Geology

પંકતડ (mud-crack sun-crack)

પંકતડ (mud-crack, sun-crack) : પંક સુકાઈ જવાથી તૈયાર થતી તડ. છીછરા ખાડાઓ, ગર્ત કે થાળાંઓનાં તળ પર ભીનો કે ભેજવાળો કાદવ કે કાંપકાદવનો જે જથ્થો હોય છે તે વાતાવરણમાં ખુલ્લો રહેવાથી, તેને સૂર્યની ગરમી મળવાથી તેમાંનો પાણીનો ભાગ ઊડી જાય છે અને સૂક્ષ્મદાણાદાર કાદવનો ભાગ તનાવના બળ હેઠળ સંકોચાતો જાય…

વધુ વાંચો >

પંકપાષાણ

પંકપાષાણ : પંકમાંથી બનેલો પાષાણ. શેલ જેવા કણજન્ય ખડકપ્રકાર માટે પણ આ શબ્દ વપરાય છે.  કણકદ 1/256 મિમી.થી ઓછું હોય,  શેલ જેવો બિન-પ્લાસ્ટિક, કણપકડ-ક્ષમતા તેમજ ઓછી જળસંગ્રહક્ષમતાના ગુણધર્મો ધરાવતો હોય પરંતુ સ્તરસપાટીજન્ય વિભાજકતાનો જેમાં અભાવ હોય એવો ખડકપ્રકાર તે છે. આ પર્યાય સર રૉડરિક મરકિસને વેલ્સ(પશ્ચિમ ઇંગ્લૅન્ડ)માં સાઇલ્યુરિયન રચનાના ઘેરા…

વધુ વાંચો >

પંકપ્રવાહ

પંકપ્રવાહ : પંક પથરાવાથી અને પ્રસરણ પામવાથી તૈયાર થતી રચના. પહાડી પ્રદેશોમાં અવારનવાર થતા ભૂપાતના ભીના દ્રવ્યજથ્થાનો વિનાશકારી પ્રકાર. સૂક્ષ્મ માટીદ્રવ્ય તેમાં આગળ પડતું હોય છે. પહાડોના ઉગ્ર ઢોળાવો પર કે કોતરોમાં આ પ્રકારનું દ્રવ્ય જળધારક બનતાં નરમ બને તો તેમાંથી પ્રવાહની રચના થાય છે. આ પ્રકારના દ્રવ્યનો 50 %થી…

વધુ વાંચો >

પંકભૂમિ (marsh)

પંકભૂમિ (marsh) : પંકમિશ્રિત છીછરા જળથી લદબદ રહેતી ભૂમિ. કોહવાતી વનસ્પતિ સહિત ભેજવાળી રહેતી જમીનો, દરિયા-કંઠાર પરના ભેજવાળા રહેતા ખુલ્લા ભાગો, પર્વતોની વચ્ચેના ખીણવિસ્તારોના નીચાણવાળા ભાગો, સમશીતોષ્ણ વિસ્તારોમાંનાં તદ્દન છીછરાં રહેતાં બંધિયાર સરોવરો, અયનવૃત્તોમાંનાં ગરમ ભેજવાળી આબોહવાવાળાં સંખ્યાબંધ સ્થળો, જ્યાં ઝાડનાં ઝુંડ તેમજ વનસ્પતિ ઊગી નીકળતાં હોય; તેમની વચ્ચે વચ્ચે…

વધુ વાંચો >

પાતાળકૂવા (artesian wells)

પાતાળકૂવા (artesian wells) : ભૂપૃષ્ઠ પરથી જરૂરી ઊંડાઈ સુધી શાર કરીને ભૂગર્ભજળની પ્રાપ્તિ માટે તૈયાર કરવામાં આવતા કૂવાનો એક વિશિષ્ટ પ્રકાર. આ પ્રકારનો કૂવો પહેલવહેલી વાર ફ્રાન્સના આર્ટિયસ પ્રદેશમાં બનાવવામાં આવેલો હોવાથી તેનું નામ અંગ્રેજીમાં ‘artesian well’ પડેલું છે. સંસ્કૃતમાં તેને ઉત્સૃત કૂવો કહે છે. ‘પાતાળકૂવો’ પર્યાય શરૂશરૂમાં ઊંડાઈએથી બહાર…

વધુ વાંચો >

પાયરૉક્સિનાઇટ

પાયરૉક્સિનાઇટ : એક પ્રકારનો અલ્ટ્રાબેઝિક અગ્નિકૃત ખડક. આવશ્યકપણે માત્ર પાયરૉક્સિનથી બનેલા મધ્યમ કે સ્થૂળ દાણાદાર ખડકને પાયરૉક્સિનાઇટ કહેવાય. ઑલિવીન-વિહીન અન્ય લોહમૅગ્નેશિયન ખનિજોથી બનેલા પર્કનાઇટને પણ પાયરૉક્સિનાઇટ કહી શકાય. વધુ પડતા પાયરૉક્સિનથી બનેલો, ક્યારેક થોડા ઑલિવીન કે હૉર્નબ્લેન્ડ સહિતનો, વજનદાર, ઘેરા રંગવાળો દૃશ્ય સ્ફટિકોવાળો (phaneritic) અગ્નિકૃત ખડક. વધુ પડતા કે સંપૂર્ણ…

વધુ વાંચો >

પાયરૉક્સિનૉઇડ (pyroxenoids)

પાયરૉક્સિનૉઇડ (pyroxenoids) : ખનિજોનો એક સામૂહિક પ્રકાર. રાસાયણિક રીતે પાયરૉક્સિન ખનિજવર્ગને સમાન એવાં સૂત્રો ધરાવતો, પરંતુ અણુરચનાત્મક દૃષ્ટિએ સંબંધ ન ધરાવતો ખનિજસમૂહ. આ સમૂહમાં સંકલિત SiO4 ચતુષ્ફલકોની એકાકી શૃંખલા હોય છે, જ્યારે પાયરૉક્સિન-સમૂહમાં આવી સાદી શૃંખલા નથી હોતી. કેટાયનનો વધુ મર્યાદિત ગાળો તેના માળખામાં ગોઠવાય છે અને Alથી થતું Siનું…

વધુ વાંચો >

પાયરૉક્સીન (Pyroxene)

પાયરૉક્સીન (Pyroxene) : સમલક્ષણધારક ખનિજો માટે અપાયેલું સામૂહિક નામ. ખડકનિર્માણ સિલિકેટ ખનિજોનો એવો સમૂહ જેમાં Sio4 ટેટ્રાહેડ્રા(આયનોસિલિકેટ)ની લાક્ષણિક શૃંખલા એક પ્રકારનું માળખું રચે છે. તેનો એક એકમ (Sio3) ઝ્ સ્વરૂપનો હોય છે, પરંતુ રજૂઆતની અનુકૂળતા માટે તેને બદલે Si2O6 અથવા Si4O12 સામાન્યત: વધુ ઉપયોગમાં લેવાય છે. આમ ત્રિપરિમાણવાળું એક માળખું…

વધુ વાંચો >

પાયરૉક્સીન વર્ગ (Pyroxene Family)

પાયરૉક્સીન વર્ગ (Pyroxene Family) : ખડકનિર્માણનાં ખનિજો પૈકીનો મહત્વનો ખનિજવર્ગ. ખડકોના બંધારણમાં રહેલાં વિવિધ ખનિજો પૈકી પાયરૉક્સીન સમૂહનાં ખનિજો અતિ મહત્વનો ખનિજવર્ગ બનાવે છે. રાસાયણિક બંધારણની દૃષ્ટિએ ઑલિવીન ખનિજોની તુલનામાં આ ખનિજો સિલિકાના વધુ પ્રમાણવાળાં હોય છે અને તેથી તે મેટાસિલિકેટ પ્રકારનાં ખનિજો ગણાય છે. વધુમાં તેમના બંધારણમાં Fe, Mg,…

વધુ વાંચો >

પાવાગઢ (ભૂસ્તરીય)

પાવાગઢ (ભૂસ્તરીય) : મૅગ્માજન્ય સ્વભેદનના પુરાવારૂપ ગુજરાતનો પર્વતસમૂહ. ગુજરાત રાજ્યના પંચમહાલ જિલ્લાના હાલોલ તાલુકામાં વડોદરાથી આશરે 48 કિલોમીટરને અંતરે આવેલા પાવાગઢ પર્વતસમૂહ(22o 28′ ઉ. અક્ષાંશ, 73o 34′ 30″ પૂ. રેખાંશ)ની ટેકરીઓ વિશિષ્ટ ભૂમિસ્વરૂપ તો રચે જ છે, પરંતુ ભૂસ્તરીય દૃષ્ટિએ તેમનું આગવું મહત્ત્વ એટલા માટે છે કે મૅગ્માજન્ય સ્વભેદનના પુરાવા…

વધુ વાંચો >