રસાયણશાસ્ત્ર
વિટામિનો (vitamins)
વિટામિનો (vitamins) પ્રાણીઓને પોતાની તંદુરસ્તી જાળવી રાખવા તેમજ શરીરની સામાન્ય કાર્યપ્રણાલીઓ માટે આવશ્યક એવાં પ્રમાણમાં ઓછાં, પણ જરૂરી, કાર્બનિક સંયોજનોનો એક સમૂહ. સામાન્ય રીતે 14 જેટલાં મુખ્ય વિટામિનો જાણીતાં છે. તેમાં જળદ્રાવ્ય વિટામિન B સંકીર્ણ [9 સંયોજનો : B1 (થાયામિન), B2 (રિબોફ્લેવીન), B6 (પિરિડૉક્સિન), B12 (સાયનો કૉબાલામિન અથવા કૉબાલામિન), ફૉલિક…
વધુ વાંચો >વિટિગ, જ્યૉર્જ
વિટિગ, જ્યૉર્જ (જ. 16 જૂન 1897, બર્લિન; અ. 26 ઑગસ્ટ 1987, હાઇડલબર્ગ, જર્મની) : કાર્બનિક રસાયણવિદ અને 1979ના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. વિજ્ઞાન અને સંગીતમાં પ્રતિભા દર્શાવનાર વિટિગે ટુબિંજન યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો અને 1923માં માર્બુર્ગ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતકની તથા 1926માં ડૉક્ટરેટની પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1932 સુધી તેમણે માર્બુર્ગમાં રસાયણશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે કાર્ય…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-ઋણતા (electronegativity)
વિદ્યુત-ઋણતા (electronegativity) : સંયોજનની રચના દરમિયાન અણુમાંના પરમાણુની ઇલેક્ટ્રૉનને આકર્ષવાની શક્તિ. તે એકાકી પરમાણુનો નહિ પણ અણુમાંના પરમાણુનો ગુણધર્મ છે. (હિલિયમ સિવાયના) જે પરમાણુઓ પાસે તેમના ઉચ્ચતમ મુખ્ય ક્વૉન્ટમ સ્તર-(highest principal quantum level)માં આઠ કરતાં ઓછા ઇલેક્ટ્રૉન હોય, તેઓ નિમ્ન ઊર્જા કક્ષકીય રિક્તતા (low energy orbital vacancies) ધરાવે છે અને…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતગતિજ ઘટનાઓ (Electrokinetic phenomena)
વિદ્યુતગતિજ ઘટનાઓ (Electrokinetic phenomena) : અવિચ્છિન્ન (સતત, continuous) માધ્યમમાંથી વીજભારિત કણોની ગતિ(સંચલન, movement)ને કારણે અથવા વીજભારિત સપાટી ઉપરથી અવિચ્છિન્ન માધ્યમની ગતિ સાથે સંકળાયેલી ઘટનાઓ. આમાં વિદ્યુતકણ-સંચલન (electrophoresis), વિદ્યુત-પરાસરણ (electroosmosis), પ્રવાહી ધારા-વિભવ (streaming potential) અને અવસાદન વિભવ (sedimentation potential) અથવા ડૉર્ન અસર(Dorn effect)નો સમાવેશ થાય છે. આ ઘટનાઓ વીજભારિત સપાટીની આસપાસના…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-ભારમિતીય વિશ્લેષણ (Electro-gravimetric analysis)
વિદ્યુત-ભારમિતીય વિશ્લેષણ (Electro-gravimetric analysis) વ્યાપક (exhaustive) વિદ્યુતવિભાજન (electrolysis) બાદ એક વીજધ્રુવ (electrode) પર નિક્ષેપિત થતી પ્રક્રિયા નીપજ(ઘણુંખરું ધાતુ)નું દળ માપીને તેનું ભારમિતીય (gravimetric) વિશ્લેષણ કરવાની વિદ્યુતવૈશ્લેષિક (electro-analytical) ટેક્નીક. આ પદ્ધતિમાં ગાળણ(filtration)ની જરૂર પડતી નથી અને જો પ્રાયોગિક સંજોગોનું સંભાળપૂર્વક નિયંત્રણ કરવામાં આવ્યું હોય તો બે ધાતુઓનું સહનિક્ષેપન (codeposition) ટાળી શકાય…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-રાસાયણિક કોષ (electrochemical cell)
વિદ્યુત-રાસાયણિક કોષ (electrochemical cell) રાસાયણિક ઊર્જાનું વૈદ્યુતિક ઊર્જામાં રૂપાંતર કરવા માટેની પ્રયુક્તિ (device) અથવા સાધન. તેને ગ્લૅનિક અથવા વોલ્ટેઇક કોષ પણ કહે છે. આવા કોષમાં થતી સ્વયંભૂ (spontaneous) રાસાયણિક પ્રક્રિયાને કારણે વિદ્યુતચાલક બળ (electromotive force, e.m.f.) ઉદ્ભવે છે, જે રાસાયણિક પ્રક્રિયાની તીવ્રતાના સીધા અનુપાતમાં હોય છે. વિદ્યુત-રાસાયણિક (અથવા વીજરાસાયણિક) કોષ…
વધુ વાંચો >વિદ્યુત-રાસાયણિક શ્રેણી (electrochemical series)
વિદ્યુત-રાસાયણિક શ્રેણી (electrochemical series) : રાસાયણિક તત્વોને તેમની ઇલેક્ટ્રૉન ગ્રહણ કરવાની [અપચયન (reduction) પામવાની] કે મુક્ત કરવાની [ઉપચયન (oxidation) પામવાની] વૃત્તિ અનુસાર ગોઠવવાથી મળતી શ્રેણી. તેને e.m.f. (electro motive force) કે સક્રિયતા (activity) શ્રેણી પણ કહે છે. રાસાયણિક પ્રક્રિયા કરવાની દૃષ્ટિએ તત્વો વિભિન્ન ક્રિયાશીલતા (સક્રિયતા, activity) દર્શાવે છે. જે તત્ત્વમાંથી…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતવાહકતા
વિદ્યુતવાહકતા : પદાર્થની વિદ્યુતનું વહન કરવાની ક્ષમતાનું માપ. સંજ્ઞા σ; SI પ્રણાલીમાં એકમ, Sm–1 (સીમેન્સ/મીટર) [1S = 1 મ્હો (mho) અથવા 1 ઓહ્મ–1 (ohm–1)]. કોઈ એક પદાર્થની વિદ્યુતવાહકતા એ તેમાં પસાર થતી વીજપ્રવાહ-ઘનતા (current density) અને વિદ્યુત-ક્ષેત્ર(electric field)નો ગુણોત્તર છે. આમ સંવાહકમાંની સ્થાનિક (local) વીજપ્રવાહ-ઘનતા (J અથવા j) એ વિદ્યુત-તીવ્રતા(electric…
વધુ વાંચો >વિદ્યુતવિભાજન (electrolysis)
વિદ્યુતવિભાજન (electrolysis) : વિદ્યુતવિભાજ્યો-(electrolytes)ના દ્રાવણમાં અથવા પીગળેલા ક્ષારમાં વિદ્યુતપ્રવાહ પસાર કરીને રાસાયણિક પ્રક્રિયા કરવાની પદ્ધતિ. આ માટે વપરાતા એક સાદા વિદ્યુતવિભાજકીય (electrolytic) કોષની રચના આકૃતિમાં દર્શાવી છે. એક પાત્રમાં જેનું વિદ્યુતવિભાજન કરવાનું હોય તેનું જલીય દ્રાવણ અથવા પીગળેલો ક્ષાર લેવામાં આવે છે. વિદ્યુતપ્રવાહને પસાર કરવા માટે તેમાં ધાતુની પટ્ટી અથવા…
વધુ વાંચો >વિન્ડાઉસ, એડૉલ્ફ ઑટો રાઇનહોલ્ડ
વિન્ડાઉસ, એડૉલ્ફ ઑટો રાઇનહોલ્ડ (જ. 25 ડિસેમ્બર 1876, બર્લિન, જર્મની; અ. 9 જૂન 1959, ગોટિંગન, જર્મની) : સ્ટેરૉઇડ રસાયણમાં આગળ પડતા સંશોધક અને 1928ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા જર્મન કાર્બનિક રસાયણવિદ. શરૂઆતમાં તેમણે બર્લિનની ફ્રેન્ચ ગ્રામર સ્કૂલમાં સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો. તે પછી તેમણે ફ્રાઇબર્ગ વિશ્વવિદ્યાલયમાં પ્રથમ ઔષધિ(medicine)નો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >