ભૌતિકશાસ્ત્ર
વર્જિત રેખાઓ (forbidden lines)
વર્જિત રેખાઓ (forbidden lines) : બે સ્તરો વચ્ચેના પરમાણુના આવાગમન(transition)ને અનુરૂપ તરંગલંબાઈની ન મળતી રેખાઓ. ઉત્તેજિત પરમાણુઓ દ્વારા થતા વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણો(જેવા કે પ્રકાશ)નું ઉત્સર્જન પરમાણુના પ્રકાર પર આધાર રાખતી કેટલીક નિશ્ચિત તરંગલંબાઈઓ પર જ થાય છે, અને આ કારણે ઉત્તેજિત કરાયેલ વાયુના ઉત્સર્જનમાં નિશ્ચિત તરંગલંબાઈઓ પર તેજસ્વી રેખાઓ જણાય છે.…
વધુ વાંચો >વર્ણપટ-રેખાશ્રેણી (spectral line series)
વર્ણપટ-રેખાશ્રેણી (spectral line series) : પારમાણ્વિક વર્ણપટમાં તરંગલંબાઈઓનું નિશ્ચિત સમૂહમાં હોવું. એકાદ સદી પહેલાં વર્ણપટ-રેખાશ્રેણીઓની શોધ થઈ. પ્રત્યેક શ્રેણીમાં તરંગલંબાઈઓને નિશ્ચિત સૂત્રથી નામનિર્દેશ સાથે વિગતવાર દર્શાવી શકાય છે. જુદી જુદી શ્રેણી માટેનાં સૂત્રોમાં નોંધપાત્ર સામ્ય જોવા મળે છે. આ શ્રેણીતત્વનું સંપૂર્ણ વર્ણપટ રચે છે. હાઇડ્રોજન વર્ણપટના શ્યવિભાગનો અભ્યાસ કરતી વખતે…
વધુ વાંચો >વર્ણ-વિપથન (chromatic aberration)
વર્ણ-વિપથન (chromatic aberration) : શ્ર્વેત વસ્તુનું એવા લેન્સ વડે મળતું ઓછેવત્તે અંશે રંગોની ત્રુટિ ધરાવતું પ્રતિબિંબ. લેન્સની કેન્દ્રલંબાઈ તેની બે બાજુઓની વક્રત્રિજ્યા અને તેના દ્રવ્યના વક્રીભવનાંક ઉપર આધાર રાખે છે. પ્રકાશના જુદા જુદા રંગો માટે લેન્સના દ્રવ્યનો વક્રીભવનાંક જુદો જુદો હોય છે. જાંબલી રંગના પ્રકાશ માટે વક્રીભવનાંક મહત્તમ અને લાલ…
વધુ વાંચો >વર્ણાંક (Colour Index)
વર્ણાંક (Colour Index) : દીપ્તિમાપક અભ્યાસ (photometery) દ્વારા તારાઓનું ભૌતિક સ્વરૂપ તારવવા માટે વપરાતો મહત્વનો અંક. વર્ણાંક, તારાની તેજસ્વિતામાં, વર્ણપટના જુદા જુદા વિસ્તારોમાં તેજસ્વિતામાં જણાતો તફાવત દર્શાવે છે. સપાટીના તાપમાન અનુસાર, વિકિરણોના ઉત્સર્જનનું પ્રમાણ વર્ણપટના વિવિધ વિસ્તારોમાં બદલાતું હોવાથી વર્ણાંક તારાની સપાટીના તાપમાનનો સૂચક છે. વર્ણાંકની વ્યાખ્યા સમજવા માટે પહેલાં…
વધુ વાંચો >વાઇનબર્ગ, સ્ટીવન
વાઇનબર્ગ, સ્ટીવન (જ. 3 મે 1933, ન્યૂયૉર્ક સિટી) : મૂળભૂત કણો વચ્ચે પ્રવર્તતી વિદ્યુતચુંબકીય અને મંદ (weak) આંતરક્રિયા માટે એકીકૃત (unified) સિદ્ધાંત તૈયાર કરવામાં મહત્વનો ફાળો આપનાર અમેરિકન વિજ્ઞાની. બીજી બાબત, સાથે મંદ તટસ્થ પ્રવાહની આગાહીનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ કાર્ય તેમણે અમેરિકન વિજ્ઞાની ગ્લેશૉવ તથા પાકિસ્તાની વિજ્ઞાની અબ્દુસ…
વધુ વાંચો >વાઈનલૅન્ડ, ડેવિડ જે. (Wineland, David J.)
વાઈનલૅન્ડ, ડેવિડ જે. (Wineland, David J.) (જ. 24 ફેબ્રુઆરી 1944, મિલ્વૉકી, વિસ્કોન્સિન, યુ.એસ.એ.) : ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીના વ્યક્તિગત રીતે માપન અને નિયંત્રણ માટે અભૂતપૂર્વ પ્રાયોગિક પદ્ધતિઓ વિકસાવવા માટે 2012નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે ડેવિડ જે. વાઈનલૅન્ડ અને સર્જ હરોચને પ્રાપ્ત થયો હતો. વાઈનલૅન્ડે 1961માં સેક્રેમેન્ટો, કૅલિફૉર્નિયાની એન્સિના…
વધુ વાંચો >વાઇમૅન કાર્લ એડવિન (Wieman Carl Edvin)
વાઇમૅન કાર્લ એડવિન (Wieman Carl Edvin) (જ. 26 માર્ચ 1951, કૉર્વાલેસ, ઑરેગોન, યુ.એસ.) : આલ્કલી પરમાણુઓવાળા મંદવાયુની અંદર બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન સંઘનનનું પ્રાયોગિક પ્રમાણ આપવા તથા સંઘનિત દ્રાવ્ય(condensates)ના ગુણધર્મોનો વિગતવાર અભ્યાસ કરવા બદલ 2001નો ભૌતિકવિજ્ઞાનનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. 1973માં તેમણે બી.એસ.ની પદવી એમ.આઇ.ટી.માંથી, 1977માં પીએચ.ડી. સ્ટેન્ફૉર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી અને 1997માં ડી.એસ.સી. (માનાર્હ)…
વધુ વાંચો >વાન ડર વાલ બળો (Van der Waals forces)
વાન ડર વાલ બળો (Van der Waals forces) : વાયુઓ, તેમની પ્રવાહીકૃત (liquified) અને ઘનીકૃત (solidified) પ્રાવસ્થાઓ તથા લગભગ બધા કાર્બનિક પ્રવાહી અને ઘન પદાર્થોમાં તટસ્થ અણુઓને એકબીજા સાથે આકર્ષર્તાં, પ્રમાણમાં નબળાં એવાં આકર્ષક વીજબળો. ડચ ભૌતિકવિજ્ઞાની જેહાન્સ વાન ડર વાલે વાસ્તવિક (real) વાયુઓના ગુણધર્મો સમજાવવા માટે 1873માં આ આંતરઆણ્વિક…
વધુ વાંચો >વાન દર મીર સિમોન
વાન દર મીર સિમોન (જ. 24 નવેમ્બર 1925, હેગ, નેધરલૅન્ડ્ઝ) : મંદ આંતરક્રિયા સાથે સંકળાયેલ ક્ષેત્રીય કણો W અને Zની શોધ બદલ, રૂબિયા કાર્લોની ભાગીદારીમાં 1984નો ભૌતિકવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર ડચ ભૌતિકવિજ્ઞાની. તેમણે યુનિવર્સિટી ઑવ્ ટેક્નૉલોજી, ડેલ્ફટ ખાતેથી શિક્ષણ મેળવ્યું. તે પછી ફિલિપ્સ ફિઝિકલ લૅબોરેટરી(આઇન્ધોવન)માં 1952થી 1956 સુધી તેમણે…
વધુ વાંચો >વાન દર વાલ્સ, યોહાનેસ ડિડેરિક
વાન દર વાલ્સ, યોહાનેસ ડિડેરિક [જ. 23 નવેમ્બર 1837, લેડન (Leiden), હોલૅન્ડ; અ. 8 માર્ચ 1923, ઍમ્સ્ટરડૅમ] : વાયુઓ અને પ્રવાહીઓ માટે અવસ્થા-સમીકરણ ઉપર કરેલ કાર્ય બદલ 1910ની સાલનો ભૌતિકવિજ્ઞાનનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર ડચ વિજ્ઞાની. વાન દર વાલ્સનો પરિવાર અત્યંત ગરીબ હતો; તેથી જાતે જ ઘરે અભ્યાસ કરવો પડ્યો હતો.…
વધુ વાંચો >