વાતાવરણશાસ્ત્ર

સેન્ટર ફૉર ઍન્વાયરન્મૅન્ટ પ્લાનિંગ અને ટૅક્નૉલૉજી (CEPT)

સેન્ટર ફૉર ઍન્વાયરન્મૅન્ટ પ્લાનિંગ અને ટૅક્નૉલૉજી (CEPT) : પ્રાણી અને વનસ્પતિના કુદરતી રહેણાક(નિવાસ)ને લગતા (ઊભા થતા) પ્રશ્નોના નિરાકરણ બાબતે જરૂરી આયોજન અને સંચાલનકાર્ય અંગે શિક્ષણ આપતી આગવી સંસ્થા. 1962માં સ્કૂલ ઑવ્ આર્કિટેક્ચર તરીકે શરૂ થયેલ આ સંસ્થા હવે 2005 સુધીમાં રહેણાક(habitat)-સંલગ્ન અનેક વિષયોને આવરી લેતી એક મોટી વિદ્યાસંકુલ બની ગઈ…

વધુ વાંચો >

સૅલિનિટી ઇન્ગ્રેસ પ્રિવેન્શન સર્કલ (ક્ષારતા-પ્રવેશ નિવારણ વર્તુળ)

સૅલિનિટી ઇન્ગ્રેસ પ્રિવેન્શન સર્કલ (ક્ષારતા–પ્રવેશ નિવારણ વર્તુળ) : દરિયાકાંઠા નજીકની ભૂમિમાં પ્રવેશતી ક્ષારતા-નિવારણની કામગીરી સંભાળતું વર્તુળ. 1976 અને 1978માં ગુજરાત સરકારે નીમેલ બે ઉચ્ચસ્તરીય સમિતિઓની ભલામણોને આધારે સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ વિસ્તારમાં ભૂગર્ભજળમાં અને ભૂમિમાં થતો ક્ષારપ્રવેશ અટકાવવા તેમજ કાંઠાની ક્ષારગ્રસ્ત જમીનોના વિકાસ કે તેની સુધારણા માટેની ‘ક્ષારપ્રવેશ-નિવારણ યોજના’ અખત્યાર કરેલી.…

વધુ વાંચો >

સ્ટ્રેટોસ્ફિયર

સ્ટ્રેટોસ્ફિયર : જુઓ વાતાવરણ (ભૌગોલિક).

વધુ વાંચો >

હરિકેન

હરિકેન : આશરે 320 કિમી.થી માંડીને 480 કિમી.નો વ્યાસ ધરાવતું, ઘૂમરાતું પ્રચંડ વાવાઝોડું. આ પ્રકારનાં વાવાઝોડાં સામાન્ય રીતે ઍટલૅન્ટિક અને પૅસિફિક મહાસાગરમાં અવારનવાર ઉદભવતાં રહે છે. તેમના ફૂંકાવાનો વેગ તેમના કેન્દ્ર ભાગ નજીક 120 કિમી./કલાકનો હોય છે. ક્યારેક ક્યારેક આ વિસ્તારોમાં ઉત્પન્ન થતાં હરિકેનથી જાનમાલને મોટા પાયા પર નુકસાન થતું…

વધુ વાંચો >

હવામાનનાં પરિવર્તનો અને તેને અસર કરતા ઘટકો

હવામાનનાં પરિવર્તનો અને તેને અસર કરતા ઘટકો : હવામાનનાં પરિવર્તનો અને તેને અસર કરતા ઘટકોનો અભ્યાસ. પૃથ્વીનું સર્જન તો સૂર્ય તેમજ સૌરમંડળના અન્ય ગ્રહોની સાથે સાથે જ સાડાચાર અબજ વર્ષો પૂર્વે થયું. સર્જન બાદ 70થી 80 કરોડ વર્ષ જેવા સમયગાળા માટે એની સપાટી બંધાતી અને તૂટતી રહી. આ સમય નવસર્જિત…

વધુ વાંચો >

હવામાનનું માપન તથા હવામાનની આગાહી

હવામાનનું માપન તથા હવામાનની આગાહી હવામાન : વાતાવરણના જુદા જુદા ઘટકોની રોજબરોજની સ્થિતિ. પૃથ્વીનું વાતાવરણ તેના ભૌતિકી સ્વરૂપ અનુસાર પાંચ સ્તરોમાં વહેંચી શકાય. સૌથી નીચેનું સ્તર તે વિષમતાપમંડળ (ટ્રૉપોસ્ફિયર, troposphere). આ સ્તર પૃથ્વીની સપાટીથી શરૂ કરીને લગભગ 18 કિમી.ની ઊંચાઈ સુધી આવેલું છે. આપણે જેને હવામાન તરીકે અનુભવીએ છીએ તે…

વધુ વાંચો >

હવાવેગ-નિર્દેશક (anemometer)

હવાવેગ-નિર્દેશક (anemometer) : પવનની ઝડપ અને દિશા દર્શાવતું યંત્ર. ‘પવન’ માટેના ગ્રીક શબ્દ ‘anemos’ પરથી આ સાધન માટેનો અંગ્રેજી શબ્દ anemometer આવ્યો છે. આમ તો અનેક પ્રકારનાં હવાવેગમાપકો વિકસાવાયેલ છે; પરંતુ તેમાંનાં મોટા ભાગનાં તો વિશિષ્ટ સંયોગોમાં વાયુપ્રવાહ માપવા માટે જ વપરાય છે. ઋતુવિજ્ઞાન સંબંધિત અવલોકનો લેતી વેધશાળા(meteorological observatory)માં તો…

વધુ વાંચો >

હેડલી કોશ (Hadley cell)

હેડલી કોશ (Hadley cell) : પૃથ્વીના વાતાવરણમાં, મધ્ય-અક્ષાંશો(30° ઉ. અને દ.)ના વિસ્તારો અને વિષુવવૃત્તના વિસ્તાર વચ્ચે સર્જાતો એક વિસ્તૃત વાયુપ્રવાહોનો કોશ. આ કોશમાં પૃથ્વીની સપાટી પરના વાતાવરણમાં સામાન્ય વાયુપ્રવાહની દિશા મધ્ય અક્ષાંશો તરફથી વિષુવવૃત્ત તરફ હોય છે. (આ સામાન્ય પવનોનો પ્રવાહ ભૂગોળમાં વેપારી વાયુઓ trade winds નામે ઓળખાય છે.) વિષુવવૃત્તના…

વધુ વાંચો >

હેમન્ત ઋતુ

હેમન્ત ઋતુ : ભારતના ષટ્ઋતુચક્રમાં પહેલી ઋતુ. ભારતની ભૌગોલિક અને સાંસ્કૃતિક સ્થિતિને અનુલક્ષીને શિયાળો, ઉનાળો અને ચોમાસુ ત્રણ ઋતુઓ મુખ્ય છે. આ ત્રણ ઋતુઓને પેટાવિભાગોમાં વહેંચી છ ઋતુઓ માનવામાં આવે છે. આ છ ઋતુઓ આ પ્રમાણે છે – હેમન્ત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં તે નવેમ્બર, ડિસેમ્બર…

વધુ વાંચો >