ભૌતિકશાસ્ત્ર
હેમિલ્ટન વિલિયમ રૉવન (સર)
હેમિલ્ટન, વિલિયમ રૉવન (સર) [જ. 3 ઑગસ્ટ 1805, ડબ્લિન (આયર્લૅન્ડ); અ. 2 સપ્ટેમ્બર 1865, ડબ્લિન] : આયર્લૅન્ડના ન્યૂટન તરીકે ખ્યાતનામ, અનેક ભાષાઓના જાણકાર અને મહાન ગણિતશાસ્ત્રી. વિલિયમ રૉવન હેમિલ્ટન (સર) ત્રણ વર્ષની ઉંમરે તેમણે અસાધારણ પ્રતિભા દર્શાવી હતી. પાંચ વર્ષની ઉંમરે તે લૅટિન, ગ્રીક અને હિબ્રૂ વાંચી શકતા અને ભાષાંતર…
વધુ વાંચો >હેરોચે, સર્જ (Haroche, Serge)
હેરોચે, સર્જ (Haroche, Serge) (જ. 11 સપ્ટેમ્બર 1944, કાસાબ્લાન્કા, મોરોક્કો) : ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીના વ્યક્તિગત રીતે માપન અને નિયંત્રણ માટે અભૂતપૂર્વ પ્રાયોગિક પદ્ધતિઓ વિકસાવવા માટે 2012નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે સર્જ હેરોચે તથા ડેવિડ જે. વાઇનલૅન્ડને પ્રાપ્ત થયો હતો. સર્જ હેરોચેનાં માતા અને પિતા યહૂદી મૂળના હતાં.…
વધુ વાંચો >હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ
હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ (જ. 22 જુલાઈ 1887, હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 30 ઑક્ટોબર 1975, પૂર્વ જર્મની) : પરમાણુ ઉપર ઇલેક્ટ્રૉનના સંઘાત(impact)થી ઉદભવતી અસરને લગતા નિયમોની શોધ બદલ 1925નો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર જર્મન ભૌતિકવિજ્ઞાની. હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ હેર્ત્ઝે ગોટિંગેન, મ્યૂનિક અને બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં રહીને અભ્યાસ કર્યો હતો. 1913માં બર્લિન યુનિવર્સિટીના ફિઝિક્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં સંશોધન…
વધુ વાંચો >હેસ વિક્ટર ફ્રાન્ઝ
હેસ, વિક્ટર ફ્રાન્ઝ (જ. 24 જૂન 1883, વાલ્દે સ્ટીન, કેસલ, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 17 ડિસેમ્બર 1964, ન્યૂયૉર્ક) : બ્રહ્માંડ (કૉસ્મિક) વિકિરણની શોધ કરવા બદલ સી. ડી. એન્ડરસનની ભાગીદારીમાં 1936ના વર્ષનો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્તકર્તા ઑસ્ટ્રિયન ભૌતિકવિજ્ઞાની. વિક્ટર ફ્રાન્ઝ હેસ તમામ શિક્ષણ ગ્રાઝ ખાતે લીધું જિમ્નેસિયમ 1893થી 1901 દરમિયાન. ત્યારબાદ 1901થી 1905 દરમિયાન…
વધુ વાંચો >હૉકિંગ સ્ટીફન
હૉકિંગ, સ્ટીફન (જ. 8 જાન્યુઆરી 1942, ઑક્સફર્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ) : શ્યામ ગર્ત (black hole), અસામાન્યતા (વિચિત્રતા, singularity) અને વિશ્વની ઉત્પત્તિના સિદ્ધાંત – મહાવિસ્ફોટ (big bang) જેવાં બ્રહ્માંડનાં વિવિધ પાસાંઓના અભ્યાસી અને સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકવિજ્ઞાની. સ્ટીફન હૉકિંગ તેમનાં માતાપિતા તો ઉત્તર લંડનમાં રહેતાં હતાં; પરંતુ બીજા વિશ્વયુદ્ધના અસ્થિર વાતાવરણમાં ઑક્સફર્ડમાં વસવાનું વધુ સલામત…
વધુ વાંચો >હોયલ ફ્રેડ (સર) [Hoyle Fred (Sir)]
હોયલ, ફ્રેડ (સર) [Hoyle Fred (Sir)] (જ. 24 જૂન 1915, બિંગ્લે, યૉર્કશાયર, બ્રિટન; અ. 20 ઑગસ્ટ 2001, બોર્નમથ, ઇંગ્લૅન્ડ) : વિશ્વની ઉત્પત્તિ, ઉત્ક્રાંતિ અને તેના ભાવિને લગતાં રહસ્યોની જાણકારી ઉપલબ્ધ કરવાના પ્રયાસો કરનાર બ્રિટિશ ખગોળ-ભૌતિકવિજ્ઞાની (Astrophysicist). (સર) ફ્રેડ હોયલ પ્રાથમિક શિક્ષણ વતનમાં લીધું. એક દિવસે તેમની વર્ગશિક્ષિકાએ બાળકોને પાંચ પાંખડીનું…
વધુ વાંચો >હોલ (hole)
હોલ (hole) : સંયોજકતા પટ(valence band)માં ઇલેક્ટ્રૉનની સંપૂર્ણ ગેરહાજરી અથવા ઘનપદાર્થમાં સંયોજકતાપટના સર્વોચ્ચ સ્તરે આવેલી ખાલી સ્થિતિ. હોલ ઇલેક્ટ્રૉનના સમુદ્રમાં ઘન કણ તરીકે વર્તે છે, જે અવસ્થામાં ઇલેક્ટ્રૉન રહેલા હોય ત્યાંથી તે રિક્ત સ્થિતિ (હોલ) તરફ જાય છે. આ રીતે સહસંયોજક (covalent) બંધમાંથી છૂટો પડી જાય છે. આવો ઇલેક્ટ્રૉન મુક્ત…
વધુ વાંચો >હોલ-અસર
હોલ-અસર : ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં વિદ્યુતપ્રવાહ-ધારિત વાહકને રાખતાં મળતી અસર. વિદ્યુતધારિત વાહકને ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં એવી રીતે મૂકવામાં આવે કે જેથી ચુંબકીય ક્ષેત્ર અને વિદ્યુતપ્રવાહ એકબીજાને કાટખૂણે રહે ત્યારે આ બંનેને કાટખૂણે વિદ્યુતક્ષેત્ર પેદા થવાની ઘટના. આ રીતે પેદા થતું વિદ્યુતક્ષેત્ર(EH) ને પ્રવાહ-ઘનતા (j) અને ચુંબકીય ફ્લક્સ-ઘનતા(B)નો સદિશ ગુણાકાર નીચે પ્રમાણે આપી…
વધુ વાંચો >હૉલોગ્રાફી
હૉલોગ્રાફી ઉચ્ચ પ્રકારની ફોટોગ્રાફી. ‘હૉલોગ્રાફી’ ગ્રીક શબ્દ છે. ‘Holo’નો અર્થ ‘whole’ થાય છે અને ‘graphein’નો અર્થ ‘to write’ થાય છે. આમ ‘હૉલોગ્રાફી’ એટલે ‘પ્રતિબિંબનું સમગ્ર સ્વરૂપે આલેખન કરવું.’ આ પ્રતિબિંબને જે પ્રકાશ-સંવેદી માધ્યમમાં રેકર્ડ કરવામાં આવે છે તેને ‘હૉલોગ્રામ’ કહે છે. હૉલોગ્રાફીમાં લેસરનો ઉપયોગ થાય છે. લેસર એટલે વિશિષ્ટ પ્રકારનો…
વધુ વાંચો >