ આવે તો તેને ડેરિયરનું ચિહન કહે છે અને જો કોઈ ફોલ્લા પાસેની ચામડીને ચોળવાથી કે ઘસવાથી તેની અધિત્વચા છૂટી પડી જાય તો તેને નિકૉલ્સ્કીનું ચિહન કહે છે. ડેરિઅરનું ચિહન આર્ટિકેરિયા પિગ્મેન્ટોઝા નામના વિકારમાં અને નિકૉલ્સ્કીનું ચિહન પેમ્ફિગસ કે અધિત્વચાના વિષજન્યનાશ(toxic epidermal necrolysis)ના વિકારોમાં જોવા મળે છે. સોરિયાસિસ અને ચક્તીવત્ ચર્મકાઠિન્ય(lichen planus)ના વિકારમાં સામાન્ય લાગતી ચામડીમાં ઈજા થાય ત્યારે દોષવિસ્તારો થઈ આવે છે. તેને કિબ્નરની ક્રિયાઘટના (phenomenon) કહે છે. વાળ ખરે છે કે નહિ તે જોવા વાળને ખેંચીને કેશલુંચનની ક્રિયા કરાય છે.

કેટલીક પ્રયોગશાખાકીય તપાસ પણ ચામડીના રોગોના નિદાનમાં મહત્વની છે. તેમાં જીવાણુઓ અને ફૂગ માટે અભિરંજન (staining) તથા સંવર્ધન (culture) તથા ચામડીનું પેશીપરીક્ષણ (biopsy) મુખ્ય છે. આ ઉપરાંત શરીરના આંતરિક વિકારો જાણવા માટે વિવિધ લોહી અને અન્ય પ્રવાહીઓનાં પરીક્ષણો તેમજ એક્સ-રે તથા અન્ય ચિત્રણો (images) પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. ચામડીના જીવાણુજન્ય (bacterial) ચેપ માટે તેના પરના પ્રવાહીનું ગ્રામની પદ્ધતિએ અભિરંજન કરાય છે તથા તેમાંના જીવાણુને યોગ્ય માધ્યમ પર ઉછેરીને તેનું સંવર્ધન કરાય છે. તેના દ્વારા જે તે જીવાણુને ઓળખી શકાય છે. ચામડી પરની ફોતરીઓ પર પોટૅશિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડ લગાવીને તેમાં રહેલા ફૂગના ચેપનું નિદાન કરી શકાય છે. સૂક્ષ્મદર્શક વડે તપાસ કરીને અભિરંજિત જીવાણુથી ફૂગને ઓળખી શકાય છે. પ્રવાહી ભરેલી ફોલ્લીના તળિયાના કોષોને સૂક્ષ્મદર્શક વડે તપાસીને હર્પિસ તથા અછબડાના ચેપનું નિદાન કરી શકાય છે. તે માટે જિમ્સાની કે રાઇટની અભિરંજન ક્રિયા કરાય છે.

ચામડીના દોષવિસ્તારોના ટુકડાને કાઢી લઈને સૂક્ષ્મદર્શક વડે તપાસવાની ક્રિયાને પેશીપરીક્ષણ કહે છે. પેશીપરીક્ષણ માટે ચામડી કાપી ચામડીમાં છેદ મૂકીને, છોલીને કે તેનો ટુકડો કાપીને પેશીપરીક્ષણ કરાય છે.

ચામડીના રોગોની સારવારના સિદ્ધાંતો : અજોડ રીતે સ્થાનિક તેમજ વ્યાપક સારવાર – એમ બંને પદ્ધતિઓથી ચામડીના રોગોની સારવાર થઈ શકે છે. તેના મુખ્ય સિદ્ધાંતોમાં મૂળ કારણને દૂર કરવું, ચામડીની મૂળ ક્રિયાશીલ રચના પુન:સ્થાપિત કરવી તથા ખૂજલી, દુખાવો તથા કુરૂપતાના વિકારોને કાબૂમાં લેવાનાં કાર્યોનો સમાવેશ થાય છે. તે માટે સ્થાનિક દવાઓ, પાટાપિંડી તેમજ અન્ય સ્થાનિક સારવારો તથા મુખવાટે કે ઇન્જેક્શન દ્વારા અપાતી દવાઓ મહત્વનું કાર્ય કરે છે. તેમાંની કેટલીક સારવારપદ્ધતિઓ નીચે મુજબ છે :

સ્થાનિક સારવાર : સાદું કે દવાઓવાળું પાણી ચામડીને રાહત આપે છે અને ખૂજલી ઘટાડે છે. તે અધિત્વચાનું સમારકામ ઝડપી કરે છે અને પોપડીઓ, મૃત ચામડી કે જીવાણુને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે. સ્નાન અને ભીની પાટાપિંડી (wet dressings) – એ બે મુખ્ય પદ્ધતિઓનો વપરાશ થાય છે. જો મોટા વિસ્તારમાં વિકાર હોય તો નાહવાથી ફાયદો થાય છે. વમળગતિ (whirpool action) વડે આવતા પાણી વડે નાહવાથી ઊંડા કે મોટા ચાંદાનો મૃતકચરો જતો રહે છે. જો તેમાં ઔષધ નાંખેલું હોય તો શોથ કે ખૂજલી સામે અસરકારક અને વ્યાપક સારવાર આપી શકાય છે. બાથટબમાંના સ્નાન માટે સ્ટાર્ચ તથા તેલ ઉપલબ્ધ હોય છે. લગભગ અર્ધા ભરેલા ટબમાં 20થી 30 મિનિટ સ્નાન કરવાની સલાહ અપાય છે. ગરમ પાણીથી કરાયેલા સ્નાનમાં ચામડીની નસો પહોળી થાય છે અને તે ખૂજલી વધારે છે જ્યારે ઠંડું પાણી ખૂજલી ઘટાડે છે. સ્નાન કર્યા પછી જો ચામડીને લીસી કરવા તૈલી પદાર્થો ચોપડવામાં આવે તો તે શૃંગીસ્તરમાંના પાણીને સુકાઈ જતું અટકાવે છે અને તેથી પાણીની ચિકિત્સાક્ષમતા વધારે છે.

નાના વિસ્તારમાં દવાઓવાળા પાણીને રૂ, કપડું કે જાળીવાળું કાપડ (gauze) વાપરીને પાટાપિંડી (dressing) કરવાથી લાંબો સમય રાહત આપી શકાય છે. તેનાં પાણીનું બાષ્પીભવન થવાથી ચામડી ઠંડી પડે છે અને ખૂજલી ઘટે છે. પાતળી પાટાપિંડી કરવાથી તથા 15થી 30 મિનિટે તે બદલવાથી વધુ રાહત મળે છે. ભીના પાટા વડે દબાવીને સાફ કરવાથી પોપડા, ફોતરીઓ અને ચામડી પરનો મૃત કચરો (debris) દૂર થાય છે. જો દબાવેલા પાટાને સુકાવા દેવામાં આવે તો તે વધુ મૃતકચરો દૂર કરે છે. આવા પાટાને દૂર કરતી વખતે તેને ફરીથી ભીનો કરાય છે. ભીના પાટાપિંડી બે પ્રકારના હોય છે : ખુલ્લા અને ઢાંકેલા, ખુલ્લા પાટાપિંડીમાં તેને હવામાં ખુલ્લું રખાય છે જ્યારે ઢાંકેલા પાટાપિંડીમાં તેને અપારગલનીય (impervious) પદાર્થથી ઢાંકવામાં આવે છે. અપારગલનીય પદાર્થમાંથી પાણી પસાર થઈ શકતું નથી. અપારગલનીય પદાર્થ તરીકે પ્લાસ્ટિક કે તૈલી કાપડ વપરાય છે. તે ગરમી સંગ્રહે છે અને નીચેની ચામડીને ફુગાવા દે છે (maceration). તે સૂકી અને કઠણ ચામડીમાં વપરાય છે જ્યારે અન્ય રોગોમાં મોટેભાગે ખુલ્લા પાટાપિંડીનો ઉપયોગ થાય છે.

સૂકી પાટાપિંડીમાં કપડું ઘસાય નહિ તે રીતે દવાને લગાવવામાં આવે છે. તે મનોચેતાકીય ત્વચાશોથ(neurodermatitis)માં તથા સૂકી ચામડી કરતાં અન્ય રોગોમાં ઉપયોગી છે. ઘણી વખતે તે લાંબા ગાળા માટે લગાડી રાખવામાં આવે છે. તેનાં પોચાં બીબાં(soft casts) કે બીબાં જેવાં પગરખાં (cast like foot) વપરાય છે.

સ્નાન કે પાટાપિંડીમાં સૌથી વધુ ઍલ્યુમિનિયમ ઍસિટેટ વપરાય છે. તે જીવાણુ તથા રુધિરજલ(serum)ના પ્રોટીનનું ગુલ્મન (coagulation) કરે છે. તેનું 5 % સાંદ્રતાવાળું દ્રાવણ બ્યૂરોના દ્રાવણ તરીકે જાણીતું છે. ક્યારેક પોટૅશિયમ પરમૅંગેનેટ અને સિલ્વર નાઇટ્રેટ પણ વપરાય છે. તે સૂક્ષ્મ જીવોને મારે છે; પરંતુ ચામડી પર રંગીન ડાઘા કરે છે. તેમને મોટા વિસ્તાર પર ચોપડવાનાં હોય ત્યારે લોહીમાં પ્રવેશવાનો ભય રહે છે.

સ્થાનિક ઔષધો : ચામડીના રોગોમાં સ્થાનિક ઔષધોનો મહત્વનો ઉપયોગ થાય છે. તે બે પ્રકારનાં હોય છે : સક્રિય ઔષધો અને ઔષધવાહકો. સક્રિય ઔષધો મુખ્ય સારવારમાં ઉપયોગી છે તથા તેમના ઔષધવાહકો (vehicles) અને ઔષધધારકો (bases) પણ સારવારમાં મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.

ઔષધવાહકો અને ઔષધધારકો : તેઓ મુખ્ય ઔષધના ઉપયોગ માટેનું માધ્યમ બનાવે છે. તેના અનેક ઉપપ્રકારો છે : (1) પાઉડર અથવા ભૂકી ભેજ અને ફુગાવાની ક્રિયા છે તથા ઘર્ષણ પણ ઘટાડે છે. તેમાં અક્રિય (inert) રસાયણો (દા. ત., મકાઈનો લોટ, ટૅલ્કમ પાઉડર, સ્ટાર્ચ વગેરે) વપરાય છે. (2) પાણીમાં અદ્રાવ્ય પદાર્થોના નિલંબિત મિશ્રણ(suspended mixture)ને લેપ (lotion) કહે છે. તેમાંના પાણીનું ચામડી પરથી બાષ્પીભવન થઈ જાય છે. તેથી ત્યારબાદ સુકાઈને પાઉડર ચામડીને ચોંટીને રહી જાય છે. (3) તૈલીલેપ(cream)માં વધુ પાણી અને થોડું તેલ હોય છે. પાણીનું બાષ્પીભવન થાય છે અને તેલનો પાતળો સ્તર ચામડી પર પથરાઈ જાય છે. (4) મલમ(ointment)માં મુખ્યત્વે તેલ અને ખૂબ થોડું પાણી હોય છે. તે સૂકી અને માંદી ચામડીને સ્નિગ્ધ કરે છે. તેનાથી ચીકાશ થાય છે. તેલ ચામડીને પોચી પાડે છે અને તેમાં જ પાણીને સંગ્રહે છે. તેમની અસર લેપ કે તૈલી લેપ કરતાં વધુ રહે છે. તે ગરમી જાળવે છે તથા ખૂજલી ઘટાડે છે. જે ઘાવમાં પ્રવાહી ઝરતું હોય તેના પર મલમ ન લગાડવાનું સૂચવાય છે. (5) લૂગદી(paste)માં પાઉડર અને મલમનું મિશ્રણ કરાય છે. (6) છંટકાવ(spray) પણ એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિ છે. તેમાં ઔષધોને રોગવાળા વિસ્તારો પર નાનાં નાનાં બિન્દુઓમાં છાંટીને નાંખવામાં આવે છે. આમ ઔષધધારકો પાણી અને તેલના વિવિધ પ્રમાણમાં કરાતાં મિશ્રણો જ છે. કયા સંજોગોમાં કયો ઔષધધારક વાપરવો જોઈએ તે દર્દીની જરૂરિયાત પર આધારિત છે; જેમ કે, લેપ ખૂજલીવાળા અને પ્રવાહી ઝરતા દોષવિસ્તારમાં ઉપયોગી છે. તે સુકાય છે, ઠંડક આપે છે; જ્યારે મલમ હૂંફ આપે છે અને ભેજ સાચવે છે. આમ, તે બે જુદા જુદા છેડા પર કાર્યરત ઔષધધારકો છે. મલમને સૂકા ફોતરી વળતા દોષવિસ્તારો પર લગાડાય છે.

સક્રિય ઔષધો : જે તે વિકારને અનુલક્ષીને નિશ્ચિત કરાતાં વિવિધ પ્રકારનાં સક્રિય ઔષધો છે. તેમાં સૌથી વધુ વપરાતું ઔષધ છે કોર્ટિકોસ્ટિરોઇડ. તે સ્થાનિક શોથજન્ય (inflammatory) અને ખૂજલીકારક વિકારને દાબે છે. તે સ્થાનિક નસોનું સંકોચન કરાવે છે અને સ્થાનિક શોથકારી કોષો તથા ક્રિયાઓને અટકાવે છે. તે ચામડી પર કરતાં પરીક્ષણો તેમજ જીવાણુઓનું ભક્ષીકોષો દ્વારા થતું ભક્ષણ અટકાવે છે. આ તેમની આડઅસરો છે. હાઇડ્રૉકોર્ટિસોનનો 1 % સાંદ્રતાવાળો મલમ – તૈલી લેપ સૌથી વધુ વપરાશમાં છે. ચામડીના રીકૅલ્શિટન્ટ સોરિયાસિસ, ડિસ્કોઇડ SLE કે R કૅલ્શિટ્રન્ટ લાયકન પ્લેનસ જેવા તીવ્ર વિકારોમાં ફલ્યુઓસિનૉનાઇડ, બીટામિથેઝોના ડાયપ્રોપ્રિઓનેટ કે હેલ્સીનોનાઇડના 0.05 %થી 0.1 %ના મલમ વપરાય છે. વિવિધ પ્રકારના ત્વચાશોથમાં ટ્રાયમસિનોલોન કે બિટામિથેઝોન વેલીરેટ જેવા મંદક્ષમતાવાળા સ્ટીરોઇડ મલમ અને ફટકિયો વા (impetigo), ગુદાકીય ખૂજલી કે અતિપ્રસ્વેદી (seborrhoeic) ત્વચાશોથમાં 1 %થી 2.5 % હાઇડ્રૉકોર્ટિસોન જેવા મંદક્ષમતાવાળા સ્ટીરોઇડ વપરાય છે. હથેળી અને પગનાં તળિયે ઉચ્ચક્ષમતાવાળાં; મોં, આંખની સપાટી કે ખાંચાઓમાં મંદક્ષમતાવાળાં તથા માથું, છાતી, હાથ અને પગ પર મધ્યમસરની ક્ષમતાવાળા સ્ટીરોઇડ મલમ વપરાય છે. જાડા અને શૃંગીકોષસ્તરની વૃદ્ધિવાળા વિસ્તારોમાં ઉચ્ચક્ષમતાવાળા તથા સૂકા, ફોતરીઓ ઊખડતા, ચીરા પડતા કે ચર્મકાઠિન્યવાળા (lichenization) વિસ્તારો પર મધ્યમ ક્ષમતાવાળા સ્ટીરોઇડના મલમ વપરાય છે. જેમાં પ્રવાહી ઝરતું હોય તેવા દોષવિસ્તાર પર મધ્યમ ક્ષમતાવાળા સ્ટ્રેટોઇડનો લેપ (lotion) કે તૈલી લેપ (cream) વપરાય છે. સૌથી વધુ અસરકારકતા મલમની છે અને આડઅસરો મુખ્યત્વે મધ્યમ કે ઉચ્ચક્ષમતાવાળા સ્ટીરોઇડના ઉપયોગમાં જ જોવા મળે છે. અધિત્વચા અને ત્વચાની ક્ષીણતા (atropy), નાની નસો પહોળી થવી, રુધિરછાંટ(purpura) પડવી તથા રૈખિકવર્ણકતા (striae) થવી વગેરે મુખ્ય આડઅસરો છે. બીટામિથેસોમ જેવા ફ્લૉરિનવાળા સ્ટીરોઇડથી મોંની આસપાસ પોપડીઓ ઊખડવી, ચહેરો લાલ થઈ જવો તથા ખીલ થઈ આવવાનો વિકાર વધારે થાય છે. જો આંખની આસપાસ ઉચ્ચક્ષમતાવાળા સ્ટીરોઇડનો મલમ લાંબા સમય સુધી વાપરવામાં આવે તો ક્યારેક મોતિયો કે ઝામર થયાના કિસ્સા નોંધાયા છે. સ્થાનિક સ્ટીરોઇડનો મલમ/તૈલી લેપ દિવસમાં એક કે બે વખત લગાડાય છે. ચામડીના શૃંગીસ્તરમાં તે જળવાઈ રહે છે. લાંબા ગાળાની ત્વચાદોષિતા(dermatosis)માં સમય જતાં સ્ટીરોઇડની અસર ઘટે છે તે સમયે બીજા પ્રકારનો સ્ટીરોઇડનો મલમ વપરાય છે. શોથકારી અને કોષ્ઠ(cyst) બનાવતા ખીલ અને અતિવૃદ્ધિકારી રૂઝપેશી(hypertropic scar)ના દોષવિસ્તારમાં જ સ્ટીરોઇડનાં ઇન્જેક્શન અપાય છે. ક્યારેક અન્ય ચામડીના વિકારોમાં પણ તે વપરાય છે. સામાન્ય રીતે તે માટે ટ્રાયામ્સીનોલોન વપરાય છે.

અન્ય સ્થાનિક ઔષધો : ચામડી પરના ઉઝરડા, સપાટી પરના જીવાણુજન્ય ચેપ અને લાંબા સમયનાં પગ પરનાં ચાંદાંમાં સ્થાનિક ઍન્ટિબાયૉટિક મલમ વપરાય છે. સિલ્વર સલ્ફાડાયાઝિનનો ઉપયોગ દાઝ્યા પછી તથા અન્ય ચામડીના ઘાવમાં થાય છે. સામાન્ય રીતે બેસિટ્રેસિન, નિયૉમાયસિન, ક્લિન્ડામાયલિન, ઍરિથ્રોમાયસિન તથા ટેટ્રાસાઇક્લિન વપરાય છે. ચહેરા પરના સામાન્ય ખીલમાં ટેટ્રાસાઇક્લિનનો વિશેષ ઉપયોગ થાય છે. નિયૉમાયસિન સહિતની બધી જ ઍન્ટિબાયૉટિકો ઍલર્જીલક્ષી અતિસંવેદિતા સર્જે છે. ચામડી પરના ફૂગના ચેપના દર્દીઓમાં પ્રતિફૂગ ઔષધો વપરાય છે. શ્વેત-ફૂગ(candida) તથા ટિનિઆ વરસિકોલરના ચેપ(કરોળિયા થવા)માં તેમનો વિશેષ ઉપયોગ છે. ક્લોટ્રાઇમઝોલ, ઇકોનેઝોલ તથા માઇકોનેઝોલ તેનાં મુખ્ય ઉદાહરણો છે. હેલોપ્રોજીન અને ટિનેક્ટિન શ્વેત ફૂગ પર અસર કરતાં નથી. નખના ફૂગચેપમાં કોઈ સ્થાનિક ઔષધ કામ આપતું નથી. મોં કે યોનિ(vagina)માંના શ્વેતફૂગના ચેપમાં નિસ્ટેટિનના નિલંબિત દ્રાવણ કે તૈલલેપ વપરાય છે. કિટોકોનેઝોલનો તૈલલેપ ઘણા પ્રકારની ફૂગના ચેપ સામે અસરકારક છે.

સોરિયાસિસના ઉપચારમાં અશોધિત કોલસી-ડામર(crude coaltar)નો ઉપયોગ થાય છે. તે પારજાંબલી કિરણોની અસરકારકતા વધારે છે અને કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિ ઘટાડે છે. તેનો ઉપયોગ અતિપ્રસ્વેદી ત્વચાશોથ માટેના શૅમ્પૂ તથા સ્નાનતેલમાં પણ થાય છે. તેમાંથી એન્થ્રાલિન નામનું દ્રવ્ય બનાવી શકાય છે. તે સોરિયાસિસની સારવારમાં વપરાય છે. ચામડી પર થતા પરોપજીવી જંતુઓના વિકારો જૂ અને ખસ માટે ગામાબેન્ઝિન હાઇડ્રૉક્લોરાઇડ, ક્રોમેટિનોન, પાયરેથ્રિન વગેરે ઔષધો વપરાય છે. પારજાંબલી કિરણોની જોખમી અસરો અટકાવવા માટે વિવિધ સૂર્યપડદા (sun-screens) વપરાય છે. તેમાં પૅરાઍમાઇનોબેન્ઝોઇક ઍસિડ અને તેનાં અનુરસાયણો (derivatives) બેન્ઝોફિનોન્સ, સિનામેટ્સ, એન્થ્રાનિલેટ સંયોજનો, ટિટેનિયમ ડાયૉક્સાઇડ, ઝિંક ઑક્સાઇડ, આયર્ન ઑક્સાઇડ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

બહુતંત્રીય (systemic) ઔષધો મોં વાટે કે ઇન્જેક્શન દ્વારા અપાતાં ઔષધો લોહી દ્વારા શરીરના બધા જ અવયવોમાં પહોંચે છે. ચામડીના રોગોમાં અનેક બહુતંત્રીય ઔષધજૂથો ઉપયોગી છે; જેમ કે, પ્રતિહિસ્ટામિન ઔષધો, કોર્ટિકસ્ટીરોઇડ, પ્રતિકૂલ ઔષધો, રેટિનોઇડ જૂથ, સુવર્ણક્ષારો, ઍન્ટિબાયૉટિક્સ, પ્રતિ-મલેરિયા ઔષધો, અતિ-વિષાણુ (anti viral) ઔષધો, કોષસ્થાયી (cytostatic) ઔષધો તથા પારજાંબલી કિરણો.

હિસ્ટામિન-1 સ્વીકારક (H₁ receptor) પર અસર કરતાં અને હિસ્ટામિનની ખૂજલી તથા ઍલર્જી કરતી અસરોને નાબૂદ કરતાં અનેક જૂથોનાં પ્રતિહિસ્ટામિનિક ઔષધો મળે છે. તે હિસ્ટામિનની બધી જ ખરાબ અસરોને રોકતા નથી. જીવનને જોખમી એનાફાયલેક્ટિક આઘાત(shock)માં મર્યાદિત અસરકારકતા ધરાવે છે અને તેમની અસર સુનિશ્ચિત અને ચોક્કસ પ્રકારની નથી. તે ઘેન કરે છે અને મોં સૂકવે છે. ક્યારેક એક ઔષધ નિષ્ફળ જાય ત્યારે બીજું પ્રતિહિસ્ટામિન સફળ થાય છે અને કેટલાક પ્રકારના શીળસમાં H₁ અને H₂ એમ બંને પ્રકારના હિસ્ટામિનના સ્વીકારકો પર વપરાતાં ઔષધો સાથે આપવાથી તેમની અસરકારકતા વધે છે. વિવિધ ઍલર્જીજન્ય, સોરાયસિસ તથા સ્વકોષઘ્ની(autoimmune) રોગોમાં સ્ટીરોઇડને મોં વાટે ઇન્જેક્શન દ્વારા અપાય છે. બહુતંત્રીય પ્રતિફૂગ ઔષધોમાં ગ્રિસીઓફલ્વિન, કિટોકોનેઝોલ તથા ફલ્યુકોનેઝોલ મુખ્ય છે. ગ્રિસીઓફલ્વિન ટિનિયા વર્સીકૉલરમાં ઉપયોગી છે. તે નખમાંના ફૂગના વિકારમાં પણ ઉપયોગી છે. તે માટે ઘણા મહિના સુધી સારવાર કરવાની જરૂર પડે છે. કિટોકોનેઝોલથી ક્યારેક યકૃત(liver)નો વિકાર થાય છે.

કુદરતી વિટામિન-એનાં અનુરસાયણોને રેટિનૉઇડ્ઝ કહે છે. તેમાંથી આઇસોટ્રેટિનોઇન અને ઇટ્રેટિનેટ હાલ ઉપલબ્ધ છે. અધિત્વચાના કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિ, કિરેટિનીકરણ અને તૈલગ્રંથિઓનું કાર્ય ઘટાડે છે. તેથી ઇટ્રેટિનેટને સોરિયાસિસ વપરાય છે. આઇસોટ્રેટિનોઇનનો ઉપયોગ તીવ્ર કોષ્ઠીય ખીલ(severe cystic acne)માં થાય છે. તેમની ઘણી સ્થાનિક અને વ્યાપક આડઅસરો પણ છે. સુવર્ણક્ષારો વડે કરાતી સારવારને સુવર્ણચિકિત્સા (chrysotherapy) કહે છે. સોનાના ક્ષારો સ્વકોષઘ્ની ફોલ્લાકારી રોગ(autoimmune bullcos disease), પૅમ્ફિગસ વલ્ગારિસ, આમવાતાભ સંધિશોથ (rheumatoid arthritis) વગેરે રોગોની સારવારમાં ઉપયોગી છે.

ચામડીમાં થતા ગ્રામ-પૉઝિટિવ અને અજારક (anaerobic) જીવાણુઓના તથા અન્ય જીવાણુઓના ચેપમાં પેનિસિલીનો, સિફેલોસ્પોરિનો, એરિથ્રોમાયસિન, મેટ્રોનિડેઝોલ, કો-ટ્રાઇમેકઝેઝોલ, સલ્ફોન વપરાય છે. ચામડીના રક્તકોષભક્ષિતા (lupus erythematosus), સૂર્ય-શીળસ (solar urticaria), પોરફાયરિયા ક્યુટેનિઆ ટાર્ડા જેવા વિવિધ વિકારોમાં ક્લોરોક્વિન ઉપયોગી ઔષધ છે. તે ઉપરાંત હાઇડ્રૉક્સિ ક્લોરોક્વિન અને ક્વિનાક્રિન પણ વપરાય છે. તેમની મુખ્ય જોખમીં આડઅસર  આંખમાં થતો ર્દષ્ટિપટલદોષ છે, જે થતો નથી.

હર્પિસ તથા અન્ય વિષાણુજન્ય રોગોમાં એસાઇક્લોવિર અને વિડારેબિન નામના પ્રતિવિષાણુ ઔષધો ઉપયોગી છે. એઇડ્ઝ કરતા માનવલક્ષી અલ્પ પ્રતિરક્ષાકારીવિષાણુ(human immuno-deficiency virus, HIV)ના ચેપવાળા કે અન્ય પ્રતિરક્ષાની ઊણપવાળા દર્દીમાં વ્યાપકપણે હર્પિસ ઝોસ્ટરનો ચેપ ફેલાતો અટકાવવા કે તેની સારવારમાં યોગ્ય સમયે પ્રતિવિષાણુ ઔષધ આપવું જરૂરી ગણાય છે. સોરિયાસિસ તથા સ્વકોષઘ્ન વિકારોમાં મિથોટ્રેક્ઝેટ, એઝાથાયોપ્રિન અને હાઇડ્રૉક્સિયૂરિયા જેવા કોષસ્થાયી ટ્રેક્ઝેટ વપરાય છે.

પારજાંબલી કિરણોની સારવાર : કોઢ અને સોરાયસિસની સારવારમાં પારજાંબલી કિરણો વપરાય છે. હવેથી તેનો ઉપયોગ સ્વગત-સંવેદનાલક્ષી (atopic) ખરજવું, પિટ્રીઆસિસ રોઝીઆ, મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતામાં થતી ખૂજલી તથા માયકોસિસ ફન્ગોઇડીસમાં પણ થાય છે. પ્રકાશ-સંવેદિતા વધારતા ડામરની મદદથી પારજાંબલી કિરણોની અસરકારકતા વધારાય છે. સોરેલેનની મદદથી 320થી 400 નેનોમીટર તરંગલંબાઈવાળાં પારજાંબલી કિરણો(ultraviolet light-A, UVA)ની અસર વધારવાની ક્રિયાને PUVA (psoralen ultraviolet light A) પ્રક્રિયા કહે છે. તે કોઢ અને સોરિયાસિસની સારવારમાં વપરાય છે. લાંબા ગાળે તેનાથી ચામડીનું કૅન્સર થવાનો ભય રહે છે તેવું મનાય છે. સોરાલેન લેતી વ્યક્તિએ તેની આંખની જાળવણી કરવી પડે છે.

શિલીન નં. શુક્લ

દીપા ભટ્ટ