કમલનયન ન. જોશીપુરા
પ્રબળતા (loudness)
પ્રબળતા (loudness) : કોઈ પણ અવાજની માત્રા કે તેના પ્રમાણનો માનવીના કાન દ્વારા મળતો અંદાજ. પ્રબળતા એ અવાજનું શારીરિક સંવેદન છે, જે આત્મલક્ષી (subjective) હોય છે. આની સરખામણીમાં ધ્વનિની તીવ્રતા (intensity) એ એક ભૌતિકરાશિ છે, જેને વૉટ/(મીટર)2 કે અન્ય એકમમાં માપી શકાય. કાન પર પડતા અવાજની તીવ્રતા વધુ હોય તેમ…
વધુ વાંચો >પ્રમાપ-સિદ્ધાંત (Gauge Theory)
પ્રમાપ-સિદ્ધાંત (Gauge Theory) : અમુક રૂપાંતરણ (transformation) હેઠળ કોઈ ભૌતિક રાશિના અવિચલન- (invariance)નો તેમજ તે દ્વારા નીપજતા ભૌતિકશાસ્ત્રીય નિષ્કર્ષનો સિદ્ધાંત. આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં રાશિઓના અવિચલનને તંત્ર કે પ્રણાલી(system)ની કોઈ મૂળભૂત સંમિતિ (symmetry) સાથે સાંકળવામાં આવે છે. તેથી પ્રમાપ-સિદ્ધાંત એક પાયાનો સિદ્ધાંત બની રહે છે. પ્રમાપ-અવિચલન(gauge-invariance)ના એક ઉદાહરણ તરીકે વિદ્યુતક્ષેત્ર અને ચુંબકીયક્ષેત્ર…
વધુ વાંચો >પ્રયોગશાળા-ઉપકરણન (laboratory instrumentation)
પ્રયોગશાળા-ઉપકરણન (laboratory instrumentation) : વિજ્ઞાન તેમજ ઇજનેરી પ્રયોગશાળાઓમાં વપરાતાં વિવિધ ઉપકરણો કે સાધનોના સામૂહિક અભ્યાસનું ક્ષેત્ર. નૈસર્ગિક વિજ્ઞાનનો જન્મ કુદરતી ઘટનાઓનાં બારીક નિરીક્ષણોથી થયો, પરંતુ એ ઘટનાઓને સમજવા માટે તેમનું પ્રાયોગિક પરિસ્થિતિમાં અમુક નિયંત્રણ હેઠળ પુનરાવર્તન કરવું પડે છે. વળી, એ ઘટનાઓ પાછળનાં વૈજ્ઞાનિક તથ્યો કે નિયમો તારવવા માટે ભૌતિક…
વધુ વાંચો >પ્રવાહી (liquid)
પ્રવાહી (liquid) : દ્રવ્યની ત્રણ પ્રચલિત અવસ્થાઓ ઘન, પ્રવાહી અને વાયુ પૈકીની એ ઘન અને વાયુ સ્વરૂપોની વચ્ચેની અવસ્થા. પ્રવાહી તેમજ વાયુ એ દ્રવ્યની તરલ (fluid) સ્થિતિ દર્શાવે છે; પરંતુ પ્રવાહી નહિવત્ દબનીય હોય છે. નિયત જથ્થાનું પ્રવાહી અચળ કદ ધરાવે છે અને પાત્રમાં ભરવામાં આવે તો પ્રવાહી એ મુજબનો…
વધુ વાંચો >પ્રવાહી સ્ફટિક (દ્રવ સ્ફટિક) (liquid crystal)
પ્રવાહી સ્ફટિક (દ્રવ સ્ફટિક) (liquid crystal) : પ્રવાહી તેમજ ઘન પદાર્થ એમ બંને તરીકેના અમુક ગુણધર્મો ધરાવતું દ્રવ્ય. પ્રવાહી સ્ફટિકવહનની ક્ષમતા ધરાવે છે તો સ્ફટિકની માફક અસમદિશી (anisotropic) પણ હોય છે. આ કારણે તે ખૂબ જ રસપ્રદ તેમજ ઉપયોગી બાબત બનેલ છે. સેંકડો રાસાયણિક સંયોજનો- (compounds)માં ઉપર્યુક્ત અવસ્થા જોવા મળી…
વધુ વાંચો >પ્રવેગ (acceleration)
પ્રવેગ (acceleration) : કોઈ કણ કે પદાર્થના વેગમાં ફેરફારનો દર. તે સદિશ રાશિ છે. કણના વેગમાં એકધારી કે નિયમિત Δt રીતે સમયમાં જેટલો વેગમાં ફેરફાર થાય તો એ તેનો સરેરાશ પ્રવેગ છે. જો વેગનો ફેરફાર નિયમિત ન હોય તો પ્રવેગ નીચે મુજબ વેગના સમય સાપેક્ષે વિકલન તરીકે લેવામાં આવે છે…
વધુ વાંચો >પ્રવેગમાપક (accelerometer)
પ્રવેગમાપક (accelerometer) : પ્રવેગ માપીને તેની નોંધ કરી શકાય તેવું સાધન. તે વિમાન, મિસાઇલ, અવકાશયાન વગેરેમાં વપરાય છે. આ સાધનના રેખીય (linear) અને કોણીય (angular) એમ બે પ્રકારો છે. વેગ(velocity)નું પ્રત્યક્ષ માપન થઈ શકે છે, જ્યારે પ્રવેગનું માપન પરોક્ષ (indirect) રીતે કરવું પડે છે. મૂળભૂત રીતે ન્યૂટનના ગતિના બીજા નિયમ…
વધુ વાંચો >પ્રેરણ–ચુંબકીય (inductionmagnetic )
પ્રેરણ–ચુંબકીય (induction–magnetic) : વિદ્યુતપ્રવાહમાં ફેરફાર થવાથી પરિપથમાં વિદ્યુતચાલકબળ અથવા વિદ્યુતદબાણ ઉત્પન્ન થવાનો ગુણધર્મ. તેને વિદ્યુતચુંબકીય પ્રેરણ (electro magnetic induction) પણ કહે છે. આત્મપ્રેરણ એ કોઈ વાહક ગૂંચળામાં થતા પ્રવાહને કારણે તેમાં ઉદભવતા ઈ.એમ.એફ.(વોલ્ટેજ)ની ઘટના છે. કોઈ વાહકમાં પ્રવાહ વહે છે ત્યારે તેની આસપાસ ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઉદભવે છે, જેનું ચુંબકીય ફલક્સ…
વધુ વાંચો >પ્રોજેક્ટર
પ્રોજેક્ટર : પારદર્શક વસ્તુ (object) યા છબીમાંથી ખૂબ તીવ્ર પ્રકાશ પસાર કરીને લેન્સની ગોઠવણીથી મોટું પ્રતિબિંબ મેળવવા માટેનું સાધન કે પ્રણાલી. આવા સાધનમાં મુખ્યત્વે પ્રકાશનો પ્રબળ સ્રોત, વસ્તુધારક (holder), લેન્સ-તંત્ર અને એક પડદો હોય છે. આ પ્રકારની સાદી રચનાને જાદુઈ ફાનસ (magic lantern) કહેવામાં આવે છે. ગતિમાન ચિત્રપ્રક્ષેપણ(motion picture projection)માં,…
વધુ વાંચો >