ખંડેરિયા, મનોજ વ્રજલાલ

ખંડેરિયા, મનોજ વ્રજલાલ (જ. 6 જુલાઈ 1943, જૂનાગઢ; અ. 27 ઑક્ટોબર 2003, જૂનાગઢ) : સાંપ્રત ગુજરાતી કવિ. તેમણે 1961માં જૂનાગઢ હાઈસ્કૂલમાંથી એસ.એસ.સી.ની અને 1965માં બહાઉદ્દીન કૉલેજમાંથી બી.એસસી.ની પરીક્ષા પસાર કરી હતી. જામનગરની એમ. પી. શાહ કૉમર્સ અને લૉ કૉલેજમાં 1965થી 1967 સુધી એલએલ.બી.નો અભ્યાસ કરેલો. 1968થી તેમણે જૂનાગઢમાં જ વકીલાતનો સ્વતંત્ર વ્યવસાય શરૂ કર્યો જે મૃત્યુ પર્યંત ચાલુ હતો. તેઓ સ્થાનિક કૉલેજોમાં વાણિજ્યકાયદાના અને કાયદાના ખંડસમયના અધ્યાપક તરીકે પણ સેવા આપતા હતા. 1984થી તેઓ પથ્થરની ખાણના ઉદ્યોગ સાથે સંકળાયા હતા. તેમણે આદ્યકવિ નરસિંહ મહેતા સાહિત્યનિધિના સ્થાપક પ્રમુખ તરીકે પણ જવાબદારી સંભાળી હતી.

એમનો પ્રથમ સંગ્રહ ‘અચાનક’ 1970માં પ્રગટ થયેલો. એ પછી તેમનો બીજો સંગ્રહ ‘અટકળ’ પ્રગટ થયો. વિવેચકો અને કાવ્યરસિકોએ એને પ્રમાણ્યો અને ગુજરાતી કવિઓમાં તેમનું સ્થાન સુનિશ્ર્ચિત થયું. ‘અટકળ’માં ગઝલો, ગીતો અને ગદ્યકાવ્યો મૂક્યાં હોવા છતાં એમના કાવ્યત્વનો વિશેષ ગઝલોમાં પ્રગટ થયો છે. પરંપરાગત ગઝલને તેમણે આધુનિકતાના સંદર્ભે પ્રયોજી ગુજરાતી ગઝલને એક નવું પરિમાણ આપવામાં પોતાનો ફાળો નોંધાવ્યો છે. એમની શબ્દ સાથેની નિસબત – એટલે કે કવિતા સાથેની નિસબત – ચારુ અભિવ્યક્તિ પામે છે. તેમનો જાણીતો શેર છે :

મને સદભાગ્ય કે શબ્દો મળ્યા તારે નગર જાવા

ચરણ લઈ દોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.

મનોજની વાસ્તવની સમજ કશી નિર્વેદના જગાવવાને બદલે વધુ વિધેયાત્મક રૂપે પ્રગટ થાય છે.

કાવ્યપદાવલિની દૃષ્ટિએ મનોજનો આગવો અવાજ ગુજરાતી ભાષાના એક શક્તિશાળી કવિ તરીકે તેમને સ્થાપે છે. તેમના બે સંગ્રહો ‘હસ્તપ્રત’ અને ‘અંજની’ 1991માં પ્રગટ થયા છે. ‘કોઈ કહેતું નથી’ (1994) સંગ્રહમાં એમની ગઝલો અને તેમની તમામ પ્રકારની રચનાઓમાંથી સવાસો કાવ્યો ‘એમ પણ બને’ (2004) એવા શીર્ષકથી સંપાદિત થયાં છે. આ બંને સંગ્રહોનું સંપાદન નીતિન વડગામાએ કર્યું છે. ‘ક્યાંય પણ ગયો નથી’ એ એમનો છેલ્લો ગઝલસંગ્રહ છે. નરસિંહરાવ મરાઠી અંજની ગુજરાતીમાં લઈ આવ્યા, ખંડેરિયાએ એનો અભિનવ રીતનો વિનિયોગ કર્યો તે નોંધપાત્ર છે.

મનોજ ખંડેરિયાનો ‘અચાનક’ કાવ્યસંગ્રહ ગુજરાત રાજ્ય સરકાર દ્વારા, ‘અટકળ’ કાવ્યસંગ્રહ ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા અને ‘અંજની’ સંગ્રહ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા પુરસ્કૃત થયા છે તો એમના ‘હસ્તપ્રત’ સંગ્રહને પણ અકાદમી અને પરિષદ બંનેનાં પારિતોષિકો મળ્યાં છે. 1999માં આઈ.એન.ટી. (મુંબઈ) દ્વારા તેમને કલાપી ઍવૉર્ડ અર્પણ કરીને તેમની સર્જકપ્રતિભાનું સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ ઍવૉર્ડની પૂરેપૂરી રકમ એમણે આઈ.એન.ટી.ને પરત કરી હતી અને તેમાંથી વર્ષ દરમિયાન પ્રગટ થયેલા ઉત્તમ ગઝલસંગ્રહને ‘બાલાશંકર કંથારિયા પારિતોષિક’ આપવાનું એમણે સૂચન કર્યું હતું. કવિની હયાતીમાં જ જાહેર થયેલો 2002ના વર્ષનો ધનજી કાનજી સુવર્ણચંદ્રક પણ એમના પરિવારજનોને અર્પણ કરવામાં આવ્યો હતો.

રમણલાલ જોશી