પ્રહલાદ છ. પટેલ

વિલ્સન, રૉબર્ટ વૂડ્રો

વિલ્સન, રૉબર્ટ વૂડ્રો [જ. 10 જાન્યુઆરી 1936, હ્યૂસ્ટન (Houston), ટૅક્સાસ] : બ્રહ્માંડીય સૂક્ષ્મ-તરંગ પૃષ્ઠભૂમિ-વિકિરણ(cosmic microwave back-ground radiation)ની શોધ બદલ 1978નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન વિજ્ઞાની. ન્યૂજર્સીના હોલ્મડેલ (Holmdel) ખાતે આવેલ બેલ ટેલિફોન લૅબોરેટરીઝમાં 1964માં તેમણે પેન્ઝિયાસ સાથે કામ કર્યું. તેમણે 20 ફૂટના શિંગડા આકારના પરાવર્તક ઍન્ટેનાનો ઉપયોગ કર્યો. આ ઍન્ટેનાની…

વધુ વાંચો >

વિસર્પણ (slip)

વિસર્પણ (slip) (ભૌતિકવિજ્ઞાન) : અવરૂપક (shearing) બળોની અસર હેઠળ સ્ફટિકના એક ભાગનું બીજા ભાગની સાપેક્ષે સમતલમાં સર્પી (sliding) સ્થાનાંતરણ. પ્રતિબળ (stress) લગાડતાં, દ્રવ્યમાં વિરૂપણ (deformation) થાય છે. મોટેભાગે આવું કાયમી કે સુઘટ્ય (plastic) વિરૂપણ વિસર્પણને લીધે થતું હોય છે. દ્રવ્યની બંધારણ- રચના વ્યક્તિગત સ્ફટિકોમાં અલગ વિસર્પણ પામે છે. વિસર્પણ અને…

વધુ વાંચો >

વિસ્તરતું વિશ્વ (બ્રહ્માંડ)

વિસ્તરતું વિશ્વ (બ્રહ્માંડ) : તારાવિશ્વો (galaxies) સમેત તારકોનું સમગ્ર ભૌતિક (દ્રવ્યમય) વિશ્વ વિખેરાતું હોય; તારાવિશ્વો પ્રકીર્ણન પામી અવલોકનકારથી દૂર દૂર, છેટે છેટે જતાં હોય; જેને લીધે વિશ્વનું કદ સર્વદા (નિત્ય) વૃદ્ધિ પામતું હોય તેવો અજમાયેશી ધોરણે સ્વીકારાયેલ વાદ અથવા નિરીક્ષણ. આ નિરીક્ષણ કે વાદ અંતિમ નથી. છૂપી પોલીસે તૈયાર કરેલ…

વધુ વાંચો >

વિસ્ફોટક અને મહાવિસ્ફોટક (novae and supernovae)

વિસ્ફોટક અને મહાવિસ્ફોટક (novae and supernovae) : દેખીતી રીતે એક જેવી પણ એકબીજા સાથે સંબંધ ન ધરાવતી તારાકીય (steller) ઘટનાઓ. વિસ્ફોટક (નૉવા) એ ઝાંખો તારક છે, જેની તેજસ્વિતા એકાએક વધી જાય છે. તેનું કારણ સંભવત: બીજા તારક સાથેની આંતરક્રિયા છે. આવો નજીકનો તારક યુગ્મતારાકીય-પ્રણાલી રચતો હોય છે. આવા તારક(સંભવત: શ્વેત…

વધુ વાંચો >

વિહિત સમૂહ

વિહિત સમૂહ : કણોની વિગતવાર વર્તણૂકનો સ્પષ્ટ સંદર્ભ ન મળતો હોય ત્યાં સાંખ્યિકીય (statistical) અને ઉષ્માયાંત્રિકીય (thermodynamical) વર્તણૂક નક્કી કરવા કણતંત્ર માટે વિધેયાત્મક સંબંધ. યુ. એસ. ભૌતિકવિજ્ઞાની જે. વિલાર્ડ ગિબ્ઝે આ વિહિત સમૂહ દાખલ કર્યો હતો. કણો જ્યારે આંતરક્રિયા કરતા હોય ત્યારે તેવા તંત્રની વિગતવાર વર્તણૂક માટે જરૂરી અવલોકનોમાંથી પેદા…

વધુ વાંચો >

વીનર, નોર્બર્ટ

વીનર, નોર્બર્ટ (જ. 26 નવેમ્બર 1894, કોલંબિયા, યુ.એસ.; અ. 18 માર્ચ 1964, સ્ટૉકહોમ) : સાઇબરનેટિક્સનું વિજ્ઞાન સ્થાપિત કરનાર યુ. એસ. ગણિતશાસ્ત્રી. સ્વસંચાલન પ્રક્રિયાઓ વિકસાવવાના હેતુ માટે અંકુશનતંત્રના અભ્યાસને પ્રારંભમાં સાઇબરનેટિક્સ ગણવામાં આવતું હતું. 1948માં તેમણે સાઇબરનેટિક્સ ઉપર પુસ્તક ‘Cybernatics’ લખીને આ ક્ષેત્રને પ્રચલિત કર્યું. આ પુસ્તક મારફતે તેમણે સાઇબરનેટિક્સની વ્યાખ્યા…

વધુ વાંચો >

વીન, વિલ્હેલ્મ

વીન, વિલ્હેલ્મ (જ. 13 જાન્યુઆરી 1864, ગ્રાફકેન, પૂર્વ પ્રશિયા [અત્યારે પોલૅન્ડમાં]; અ. 30 ઑગસ્ટ 1928, મ્યૂનિક) : ઉષ્માના વિકિરણના સિદ્ધાંતોના નિયંત્રણ નિયમોની શોધ બદલ 1911નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર જર્મન વિજ્ઞાની. તેમણે ગોટિન્ગને (Goettingen) અને બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં ગણિતશાસ્ત્ર અને પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનોનો અભ્યાસ કર્યો. તે વૉન હેલ્મોલ્ટ્ઝના વિદ્યાર્થી હતા. પોતાના પિતાની જમીનનો…

વધુ વાંચો >

વીમાન, કાર્લ

વીમાન, કાર્લ (Wieman, Carl) (જ. 26 માર્ચ 1951, કોર્વાલિસ, ઓરેગૉન) : અમેરિકન પ્રાયોગિક ભૌતિકવિજ્ઞાની અને વર્ષ 2001ના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા. બોઝ–આઇન્સ્ટાઇન સંઘનિત દ્રાવ(con-densate)નો સૌપ્રથમ વાર પ્રાયોગિક નિર્દેશ કરવા બદલ તેમને આ પુરસ્કાર કેટર્લી અને કોર્નેલની ભાગીદારીમાં મળ્યો છે. તેઓ કોર્વાલિસ હાઈસ્કૂલમાંથી સ્નાતક થયા. 1973માં વીમાન MITમાંથી બી.એસ. થયા અને 1977માં સ્ટેન્ફર્ડ…

વધુ વાંચો >

વીલ, હરમાન

વીલ, હરમાન (જ. 9 નવેમ્બર 1885, ઍલ્મ્શૉર્ન, હેમ્બર્ગ પાસે; અ. 8 ડિસેમ્બર 1955, ઝુરિક) : વિવિધ અને વિસ્તૃત ફાળા દ્વારા શુદ્ધ તથા સૈદ્ધાંતિક ગણિતશાસ્ત્ર વચ્ચે સેતુ તૈયાર કરનાર જર્મન અમેરિકન ગણિતશાસ્ત્રી. ખાસ કરીને તેમણે ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકી અને સાપેક્ષવાદના ક્ષેત્રે મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે. ગોટિંગન યુનિવર્સિટીમાંથી 1908માં તેઓ સ્નાતક થયા. તે…

વધુ વાંચો >

વેણુબાપુ, એમ. કે.

વેણુબાપુ, એમ. કે. (જ. 10 ઑગસ્ટ 1927, ચેન્નાઈ; અ. 1982) : સાહિત્ય, કલા અને સંસ્કૃતિના ક્ષેત્રે રસ-રુચિ ધરાવનાર ભારતના પ્રખર ખગોળવિદ. તેમના પિતાશ્રી હૈદરાબાદની નિઝામિયા વેધશાળામાં નોકરી કરતા હતા. આથી વેણુબાપુને આ વેધશાળાની મુલાકાતે અવારનવાર જવાનું થતું હતું. ત્યાં ટેલિસ્કોપ અને અન્ય વૈજ્ઞાનિક ઉપકરણો જોવાનો એમને લહાવો મળતો હતો. પરિણામે…

વધુ વાંચો >