Space science
થુમ્બા રૉકેટમથક
થુમ્બા રૉકેટમથક (Thumba Rocket Station) : દક્ષિણ ભારતના પશ્ચિમ કિનારે ત્રિવેન્દ્રમ નજીક થુમ્બા ગામ પાસે આવેલું ઇસરોનું પરિજ્ઞાપી (sounding) રૉકેટ-પ્રક્ષેપન મથક, જે થુમ્બા વિષુવવૃત્તીય રૉકેટ પ્રક્ષેપનમથક (Thumba Equatorial Rocket Launching Station – TERLS) નામથી ઓળખાય છે. 1963માં આ રૉકેટમથકની સ્થાપના સાથે ભારતના અંતરિક્ષ-કાર્યક્રમની શરૂઆત થઈ હતી. થુમ્બા રૉકેટમથકની સ્થાપના માટે…
વધુ વાંચો >થેબિત
થેબિત : ટેલિસ્કોપ વડે ચંદ્રને નિહાળતાં જોવા મળતો એક ગર્ત (crater). ચંદ્રની સપાટી ઉપર ‘મેર નુબિયમ’ નામનો સમતલ વિસ્તાર આવેલો છે. તેની જમણી તરફ ‘સીધી દીવાલ’ (Straight Wall) તરીકે ઓળખાતી વિખ્યાત રચના આવેલી છે. આ દીવાલની જમણી તરફ ચંદ્રની નૈર્ઋત્યે થેબિત આવેલો છે. તેનું ચોક્કસ સ્થાન 22° દક્ષિણ અને 4°…
વધુ વાંચો >ધવન, સતીશ
ધવન, સતીશ (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1920, શ્રીનગર, જમ્મુ-કાશ્મીર; અ. 3 જાન્યુઆરી 2002) : અવકાશ પંચના અધ્યક્ષ અને ખ્યાતનામ અવકાશવિજ્ઞાની. તેઓ ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ સાયન્સ, બૅંગાલુરુના નિયામક તથા ઇન્ડિયન એકૅડેમી ઑવ્ સાયન્સીઝના અધ્યક્ષ પણ રહ્યા હતા. તેમણે દેશ-પરદેશમાંથી શિક્ષણ લીધું હતું. પંજાબ યુનિવર્સિટી-(લાહોર)માંથી તેઓ સ્નાતક થયેલા. ગણિતશાસ્ત્ર અને ભૌતિકવિજ્ઞાન સાથે બી.એ.,…
વધુ વાંચો >ધી ‘ઇસ્ટ વિન્ડ’ અંતરીક્ષ કેન્દ્ર
ધી ‘ઇસ્ટ વિન્ડ’ અંતરીક્ષ કેન્દ્ર (The ‘East Wind’ Space Centre) : ચીનનું ઉપગ્રહ-પ્રમોચન-મથક. તે ગોબીના રણના કિનારા પર, મૉંગોલિયાના અંતરાલ ભાગમાં ‘શુઆંગ ચેન્ગ ત્સે’ નામના કસબા પાસે આવેલું છે. (ભૌગોલિક સ્થાન: 40° 25´ ઉ. અ. 99° 50´ પૂ. રે.). 1960ની શરૂઆતમાં ટૂંકા અને મધ્યમ અંતરનાં પ્રક્ષેપાસ્ત્રોના પરીક્ષણ માટે આ મથકે…
વધુ વાંચો >ધ્રુવીય ઉપગ્રહ પ્રમોચક વાહન
ધ્રુવીય ઉપગ્રહ પ્રમોચક વાહન (Polar Satellite Launch Vehicle–PSLV) : ભારતના ઉપગ્રહ પ્રમોચક વાહનની ત્રીજી પેઢીનું વાહન. પહેલી અને બીજી પેઢીમાં અનુક્રમે ઉપગ્રહ પ્રમોચક વાહન (SLV-3) અને સંવર્ધિત (augmented) અંતરીક્ષયાન પ્રમોચક વાહન(ASLV)નો સમાવેશ થાય છે. ધ્રુવીય ઉપગ્રહ પ્રમોચક વાહનની મદદથી, તેના નામને અનુરૂપ 1,000 કિગ્રા. વજનના ઉપગ્રહને 900 કિમી.ની ઊંચાઈએ ધ્રુવીય…
વધુ વાંચો >ધ્રુવીય જ્યોતિ
ધ્રુવીય જ્યોતિ (Aurora) : પૃથ્વીના ધ્રુવ-પ્રદેશના આકાશમાં દેખાતો પ્રકાશ. અધિક સૌર-પ્રક્રિયા (solar activity) તથા ભૂ-ચુંબકીય તોફાનો દરમિયાન ધ્રુવીય જ્યોતિની ઘટના બને છે. સૌર તેજ-વિસ્ફોટ (solar flare) દરમિયાન સૂર્યમાંથી મોટી સંખ્યામાં ઇલેક્ટ્રૉન અને પ્રોટૉન ઉત્સર્જિત થાય છે. આ ઇલેક્ટ્રૉન ભૂ-ચુંબકીય ક્ષેત્રની અસરથી તેના માર્ગમાંથી વિચલિત થઈને પૃથ્વીના ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવના…
વધુ વાંચો >નાસા (National Aeronautics and Space Administration – NASA)
નાસા (National Aeronautics and Space Administration – NASA) : અમેરિકાના વિવિધ અંતરિક્ષ કાર્યક્રમોનું સંચાલન કરવાના હેતુથી ઑક્ટોબર, 1958માં સ્થાપિત કરવામાં આવેલી સંસ્થા. તેના જુદા જુદા અંતરિક્ષ કાર્યક્રમોનું સંચાલન નીચેની સંસ્થાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે : (1) મુખ્ય કાર્યાલય, વૉશિંગ્ટન ડી.સી. (છ પેટાકાર્યાલયો દ્વારા વિવિધ અંતરિક્ષ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવે છે).…
વધુ વાંચો >નિર્વાત પટ્ટા (doldrums)
નિર્વાત પટ્ટા (doldrums) : મંદ ગતિના સમુદ્રના પ્રવાહ અને હળવા પવનોનો વિષુવવૃત્તીય વિસ્તાર. આ વિસ્તારમાં ઉત્તર ગોળાર્ધના ઈશાની વ્યાપારી પવનો અને દક્ષિણ ગોળાર્ધના અગ્નિ દિશાના વ્યાપારી પવનો વાય છે. વિરુદ્ધ દિશાના આ બે પવનોના મિલનથી અત્યંત મંદ ગતિના પવન ઉત્પન્ન થાય છે. પહેલાંના સમયમાં, સઢવાળા વહાણના ખલાસીઓ આ વિસ્તારમાંથી પસાર…
વધુ વાંચો >નૅશનલ જિયોફિઝિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, હૈદરાબાદ
નૅશનલ જિયોફિઝિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, હૈદરાબાદ : જમીન, દરિયાઈ અને અવકાશી વિસ્તારમાં ભૂભૌતિક ક્ષેત્રે મોજણી અને સંશોધન કરતી હૈદરાબાદ(આન્ધ્ર)સ્થિત રાષ્ટ્રીય સંશોધન-સંસ્થા. સ્થાપના હૈદરાબાદ ખાતે 1962માં. ભારતમાં ભૂભૌતિક-વિજ્ઞાન (જિયોફિઝિક્સ) ક્ષેત્રે એક વિશ્વમાન્ય સંસ્થા સ્થાપવાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ દેશની પ્રજાને વિજ્ઞાન અને ટૅકનૉલૉજી દ્વારા વિવિધ લાભ મળે તે માટેનો છે. વિજ્ઞાન અને ટૅકનૉલૉજીથી પ્રજાની…
વધુ વાંચો >નૉર્ધર્ન કૉસ્મોડ્રોમ
નૉર્ધર્ન કૉસ્મોડ્રોમ : પ્લેસેત્સ્ક નજીક ઉચ્ચ ઉત્તર અક્ષાંશ ઉપર આવેલું સોવિયેત રશિયાનું અંતરીક્ષયાન–પ્રમોચન–મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 63° ઉત્તર, 40° પૂર્વ. આ મથક ઉપરથી ઉચ્ચ નમનકોણ ધરાવતી ભ્રમણકક્ષામાં ઉપગ્રહને પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવે છે. (દા. ત., સોવિયેત સંદેશા-વ્યવહાર ઉપગ્રહ ‘મૉલ્નિયા’.) આ પ્રમોચન–મથકનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે લશ્કરી હેતુઓ માટે કરવામાં આવે છે. પરંતપ પાઠક
વધુ વાંચો >