Chemistry
ડબાય, પીટર જોસેફ વિલિયમ
ડબાય, પીટર જોસેફ વિલિયમ (ડચ નામ : પેત્રોસ જૉસેફ્સ વિલહેલમસ ડે બીયે) (જ. 24 માર્ચ 1884, મૅસેટ્રીચ્ટ, નેધરલૅન્ડ્ઝ; અ. 2 નવેમ્બર 1966, ઇથાકા, ન્યૂયૉર્ક) : ભૌતિકરસાયણશાસ્ત્રી (physical-chemist), જેમને ‘ડાયપોલ મોમેન્ટ’, X–કિરણો તથા વાયુમાં પ્રકાશના પ્રકીર્ણન(scattering)ના સંશોધન માટે 1936માં રસાયણશાસ્ત્ર માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. માસ્ટ્રીખ્ટ (હોલૅન્ડ)ની સ્થાનિક પ્રાથમિક…
વધુ વાંચો >ડર્મસ્ટેટિયમ
ડર્મસ્ટેટિયમ (darmstatium) : આવર્તક કોષ્ટકમાંની અનુઍક્ટિનાઇડ શ્રેણીનું વિકિરણધર્મી રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Ds. પરમાણુક્રમાંક 110. 1994ના અંત અને 1996ની શરૂઆતના પંદર માસના ગાળામાં GSI ડર્મસ્ટેટ ખાતે આ તત્વનું સંશ્લેષણ કરવામાં આવેલું. શરૂઆતમાં 9 નવેમ્બર, 1994માં ડર્મસ્ટેટ ખાતે નીચેની પ્રક્રિયા દ્વારા આ તત્વનો એક પરમાણુ પારખવામાં આવેલો : 208Pb(62Ni, n)269110. તે નીચે…
વધુ વાંચો >ડાઉના, જેનિફર (Doudna, Jennifer)
ડાઉના, જેનિફર (Doudna, Jennifer) (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1964, વૉશિંગ્ટન ડી. સી., યુ.એસ.એ.) : રસાયણવિજ્ઞાનના 2020ના નોબેલ પુરસ્કારનાં સહભાગી અને અમેરિકાના જૈવરસાયણવિદ. તેઓ જનીન નિયંત્રણ અંગેનું પાયાનું કાર્ય કરનાર તરીકે જાણીતાં છે. યુનિવર્સિટી ઑવ્ કૅલિફૉર્નિયા, બર્કલીમાં રસાયણશાસ્ત્ર વિભાગ તથા મૉલેક્યુલર અને સેલ બાયૉલૉજી વિભાગમાં લી કા શિંગ ચાન્સેલર ચૅર પ્રોફેસર તરીકે…
વધુ વાંચો >ડાયઑક્સિજન લિગેન્ડ
ડાયઑક્સિજન લિગેન્ડ : સંક્રમણ ધાતુ તત્ત્વોનાં સંકીર્ણોમાં અકબંધ રહી ઉમેરાતો ઑક્સિજન અણુ. સંક્રમણ ધાતુ સાથે અણુમય ઑક્સિજનની મોટાભાગની પ્રક્રિયા ઉપચયનની હોય છે. તેમાં ધાતુ ઇલેક્ટ્રૉન દાતા તરીકે કામ કરે છે અને ઑક્સિજન પોતાની ઓળખ ગુમાવી દે છે. હાલમાં એમ માલૂમ પડ્યું છે કે કેટલીક પ્રક્રિયાઓમાં ઑક્સિજન અણુ એટલે કે ડાયઑક્સિજન…
વધુ વાંચો >ડાયનાઇટ્રોજન સંકીર્ણો
ડાયનાઇટ્રોજન સંકીર્ણો : ધાતુ સાથે સંયોજિત ડાયનાઇટ્રોજન અણુ (N2) ધરાવતાં સંકીર્ણ સંયોજનો. કાર્બન મૉનૉક્સાઇડ (CO) અને N2 સમઇલેક્ટ્રૉનીય (isoelectronic) હોવાથી વર્ષો સુધી એમ ધારવામાં આવતું હતું કે M–CO બંધની માફક M–NN બંધ પણ બનતો હોવો જોઈએ. આણ્વીય નાઇટ્રોજન ઘણી ધાતુઓના સપાટી ઉપરના પરમાણુઓ સાથે જોડાય છે તેવી જાણ હતી પણ…
વધુ વાંચો >ડાયનેમાઇટ
ડાયનેમાઇટ : સ્વીડિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી આલ્ફ્રેડ નોબેલ દ્વારા 1867માં શોધાયેલ, નાઇટ્રોગ્લિસરીન ઉપર આધારિત, પ્રબળ વિસ્ફોટકો(high explosives)નો એક વર્ગ. તે અગાઉ, 1850 પહેલાં, નાઇટ્રોગ્લિસરીન અને નાઇટ્રોસેલ્યુલોઝની શોધ થઈ ચૂકી હતી. ત્યારબાદ મકર્યુરી ફુલ્મિનેટ [Hg(ONC)2] સ્ફોટન-ટોટીની શોધ થવાથી ઉચ્ચ વિસ્ફોટકોનો એક યુગ શરૂ થયો. 1867માં ધૂમ્રવિહીન પાઉડર બનાવવામાં આવ્યો ત્યારથી લગભગ એક સૈકા…
વધુ વાંચો >ડાયમિથોએટ
ડાયમિથોએટ : ચેતાકીય આવેગોના સંચાર સાથે સંકળાયેલા કૉલિનસ્ટીઅરેઝ જેવા ઉત્સેચકોને અવરોધતા તંત્રગત (systemic) કીટનાશક માટેનું જાતિસૂચક (generic) નામ. રાસાયણિક રીતે તે કાર્બ-ફૉસ્ફેટ સંયોજન છે. બધાં કાર્બ-ફૉસ્ફેટ સંયોજનોની માફક તે ચેતા-વાયુઓ (nerve gases) સાથે સંબંધિત છે અને માનવ સહિતનાં પૃષ્ઠવંશીય પ્રાણીઓ માટેના કીટનાશકોમાં ખૂબ જ વિષાળુ છે. તે મૂળ દ્વારા શોષાય…
વધુ વાંચો >ડાયસૅકેરાઇડ્ઝ
ડાયસૅકેરાઇડ્ઝ : બે મૉનોસૅકેરાઇડ એકમોના સહસંયોજક બંધ દ્વારા થતા જોડાણથી મળતી શર્કરાઓનો સમૂહ. આ બે એકમો ગ્લાયકોસિડિક બંધથી જોડાયેલા હોય છે. કાર્બોહાઇડ્રેટ્સના ત્રણ વર્ગ પૈકી ઓલિગોસૅકેરાઇડ વર્ગમાં ડાયસૅકેરાઇડનો સમાવેશ થાય છે. લૅક્ટોઝ, સુક્રોઝ, માલ્ટોઝ, ટ્રિહેલોઝ તથા સેલોબાયોઝ આ વર્ગની જાણીતી શર્કરાઓ છે. કુદરતમાં બે ડાયસૅકેરાઇડ વિપુલ પ્રમાણમાં મળે છે :…
વધુ વાંચો >ડાયાલિસિસ (રસાયણશાસ્ત્ર)
ડાયાલિસિસ (રસાયણશાસ્ત્ર) : અર્ધપારગમ્ય (semipermeable) પટલ(membrane)નો ઉપયોગ કરી દ્રાવણમાં રહેલા સ્ટાર્ચ અથવા પ્રોટીન જેવા મોટા અણુઓને ગ્લુકોઝ અથવા ઍમિનોઍસિડ જેવા નાના અણુઓ તથા આયનોને વરણાત્મક (selective) પ્રસરણ (diffusion) દ્વારા છૂટા પાડવાની પદ્ધતિ. તેના કાર્યક્ષેત્રની સીમા (scope) અને ઉપયોગિતા મહદ્અંશે યોગ્ય પારગમ્યતા (permeability) ધરાવતી ત્વચાની પ્રાપ્યતા ઉપર આધાર રાખે છે. બ્રિટિશ…
વધુ વાંચો >ડાયાસ્ટીરિયોઆઇસોમર (ડાયાસ્ટીરિયોમર) (અપ્રતિબિંબી ત્રિવિમ સમાવયવ)
ડાયાસ્ટીરિયોઆઇસોમર (ડાયાસ્ટીરિયોમર) (અપ્રતિબિંબી ત્રિવિમ સમાવયવ) : અણુઓની સંરચનાની ર્દષ્ટિએ ભિન્નતા દર્શાવતા ત્રિપરિમાણી સમઘટકો (stereoisomers) હોય અને જે એકબીજા સાથે આરસી–પ્રતિબિંબ (mirror–image) સંબંધ ધરાવતા પ્રતિબિંબી સમઘટકો (enantiomers) ન હોય તેવા પદાર્થોનાં યુગ્મો પૈકીનું એક. અવકાશીય સમાવયવી અથવા સમઘટકો પ્રકાશક્રિયાશીલ હોય તે આવશ્યક નથી. દા. ત., સમપક્ષ (cis) અને વિપક્ષ (trans) –…
વધુ વાંચો >