વનસ્પતિશાસ્ત્ર
વિચિત્રોતકી (chimera)
વિચિત્રોતકી (chimera) : એકથી વધારે યુગ્મનજ(zygote)માંથી ઉત્પન્ન થયેલ અથવા જનીનિક રીતે (genetically) અલગ વનસ્પતિ અથવા પ્રાણી. પ્રાણીઓ : જોકે કેટલાંક વિચિત્રોતકી કુદરતી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે, છતાં મોટાભાગનાં પ્રાયોગિક રીતે ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે; જેમાં કાં તો જુદા જુદા પૂર્વ ભ્રૂણ(preembryo)ના કોષોનું મિશ્રણ કરવામાં આવે છે અથવા પક્વ ભ્રૂણ કે…
વધુ વાંચો >વિજન્યુતા (apogamy)
વિજન્યુતા (apogamy) : જન્યુઓ(gametes)ના યુગ્મન સિવાય જન્યુજનક(gametophyte)ના વાનસ્પતિક કોષોમાંથી બીજાણુજનક-(sporophyte)નું સીધેસીધું નિર્માણ. ભ્રૂણધારી (embryophyta) વિભાગની વનસ્પતિના સામાન્ય જીવનચક્રમાં બે એકાંતરે ગોઠવાયેલી અવસ્થાઓ જોવા મળે છે. આ અવસ્થાઓમાં દ્વિગુણિત (diploid) બીજાણુજનક અને એકગુણિત જન્યુજનકનો સમાવેશ થાય છે. આ એકાંતરણ યુગ્મન અને અર્ધસૂત્રીભાજન નામની બે મહત્વની પ્રક્રિયાઓ દ્વારા થાય છે. રંગસૂત્રોની સંખ્યાનું…
વધુ વાંચો >વિનિમયન (Crossing over)
વિનિમયન (Crossing over) : સજીવોમાં સમજાત રંગસૂત્રોની જોડમાં રહેલી પિતૃ અને માતૃ-રંગસૂત્રિકાને અનુરૂપ રંગસૂત્રખંડોના આંતરવિનિમય દ્વારા થતી સહલગ્ન જનીનોના પુન:સંયોજન-(recombination)ની પ્રક્રિયા. વિનિમયનના બે પ્રકારો છે : (1) જનન (germinal) વિનિમયન અથવા અર્ધસૂત્રી (meiotic) વિનિમયન : તે પ્રાણીઓમાં જન્યુજનન(gametogenesis)ની ક્રિયા દરમિયાન જનનપિંડના જનનઅધિચ્છદમાં અને વનસ્પતિમાં બીજાણુજનન (sporogenesis) દરમિયાન થાય છે. (2)…
વધુ વાંચો >વિલાયતી શિરીષ (રાતો શિરીષ)
વિલાયતી શિરીષ (રાતો શિરીષ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા માઇમોઝેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Enterolobium saman Prain = Samanea saman Merrill syn. Pithecolobium (Pithecellobium) saman Benth. (ગુ. વિલાયતી શિરીષ, રાતો શિરીષ, રાતો સડસડો, સન્મન; બં. બેલાતી સિરિસ; ત. થુંગુમૂંજી; તે. નિદ્રાગાન્નેરુ; અં. રેઇન ટ્રી) છે. તે ઉષ્ણકટિબંધીય અમેરિકાનું મૂલનિવાસી,…
વધુ વાંચો >વિવિધતા (જૈવ-વનસ્પતિ)
વિવિધતા (જૈવ-વનસ્પતિ) જૈવ પરિમંડળ(biosphere)માં જોવા મળતી વિવિધ પ્રકારની વનસ્પતિઓ. સજીવ સૃદૃષ્ટિમાં વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓનો સમાવેશ થાય છે. વનસ્પતિસૃદૃષ્ટિ પ્રમાણમાં મોટી હોય છે અને લગભગ ત્રણ લાખ જેટલી વનસ્પતિઓનો તેમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. તેમાંથી 2.6 લાખ જેટલી વનસ્પતિઓની ઓળખવિધિ પૂર્ણ થઈ છે અને લગભગ દોઢ લાખ જેટલી ફૂગ, દગડફૂલ તથા…
વધુ વાંચો >વિશ્વસુંદરી (વનસ્પતિ)
વિશ્વસુંદરી (વનસ્પતિ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના ઉપકુળ – સીઝાલ્પિનિયાઇડીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Amherstia nobilis wall. છે. કંચન, અશોક, ગુલમહોર, ગરમાળો જેવાં સુંદર વૃક્ષો તેના સહસભ્યો છે. વિશ્વસુંદરી આ બધાંમાં સુંદરતમ વૃક્ષ છે અને મ્યાનમારનું વતની છે. તે ગુજરાતમાં થતું નથી. તેને ‘પુષ્પ-વૃક્ષોની રાણી’ (queen of flowering…
વધુ વાંચો >વિષમદૈશિકતા (anisotropy)
વિષમદૈશિકતા (anisotropy) : એવી રાશિ કે ગુણધર્મ, જે દિશા સાથે બદલાય છે. જે માધ્યમમાં કોઈક ભૌતિક રાશિ દિશા સાથે બદલાતી હોય તો તેને વિષમદૈશિક કહે છે. ઘણાખરા સ્ફટિકો વિદ્યુતના સંદર્ભમાં વિષમદૈશિકતા ધરાવે છે; જ્યારે વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણ જુદી જુદી દિશાઓમાં જુદા જુદા વેગથી પ્રસરે છે. ત્યારે ધ્રુવીભવન (polarization) જેવો મહત્વનો ગુણધર્મ…
વધુ વાંચો >વિષમબીજાણુતા
વિષમબીજાણુતા : વનસ્પતિઓમાં બે જુદા જુદા કદના અને જુદી જુદી વિકાસકીય પદ્ધતિ દર્શાવતા બીજાણુ-નિર્માણની ક્રિયા. નાના બીજાણુઓને લઘુબીજાણુઓ (microspores) કહે છે. તેઓ લઘુ-બીજાણુધાની(microsporangium)માં ઉત્પન્ન થાય છે. મોટા બીજાણુઓને મહાબીજાણુઓ (megaspores) કહે છે. તેઓ મહાબીજાણુધાની(megasporangium)માં ઉત્પન્ન થાય છે. લઘુબીજાણુ અંકુરણ પામી નરજન્યુજનક (male gametophyte) કે લઘુજન્યુજનક (microgametophyte) ઉત્પન્ન કરે છે. મહાબીજાણુ…
વધુ વાંચો >વિષાણુ (virus)
વિષાણુ (virus) : સજીવ-નિર્જીવને જોડતો કડીરૂપ, પ્રોટીનયુક્ત, ડીએનએ અથવા આરએનએ ધરાવતો કોષાંત્રિક પરોપજીવી સૂક્ષ્મ રાસાયણિક ઘટક. કોષોના સંપર્કમાં ન આવ્યા હોય તેવા બાહ્ય કોષીય વિષાણુને વિરિયૉન (virion) કહે છે. પરોપજીવી વિષાણુ વનસ્પતિ કે પ્રાણીકોષમાં પ્રવેશી યજમાનના ન્યૂક્લીઇક ઍસિડના સંજનીનો (‘જેનોન્સ’) અને ચયાપચયી દ્રવ્યોની મદદથી પોતાના સંજનીનોની વૃદ્ધિ અને ગુણન કરે…
વધુ વાંચો >વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી)
વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી) : દ્વિદળી વર્ગના કૉન્વોલ્વ્યુલેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Evolvulus alsinoides L. (સં. વિષ્ણુકાંતા; હિં. અપરાજિતા, શંખપુષ્પી; બં. નીલ અપરાજિતા; ક. વિષ્ણુકાકે; ત. વિષ્ણુકાંતિ; તે. વિષ્ણુકાંતમુ; મલ. વિષ્ણુકીરાંતી.) છે. તેની બીજી જાતિ E. nummularius L. વલસાડ અને છોટાઉદેપુરનાં જંગલોમાં મળી આવે છે. કાળી શંખાવલી રોમિલ, બહુવર્ષાયુ…
વધુ વાંચો >